Xalq şairi Rəsul Rza, onun “Uzaq ellərin yaxın töhfələri” əsəri və Şəmsəddin Kuzəçi haqqında düşüncələr -
Xalq şairi
Rəsul Rza, onun "Uzaq ellərin yaxın töhfələri"
əsəri və Şəmsəddin Kuzəçi haqqında düşüncələrim
Rəsul Rzanın "Uzaq
ellərin yaxın töhfələri" əsəri
Türkiyədə çap
olunub
Xalq
şairi Rəsul Rzanın 1969-cu ildə Bağdadda "Qardaşlıq"
dərgisinin 6-cı sayında
dərc olunan "Uzaq ellərin yaxın töhfələri"
əsərini Dr.Şəmsəddin Kuzəçi
toplayaraq bu günlərdə Ankarada
kitab halında buraxmışdır.
Kitaba professor Qəzənfər
Paşayev "Xalq şairi Rəsul Rza, onun "Uzaq ellərin yaxın töhfələri"
əsəri və Dr.Şəmsəddin Kuzəçi haqqında düşüncələrim" adlı geniş Ön söz yazmışdır. Kitabda
Məmmədhüseyn Təhmasibin
"Uzaq ellərin yaxın töhfələri
haqqında", Aydın
Kərkükün "Azərbaycan
ədəbiyyatında Rəsul
Rza", Nazim Hikmətin
"Uzaqlardan yaxınlardan
dostum Rəsul Rza", Melik Cevdet Andayın "Sovetlər Birliyi gəzisi", Mehmet Xurşid
Daquqlunun "Xoyratlarımız
və Azərbaycanca bir əsər", Xeyrulla Kazımın "Şair Rəsul Rza", Yavuz Akpınarın
"Bir çift şair",
Şəmsəddin Kuzəçinin
"Rəsul Rzanın
"Layla, balam, a layla"
şeiri üzərinə",
Bəxtiyar Vahabzadənin
"Ölməz şair,
ölməz şəxsiyyət",
Anarın "Rəsul
Rza ilə Nazim Hikmətin dostluğu",
İsa Həbibbəylinin "Rəsul Rzanın sənət qüdrəti"
və Qəzənfər
Paşayevin 1968-ci ildə
Bakıda Rəsul Rza ilə birgə
çap etdirdiyi "Kərkük bayatıları"na
yazdığı Son sözü
daxil edilmişdir. Sonda Rəsul Rza ilə bağlı
şəkillər verilmişdir.
Qəzənfər Paşayevin
"Uzaq ellərin yaxın töhfələri"
əsərinə yazdığı
Ön sözdə Xalq şairi Rəsul Rzanı türk qardaşlarımıza
necə təqdim etməsi maraq doğurur.
Rəsul
Rza xoşbəxt taleli insanlardandır, desək, yanılmarıq.
Xalqına təmənnasız
xidmətinə görə
Azərbaycanın Əməkdar
incəsənət xadimi,
Xalq şairi, SSRİ Dövlət mükafatı
laureatı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
kimi yüksək fəxri adlara layiq görülən şair həyatının
müxtəlif dövrlərində
Azərbaycan Dövlət
Filarmoniyasının müdiri,
Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının
sədri, Azərbaycan
SSR Kinematoqrafiya naziri,
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının yaradıcısı
və Baş redaktoru və s. kimi məsul vəzifələrdə çalışmışdır.
İraqda Məhəmməd
Füzulinin, Suriyada İmadəddin Nəsiminin
məzarlarını ilk ziyarət
etmək, onlar haqqında yeni söz demək və İraq türkmanları və xoyratlardan ilk olaraq söz açmaq da onun qismətinə düşmüşdür. Şairin
kitabda verdiyimiz, məhəbbət və ehtiramla yazılmış
"Uzaq ellərin yaxın töhfələri"
adlı dərin məzmunlu yazısı da
çox mətləblərdən
söz açır.
Azərbaycanda sərbəst şeirin
əsasını qoyan,
onun carçısı
və hamisi də Rəsul Rza olmuşdur. Şairin irili-xırdalı
64 kitabı işıq
üzü görmüşdür.
Şeir-sənət pərəstişkarlarının
sevimlisi, cəsarətli
novator şair Rəsul Rzanın məhsuldar yaradıcılıq
yolunu izlədikcə ixtiyarsız düşünürsən
ki, doğrudan da, şair
xalqın görən
gözü, vuran nəbzi, döyünən
ürəyidir.
Kanadada çıxan "Nozen neybə ("Şimal qonşusu") jurnalının
baş redaktoru Dizon Karterin vaxtilə "Sovetskaya literatura" jurnalının
baş redaktoruna göndərdiyi məktub bu baxımdan səciyyəvidir:
"...Həmin məktubla sizə Rəsul Rzanın ingiliscə çıxan üç şeirini də göndərirəm. Nəşriyyatımız
onları təqribən,
bir il bundan əvvəl çap etmişdi. Təəccüblüdür
ki, biz bu şeirləri
ikinci dəfə təkrar nəşr etməli oluruq. Ola bilər ki, bu sizi təəccübləndirməsin,
lakin Kanadada çox nadir hallarda təkrar nəşr edirlər.
Ancaq Rəsul Rzanın şeirləri özünün yüksək
humanizmi ilə o dərəcədə fərqlənir
ki, Kanadada və
Amerika Birləşmiş Dövlətlərində
minlərlə oxucu onları cəmi bir neçə ay ərzində alıb oxudu".
Çox
keçmədi, şairin
şeirləri Kanadada
ayrıca buklet şəklində çap
olundu. "Nozen neybə" jurnalında
"Qəmli ürəkdə
ümid şüası"
adlı yazı çıxdı: "İnsanın
hər şey ürəyincə olduğu
vaxtlarda belə, bəzən o, ümidsizliyə
qapılır, bədbinləşir.
Bu hal bəşər
övladına xasdır.
Belə anlarda adamın imdadına böyük sovet şairi Rəsul Rza kimi insan
qəlbinin xilaskarları
çatırlar. Nədənsə
usananda, gələcəyə
ümidiniz azalanda, ruhdan düşəndə
bu heyrətamiz, ecazkar insanın böyüklüyünü, qüdrətini
göstərən ilhamlı
şeir parçalarını
oxuyun! Cəmisi dördcə şeir.
Lakin, onların hər
biri sehrdir, möcüzədir, məlhəmdir,
onları ümidlərini
itirmiş, ruhdan düşmüş adamlara
çatdırın!.."
Bu yazını oxuduqca qürur hissi keçirirsən, düşünürsən. Xalq öz görkəmli oğullarını dünyaya
gətirir, ona ilham verir, aləmə
tanıdır. Lakin, vaxt
gəlir ki, xalqın iftixarı olan belə sənətkarlar xalqını dünyaya tanıdır. Bəs bunun sirri nədədir?
Bizcə, bunun əsas səbəbi şairin bəşəri
olması, bəşəri
olduğu qədər
də milli kökə
bağlılığındadır. Elə götürək Rəsul Rzanın xalq yaradıcılığına
münasibətini.
Şair
həmişə xalq yaradıcılığından bəhrələnmişdir. Bu, bir
həqiqətdir ki, bəzən
xalq yaradıcılığının,
hətta ən unudulmuş janrı belə yeni dövrün fikrini ifadə etməkdə çox münasib forma olur. Rəsul Rzanın gənclikdə yazdığı
"Beşik nəğməsi"
və müdrik çağlarında - 1980-ci ildə
qələmə aldığı
"Yaralı Kərkükün
bugünkü xoyrat və maniləri" silsilə şeirlərində
olduğu kimi. Bu şeir parçalarında
xalqa güclü bağlılıq, daha doğrusu, xalqın səsi, nəfəsi, ruhu, qəm, qüssə, kədəri,
xalqın bayatılı
nəğməsi tam parlaqlığı
ilə özünü
göstərir:
Quzeylər, ay quzeylər,
Dərdim
odu buz eylər.
Gəldi
ağır günlərim
-
Bir dərdimi yüz eylər.
Kərkükün baş qalası,
Divarı
daş qalası.
Ölü ana yanında
Tökür qan-yaş balası.
Bağdaddan karvan gəlir,
Dərdli,
pərişan gəlir.
Kimlər
qurban kəsilib,
Sularım al-qan gəlir.
Atlarım,
İlxı-ilxı atlarım.
Bir çətin günə düşdüm,
Ağladı xoyratlarım.
Qara yellər əsəndə,
Elin dərdi var səndə.
Yeddi qurban kəsərəm,
Bu davalar kəsəndə.
Eləcə də, ana ilə
körpə arasında
əbədi məhəbbətin
təməlini qoymaq kimi nəcib bir işə xidmət edən istəklə, məhəbbətlə
bağlı yaranan
"Beşik nəğməsi".
Sən ömrümün gülüsən,
Bağçamın sünbülüsən,
Gül dodağın güləndə
Neyləyirsən gülü, sən?
Layla gülüm, a layla!
Şirin
dilim, a layla.
Günəşli gündüz sənin,
Dərə sənin, düz
sənin.
Elə sevinc gətirən,
Bu xoş günümüz sənin.
Layla, quzum, a layla!
Ala gözlüm, a layla! və s.
Təsadüfi deyildir ki, kərküklü
müğənni Əbdülvahid
Kuzəçi oğlu
bu şeirə musiqi bəstələmiş,
1966-cı ildə Kərkükdə
çap etdirdiyi "Kuzəçi oğlunun xoyrat və bəstələri" kitabına
daxil etmişdir. Kərkük dolaylarında
çox məşhur
olan bu mahnını
bilməyən yoxdur.
Bu da təsadüfi deyildir
ki, Həsən İzzət
Çardaxlı bu şeirdən ilham alaraq, "Yurd" qəzetində (6.03.1987) "Gözəl
şeirlər silsiləsindən",
Rəsul Rzaya layiq, yığcam, bir parçasını burada təqdim etdiyimiz tutarlı məqalə yazmışdır:
"Layla! Layla ana ürəgindən cocuğun ürəginə
gizlincə əsən
havadır, sızılan
süddür. Layla məhəbbət
bağçasından dərilən
bir dəstə güldür. Solmaz, inciməz, incitməz.
Layla açılmayan tilsimli qapıları
açan
anaxtardır!
Sadəcə, analar əlində
cocuqları
uyutmaq üçün sehrdir.
Layla cocuqla ana arasında qıldan incə, poladdan qüvvətli bağdır, gözlə
görünməz, əl
ilə tutulmaz, barmaqların ucu hiss eləyən bir bağ!
Əzəldən bəri axan bir sevgi qaynağıdır,
qurumaz, axdıqca axar!
Laylanı Rəsul Rza yazmışdır..."
Yaradıcılığının daha da müdrikləşdiyi, məşhur
"Rənglər" silsiləsini
yazdığı bir dövrdə, şairin bayatı formasına müraciəti bir daha təsdiq edir ki, ənənə Rəsul Rza kimi əsl sənətkarlar
üçün təməldir.
Büdrəməmək, yıxılmamaq
üçün söykənəcəkdir,
arxadır. "Şifahi
xalq yaradıcılığı
Rəsul Rza üçün elə əbədi bir çeşmədir ki, oradan
poeziyanın arteriya damarları ilə yeni obrazların həyatverici qanı axıb gəlir".
Qeyd etmək lazımdır ki,
Rəsul Rza "Aşıq Yanıqlı bayatıları" silsiləsinə
(1961-1964) Füzulinin ölümünün
400 illiyi münasibəti
ilə İraqa gəldikdən,
İraq türkmanlarının xoyratları ilə tanış olduqdan, "Uzaq ellərin yaxın töhfələri"
əsərini yazdıqdan
sonra müraciət etmişdir.
İraq türkmanlarının folkloru
Rəsul Rzada böyük maraq oyatmışdır. Bunu görkəmli şair
Nazim Hikmətin sözlərindən
də görmək olar: "Ötən il Rəsul Rza İraqa getmişdi. Qayıdanda əlində bir kitab gördüm. Elə bil şair
əlində öz ürəyini aparırdı.
Azərbaycancaya çox,
lap çox yaxın olan bu şeirlər
İraqda yaşayan türkmanların
bayatıları idi".
Şairin
"Uzaq ellərin yaxın töhfələri"
məqaləsini həyəcansız
oxumaq olmur. Məhz buna görədir
ki, qüdrətli qələmin
məhsulu, poetk sözün əsl nümunəsi olan bu məqalə, həm İraqda, həm də Azərbaycanda böyük
hadisə kimi qarşılandı. Onu da
deyək ki, Rəsul Rzanın yaradıcılığını
İraqda layiqincə qiymətləndirirlər.
"Qardaşlıq", "Əlifba",
"Qələmlər" jurnallarında, "Əl-Əxbar"
və "Yurd" qəzetlərində şeirlərindən
nümunələr, haqqında
yazılar verirlər.
"Əl-Əxbar" qəzetində
çıxan yazıdan
verdiyimiz parça
dediyimizə parlaq misaldır:
"Yenilikçi bir şair olan Rəsul Rza Azərbaycan ədəbiyyatının
ən görkəmli nümayəndələrindəndir. Onun şeirlərində nikbinlik, həqiqətin qələbəsinə inam
var. Onun əsərləri
öz işığı
və təravəti ilə qəlblərə məhəbbət gətirir.
Şairin bəşər
övladına olan məhəbbətinin özü
bu şeirləri yazdırmışdır".
Rəsul
Rza bir müəllim
kimi yeni ədəbi nəslə qayğı ilə yanaşır, onların hər hansı bir yaxşı əsərini
oxuyanda ata kimi sevinirdi. "Gənclərlə qaynayıb-qarışan,
onların poetik nailiyyətlərini öz
nailiyyəti hesab edən sənətkarlar heç vaxt qocalmırlar. Bunun üçün
böyük şair ürəyi lazımdır.
Rəsul Rza belə
bir insan idi".
Böyük Azərbaycan bəstəkarı
Qara Qarayevin bu müdrik kəlamını yaşa
dolduqca daha yaxşı başa düşmək olur.
Vaxtilə Rəsul Rzanın
hələ ədəbiyyat
aləmində heç
bir xidməti olmayan, tanınmayan bir gəncin, bu məqalə müəllifinin - Qəzənfər
Paşayevin adının
"Kərkük bayatıları"
(Azərnəşr, Bakı,
1968) kitabında öz
adı ilə qoşa getməsinə razılıq verməsi, sonradan həyat göstərdi ki, gənclərə
göstərilən qayğının,
etimadın, onu ruhlandırmaq arzusunun nəticəsi imiş.
Demək
lazımdır ki, böyüklərə,
xalqın qiymətli övladlarına münasibətdə
də Rəsul Rza gənclərə örnək olur, onlara yol göstərirdi:
"Çox zaman bizimlə
bir gündə, bir yerdə yaşayan adamlar arasındakı böyük
istedadların nə qədər nadir olduqlarının
fərqinə varmırıq.
Onları tez-tez görüb, onlara alışırıq, düşünmürük
ki, yanımızda oturan
bu adam klassikdir,
bir sənət möcüzəsidir, nadir istedaddır".
Təkrarsız müğənni
Bülbül haqqında
onun dediyi bu sözləri bütövlükdə ölməz
sənətkar, böyük
şəxsiyyət Rəsul
Rzanın özünə
də aid etmək olar.
Şair
Azərbaycanın mədəni
irsinin qorunub saxlanması və tədqiqi sahəsində də hamıya örnək olacaq fikirlər söyləyir,
gənclərə istiqamət
verirdi. Hələbdə
Nəsiminin qəbrini
üzə çıxaran
(1968-ci il) şair ölməz
Nəsiminin tədqiqatçılarına
müraciətlə deyir:
"Bu möhtəşəm ədəbi-elmi abidənin
gözəl, dəqiq,
maraqlı və uzunömürlü yaranmasında
bir kərpic qoyanın da, yüz kərpic qoyanın da zəhməti hörmət
və təqdirlə
yad edilməlidir".
Bu kəlamı, əslində,
bütün tarixi şəxsiyyətlərimizin yaradıcılığı
ilə məşğul
olan gənc tədqiqatçılara şairin xeyir-duası kimi qiymətləndirmək olar.
Xalq, şair oğlunun xatirəsini əbədiləşdirmişdir. Bakıda ən geniş küçələrdən
biri indi onun adını daşıyır. Bu, şairin
yaradıcılığına verilən layiqli qiymətdir. Fəxr edirəm ki, keçən
əsrin ağrılı-acılı
90-cı illərində Bakı
Sovetində küçələrin
adlarının qaydaya
salınması komissiyasının
üzvü kimi yaşadığı küçənin
şairin adına qoyulması məsələsini
mən irəli sürmüşdüm.
Yaradıcılığına neçə-neçə
monoqrafiya, dissertasiya və məqalələrin
həsr olunması isə Rəsul Rza poeziyasının ecazkarlığına, heyrətamizliyinə
dəlalət edir. Hər il Bakıda şairin anadan olduğu gün, may ayının 19-da şairə
həsr olunmuş əsərlərin müsabiqəsi
keçirilir. Fəxri
Xiyabanda məzarı ziyarət edilir.
Fəxr
edirəm ki, Beynəlxalq
Rəsul Rza mükafatına layiq görülənlərdən biri
də mənəm.
Deyirlər, nəcabətli adam
hər yerdə doğulmur. Ancaq belə müdrik harda doğulursa, orda bütöv bir xoşbəxt nəsil yetişir. Elə bil bu
sözlər Azərbaycan
Sovet poeziyasında məktəb yaradan Rəsul Rzanın ünvanına deyilib. Bu məktəbi "Rəsul
poeziya məktəbi"
adlandırmaq olar.
Bunu biz Bəxtiyar Vahabzadədən verdiyimiz
parçada tam aydınlığı
ilə görürük:
Ey Rəsul, sən haqlısan,
Çünki sən öz əsrinə
Daha artıq bağlısan.
Sənət gülüstanına
Qədəm basandan bəri
O köhnə ölçüləri
Cəsarətlə sən atdın.
"Məna, məna" - demədən,
Sən mənalar yaratdın.
Doğrudan da, Rəsul Rza poeziyasındakı mənalar,
fikirlər insanı düşünməyə, kim
olduğunu anlamağa,
soykökə qayıtmağa,
gələcəyə ümidlə
baxmağa çağırır.
Odur ki, biz də onun təkrarsız poeziyasına daxili ehtiyac duyur, şairi minnətdarlıqla
yad edirik.
Dr.Şəmsəddin Küzəçinin
Xalq şairi Rəsul Rzanın İraq türkmanlarının yazılı
və şifahi ədəbiyyatından bəhs
edən "Uzaq ellərin yaxın töhfələri" əsərinin
vaxtilə "Qardaşlıq"
dərgisinin müxtəlif
saylarında çıxan
hissələrini toplayaraq
kitab halında çap
etməsini, İraqda yaşayan soydaşlarımıza,
qürur və güvənc yeri olan türkiyəli qardaşlarımıza ərməğan
etməsini ədəbi
əlaqələrimiz yolunda
atılan əlamətdar
hadisə kimi yüksək qiymətləndirirəm.
Dr.Şəmsəddin Kuzəçi
hazırda böyük
bir əsər - 1961-ci ildə
ilk sayı çıxan
və bu gün də çap olunan "Qardaşlıq" və
"Birlik səsi",
"Türkman eli",
"Kərkük" dərgilərində,
"Yurd", "Türkman
eli" və başqa qəzetlərdə Azərbaycan
yazıçı və
şairlərinin, eləcə
də elm adamlarının
əsərlərini və
onların yaradıcılığına
həsr olunmuş məqalələri toplayaraq
kitab halında çapı
üzərində işləyir.
Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin fəxri üzvü, "Ədəbiyyat
qəzeti"nin Redaksiya
Şurasının üzvü
Dr.Şəmsəddin Kuzəçi 25 ilə yaxındır ki, Azərbaycan-İraq
ədəbi-elmi əlaqələri
yolunda yorulmadan çalışır. Bu sətirlərin
müəllifinin "Əta
Tərzibaşının folklorşünaslıq
fəaliyyəti" adlı
monoqrafiyasını Ankara və
Kərkükdə ərəb
əlifbası ilə
çap etdirib.
Eyni zamanda Dr.Mustafa
Ziya ilə birgə İraqda və Türkiyədə
"Kərkük sevdalısı
Qəzənfər Paşayev"
monoqrafiyasını (Kərkük,
2017, 152 səh., Ankara, 2018, 212 səh.) çap etdirmişdir.
Qədirşünaslıq əlaməti olaraq Bakıda Prof. Dr. Rəsmiyyə Sabirin tərtibində "Azərbaycan
sevdalısı Şəmsəddin
Kuzəçi" (Bakı,
2023, 197 səh.) kitabı
çap olunub. Kitaba Ön sözü mən yazmışam. Bundan əlavə, bu çox maraqlı əsərdə "Şəmsəddin
Kuzəçi dünyası"
adlı geniş məqaləm də yer alır.
Kitabda professorlar: Rəsmiyyə
Sabir, İsa Qayacan, Qənirə
Paşayeva, Nurulla Çətin, Hikmət Babaoğlu, Elçin İskəndərzadə, Tamilla
Əliyeva, Güllü
Yoloğlu, Qalibə Hacıyeva, şair Əkbər Qoşalı,
jurnalistlərdən Azər
Həsrət, Aydın
Kərkük, Nicat Kövsər və başqalarının Şəmsəddinə
layiq məqalələri
dərc edilib...
Azərbaycanda Şəmsəddin Kuzəçinin
bir neçə kitabı işıq üzü görüb:
"İraq Türkman poeziya
antologiyası", Azərbaycanca
və ingiliscə çıxan "İraq Türkman
mətbuat tarixi" dəyərli kitablardır.
Azərbaycanla bağlı
"Kərkükdən səsləniş"
(Bakı, 2018) və
"Kərkükdən Azərbaycana"
(Ankara, 2019) adlı genişhəcmli
kitabları çıxıb.
İnanılası deyil, hələ
60 yaşı tamam olmayan Şəmsəddinin
60-dan artıq kitabı
çıxıb.
Yaradan Dr.Şəmsəddin Kuzəçiyə tükənməyən
enerji bəxş etmişdir. O, bu enerjini bütövlükdə
İraq türkman ədəbiyyatına
və ədəbi əlaqələrə həsr
etmişdir.
Ürəyi xeyirxahlıqla döyünən
Şəmsəddin qardaşıma
yeni-yeni uğurlar, qədrini
itirəndən sonra bildiyimiz möhkəm cansağlığı diləyirəm.
Qəzənfər PAŞAYEV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 23 sentyabr.- S.6-7.