Çingiz Abdullayev

- bizim əbədi Dronqo

Detektiv janrının yaranması XIX əsrin sonunda yaşamış Amerika yazıçısı Edqar Alan Ponun adıyla bağlı olsa da, ümumiyyətlə dünya ədəbiyyatında detektiv, daha doğrusu, kriminal süjetlərdən bundan əvvəl də kifayət qədər istifadə olunmuşdu (hətta bəzi tənqidçilər Dostoyevskinin məşhur "cinayət və cəza" romanını da klassik detektiv hesab edirlər). Lakin orta əsrlərdə istər Avropa, istərsə də, Şərq ədəbiyyatında işlənən kriminal süjetlər daha çox macəraçılıq xarakteri daşıdığından, detektiv bir janr kimi tam formalaşa bilməmişdi. Məhz Edqar Alan Podan sonra Avropa ədəbiyyatında detektiv janrının konkret çərçivələri, formaları, qayda-qanunları formalaşmağa başlamış, sonrakı iyirmi il ərzində klassik detektiv janrı öz zirvəsinə çatmışdı. Detektiv janrının klassiklərindən sayılan Artur Konan-Doyl, Hilbert Çesterton, Aqata Kristi, Corc Simenon və s. bu kimi yazıçılar öz əsərlərində klassik detektivin bütün qaydalarını dəqiqliklə işləmiş, təcrübədən keçirmiş, janrın müxtəlif növlərini yaratmışdılar. Yalnız bundan sonra dünya ədəbiyyatında detektiv ədəbiyyat bir janr kimi qəbul olunmuşdu.

Detektiv janrının mahiyyətini düzgün anlamaq üçün bir neçə nüansı bilmək lazımdır. Bir çox hallarda istənilən kriminal süjetli əsərlər detektiv kimi təqdim olunur, janrın incəliklərindən xəbərdar olmayan yazıçılar belə düşünürlər ki, detektiv yazmaq çox asandır, hüquq-mühafizə orqanlarının arxivlərində yığılıb qalmış "cinayət işləri"ni hər hansı kağıza köçürməklə detektiv roman yazmış olurlar. Yox, bu, çox böyük yanlışlıqdır və biz aşağıda oxuyacağınız yazımızda Çingiz Abdullayevin yaradıcılığını araşdırmaqla bərabər, ümumiyyətlə detektiv janrının başlıca xüsusiyyətlərini də açıqlamağa çalışacağıq.

Təkrar edirəm, hər kriminal süjetli əsər detektiv sayıla bilməz. Bir əsr bundan əvvəl Avropa yazıçılarının işləyib hazırladıqları klassik detektiv ənənələri yazıçıdan məntiqi və psixoloji cəhətdən zərgər dəqiqliyi ilə seçilən bir iş tələb edir. Artur Konan-Doylun, Aqata Kristinin, Corc Simenonun, Hilbert Çestertonun əsərləri məhz bu xüsusiyyətinə görə yüzlərlə başqa detektiv müəlliflərinin əsərlərindən qat-qat yüksəkdə dayanaraq dünya ədəbiyyatı tarixinə düşüb.

Yarandığı dövrlərdə detektiv janrının ilk olaraq "hermetik detektiv" növündən istifadə olunurdu. Bu cür əsərlərdə cinayət kiçik bir məkanda (mənzildə, idarədə, gəmidə, qatarda və s.) baş verir və oxucu əvvəlcədən bilir ki, cinayəti məhz bu dar məkandakı insanlardan biri törədib. Əsər boyu oxucu bütün iştirakçıların xarakteri, psixologiyası ilə tanış olur, yazıçıyla bərabər cinayətin müxtəlif versiyalarının üzərində gəzişir, növbə ilə bütün qəhrəmanlardan şübhələnir, lakin sonda məlum olur ki, cinayəti heç kimin gözləmədiyi bir adam (yaxud bir qrup adam) törədib.

Bu cür "hermetik" detektiv əsərlərin bir çox incəlikləri var ki, əgər yazıçı bunları nəzərə almasa, yazdığı əsər, həqiqətən, maraqlı klassik detektiv yox, adi, bayağı və bezdirici istintaq xronikasına çevriləcək. Hansılardır bu incəliklər?

1. Hadisənin məkanı elə seçilməlidir ki, oxucu kənardan gələn hansısa, naməlum şəxsin bu cinayəti törədə bilməyəcəyinə əmin olsun və inansın ki, cani məhz onun tanıdığı qəhrəmanlardan biridir.

2. Cinayət törədilən vaxt məlum olan faktlarla, sonradan ortaya çıxan faktlar arasında müvazinət olmalıdır, faktlar və deduktiv düşüncələr bütün əsər boyu oxucuya bərabər şəkildə, hissə-hissə çatdırılmalıdır ki, oxucu əsərin hansısa yerində boşluq hiss eləməsin.

3. İstintaq aparılan müddətdə qəhrəmanların hamısının xarakteri açılmalı, psixologiyaları verilməlidir ki, oxucunun özü də istintaq aparan şəxslə bərabər hadisələrin gedişatında iştirak etsin, qəhrəmanlara qarşı müəyyən hissləri yaransın, öz şəxsi versiyalarını düşünə bilsin.

4. Əsərin sonunda cinayəti törədən, oxucunun məhz hamıdan az şübhələndiyi qəhrəman olmalıdır. Bundan savayı, istintaqı aparan şəxs canini ifşa edərkən, oxucunun bilmədiyi heç bir faktdan istifadə etməməlidir. Yəni əsərin sonunda hər şeyin üstü açılandan sonra oxucuda belə bir təəssürat yaranmalıdır ki, bu faktların hamısını mən də bilirdim, bəs necə oldu ki, mən özüm həmin düzgün nəticəni çııxara bilmədim?

Nüans bundadır ki, yazıçı özünə lazım olan, yəni canini ifşa etmək üçün sonda istifadə edəcəyi faktları onlarla başqa lazımsız fakt içinə elə ustalıqla səpələməli, oxucunun diqqətini əsas faktlardan elə yayındırmalıdır ki, oxucu gözünün qabağında olan həqiqəti əsərin sonuna qədər görə bilməsin.

Əgər yazıçı bütün bu incəliklərə dəqiq riayət edə bilirsə, onda əsər çox maraqlı, dolğun, yüksək səviyyəli alınır, lakin əgər hər hansı bir detalın işlənməsində ifrata, yaxud təfritə yol verilərsə, əks effekt alınar.

Məsəl üçün, yazıçı həqiqəti bacarıqla gizlədə bilməsə, oxucu əsərin əvvəlində, yaxud ortasında caninin kim olduğunu anlayacaq və əsər maraqdan düşəcək. Əks halda, yəni yazıçı oxucunun diqqətini həddindən artıq azdırmağa çalışsa, oxucu onun qarşısına qoyulan külli miqdarda faktın içində itib-batacaq, çaşacaq, hər şeyi unudacaq, yenə də əsər onun üçün maraqsızlaşacaq.

Yaxud yazıçı qəhrəmanların xarakteristikasını, insanlar arasındakı münasibətlərin psixoloji təsvirini verməsə, insanı cinayətə sövq edən səbəblərin dərinliklərinə getməsə, yalnız kriminalist faktların təsviriylə kifayətlənsə, nə qədər maraqlı olsa da, bu cür əsər oxucunun mənəvi tələbatını ödəyə bilmədiyinə görə mütaliə bitəndən sonra tezliklə unudulacaq. Lakin əks proses baş verərsə, yəni yazıçı qəhrəmanların psixoloji durumuna, düşüncəsinə həddən artıq yer verib, kriminal süjeti ikinci plana keçirərsə, onda bu əsər artıq klassik detektivlikdən çıxıb, fəlsəfi-psixoloji əsərə çevriləcək.

Yuxarıda adıçəkilən klassik detektiv ustaları məhz bu incəlikləri çox dəqiqliklə işləyə bildiklərinə görə sonrakı detektiv müəllifləri üçün örnəyə çevriliblər.

Ötən əsrin ortalarından etibarən zamanın tələbinə uyğun olaraq detektiv janrının daha bir neçə növü formalaşdı ki, bu da onun bir ədəbiyyat faktı olaraq aradan qalxmasının qarşısını aldı, çünki zamanın inkişafı elə bir sürət almağa başladı ki, artıq klassik detektiv üslubu oxuculara bir qədər darıxdırıcı, dinamikadan uzaq və hətta yorucu görünməyə başlamışdı. Məhz bu zaman Qərb detektiv yazıçılarının ikinci nəsli meydana gəldi. Bununla da detektiv janr ikinci həyatını yaşamağa başladı. Düzdür, bu, "hermetik detektiv" növünün aradan qalxmasına gətirib çıxarmadı, amma əsərlərdə dinamika artdı, hadisələr kiçik, dar məkandan çıxıb daha geniş miqyası əhatə etməyə başladı, qəhrəmanların sayı çoxaldı.

Həmin dövrlərdə Yan Fleminq elə indinin özünə qədər dəbdən düşməyən casus Ceyms Bond haqqında silsilə romanlarla "casus detektivi"nin, Erl Stenli Qardner vəkil Peri Meyson personajı ilə "məhkəmə detektivi"nin, Karter Braun hazırcavab, məzəli xəfiyyə Danni Boydun obrazını yaratmaqla "ironik, yumoristik detektiv" üslubunun əsasını qoydu, Ceyms Hedli Çeyz isə cinayətin açılmasından çox, onun həyata keçirilməsini təsvir edən, istintaq prosesilə bərabər canilərin sərgüzəştlərini də təsvir edən romanlarıyla "ekşn" üslubunu yaradanlardan biri oldu (sonuncu üslubda yazılan əsərlər, adətən cinayətin planlaşdırılıb həyata keçirilməsilə başlayır, yalnız bundan sonra istintaq tədbirləri görülür. Çeyzin romanlarının fərqli cəhəti ondadır ki, oxucu əvvəlcədən cinayəti kimin törətdiyini bilir. Lakin canilərin hansı üsulla ələ keçəcəyi, yaxud onların aqibəti, cinayətin nəticəsi, ən əsas da dinamizm, oxucu üçün əsərin maraqlılığını axıra qədər saxlaya bilir. Ötən əsrin səksəninci illərində Çeyzin romanı əsasında Pribaltika kinematoqrafçıları tərəfindən çəkilən və o vaxtlar SSRİ-də həddən artıq məşhur olan "Mirac" filmini xatırlmaq kifayətdir).

1950-80-ci illərarası yazılan detektivlərin əvvəlkilərdən bir fərqli cəhəti də, romanların yüksək dinamikasıyla bərabər, "boevik" elementlərinin də zənginləşməsiydi. Bu dövr detektivlərinin qəhrəmanları canini, sadəcə, deduktiv düşüncələrlə axtarıb tapmırlar, lazım olanda güllə atmağı da, yumruq davasına çıxmağı da, hansısa cinayət yuvasını partlatmağı da, maşın çevirməyi də, gözəl xanımları yoldan çıxarmağı da, hətta öz məqsədlərinə çatmaq üçün lazım gələndə qanunsuz vasitələrdən istifadə etməyi də çox gözəl bacarırlar. Bu xüsusiyyətlərinə görə istər Ceyms Bond, istər Danni Boyd, istərsə də, vəkil Peri Meyson hərəkət etməkdən daha çox deduktiv düşüncələrə dalmağı sevən sələflərindən çox fərqlənirdilər. Əlbəttə ki, intellektual Şerlok Holmsun haranısa partlatmasını, zərif centlmen olan Erkül Puaronun kimisə avtomatdan dəlmə-deşik etməsini, yaxud melanxolik komissar Meqrenin hansısa cazibədar katibəni yoldan çıxarıb yatağına çəkməsini təsəvvür etmək çox çətindir, lakin zaman öz sözünü deyirdi və həmin dövrlərdə oxucular məhz bu cür detektiv qəhrəmanlarına üstünlük verirdilər. Lakin bu o demək deyildi ki, adıçəkilən yazıçıların yaratdıqları qəhrəmanlar yalnız güllə atmağı, bomba partlatmağı, qadınları yoldan çıxarmağı bacarırdılar. Yox, qətiyyən. Yan Fleminqin, Erl Stenli Qardnerin, Ceyms Hedli Çeyzin, Karter Braunun, Ed Makbeynin, Reks Stautun detektiv romanları öz dövrünün bir çox sosial problemlərini, Qərb cəmiyyətinin bütün təbəqələrində hökm sürən ab-havanı, insanların psixologiyasını çox gözəl açmaqla bərabər, araşdırdıqları problemlərin lap kökünə qədər getməyi bacarırdılar ki, bu da onları ucuz bazar yazıçıları kimi yox, öz dövrlərinin ən bacarıqlı detektiv ustaları kimi şöhrətləndirmişdi.

Ötən əsrin səksəninci illərindən başlayaraq isə dünya detektiv ədəbiyyatı öz inkişafının üçüncü mərhələsinə qədəm qoydu ki, bu zaman yazıçılar daha çox detektivi başqa janrlarla sintez etməyə və bunun nəticəsində yeni ədəbi janrlar almağa cəhd edirdilər. Çağımıza qədər aktual olan tarixi detektiv, intellektual-kulturoloji detektiv, siyasi detektiv, mistik detektiv, fantastik detektiv janrları Umberto Eko, Orxan Pamuk, Milorad Paviç, Xaruki Murakami, Frederik Forsayt kimi yazıçıların səyi nəticəsində məhz dediyimiz dövrdə yaranıb. Və fəxrlə deyə bilərik ki, həmyerlimiz, xalq yazıçısı Çingiz Abdullayev də məhz bu yeni janrlardan birinin, yəni siyasi detektivin yaradıcılarındandır.

Baxmayaraq ki, ondan əvvəl də bəzi yazıçılar, məsələn, Frederik Forsayt, Eduard Topol və s. siyasi detektivlər qələmə almışdılar, lakin onların təsvir etdiyi hadisələr konkret bir ölkə hüdudlarında baş verirdisə, Çingiz Abdullayev cənub-şərqi Asiyadan tutmuş, Latın Amerikasınacan bütün dünyanı əhatə edən "Mavi mələklər" romanını yazmaqla dünya detektiv ədəbiyyatında yeni, "qlobal siyasi detektiv" janrının əsasını qoydu və bütün dünyada bu janrın klassiki kimi şöhrət qazandı.

"Siyasi detektiv" ədəbi janr kimi

İstənilən janr sənətkarın ədəbi düşüncəsi, fəlsəfəsi, ideyaları, bir sözlə, özünüifadəsi üçün formadır və bu forma nə qədər gözəl işlənsə, əsərin cazibəsini bir az da artırmış olar. Bu baxımdan detektiv əsərlərin hansı məntiqlə işlənməsi onların oxucu kütləsi tərəfindən qəbul olunmasında böyük rol oynayır.

Detektiv janrının qlobal siyasətlə sintezində də bütün bu şərtlərə dəqiq riayət olunmalıdır. Ümumiyyətlə, bütün ədəbi janrların öz incəlikləri olduğu kimi, siyasi detektivlərin də müəyyən kriteriləri vardır. Bu üslubda yazmaq istəyən yazıçı, ilk növbədə, güclü məntiqi təfəkkürə və dünyada baş verən ictimai-siyasi proseslər barədə külli miqdarda səhih informasiyaya malik olmalıdır. Yalnız bundan sonra yazıçının bədii təxəyyülü işə düşür, zahirən hamımızın gördüyü hadisələrin görünməyən tərəflərini bizə açır. İctimai prosesləri bir aysberqə bənzətsək, biz onların yalnız cüzi bir hissəsini seyr edə bilirik və siyasi detektiv yazan yazıçı bu aysberqin görünməyən hissəsini elə təsvir etməlidir ki, oxucuda bu təsvirlərin həqiqiliyinə zərrə qədər də şübhə qalmasın. O əsərləri ən uğurlu siyasi detektiv hesab etmək olar ki, oxucu mütaliədən sonra elə bilsin ki, bütün bunlar yazıçı təxəyyülü yox, siyasi hadisələrin ən gərgin nöqtələrində fəaliyyət göstərmiş bir insanın xatirələridir. Yəni hər hansı bir siyasi detektiv başdan-başa sənədli əsər kimi qəbul olunmasa, deməli, yazıçı istədiyinə nail olmayıb. Ç.Abdullayev məhz bu sahədə uğurlar qazanıb. Minlərlə oxucu səmimi qəlbdən inanır ki, o, yazdığı bütün hadisələri öz şəxsi praktikasından götürüb: Ç.Abdullayev Qorbaçovun həyatını xilas edib; Ç.Abdullayev Rusiyada itmiş nüvə raketlərini tapıb; Ç.Abdullayev Siciliya mafiyasına ən sarsıdıcı zərbələrdən birini endirib və s və i. Bir sözlə, son iyirmi ildə dünyada baş verən, demək olar ki, bütün əhəmiyyətli siyasi hadisələr onun iştirakı olmadan ötüşməyib. Hətta doxsanıncı illərin əvvəllərində belə bir şayiə gəzirdi ki, Ç.Abdullayev adlı adam, ümumiyyətlə yoxdur, bütün bu romanları isə gizli təxəllüslə SSRİ DTK-sının yüksək vəzifəli bir əməkdaşı yazır. Əlbəttə ki, bütün bunlar oxucunu inandıra bilməyin göstəricisi hesab oluna bilər.

Bəs, görəsən, yazıçı buna necə nail olur? Necə olur ki, minlərlə insan hamımızın gözü qarşısında baş verən hadisələrin pərdəarxasını məhz yazıçının təsvir etdiyi kimi qəbul edir? Əlbəttə ki, bunun da müəyyən üsulları var. Külli miqdarda siyasi-ictimai informasiyaya malik olan yazıçı, ilk növbədə, dünyada baş verən hansı hadisələrin geniş kütlələrin diqqətini daha çox cəlb etdiyini bilməlidir. Bundan sonra yazıçı öz qəhrəmanını bu hadisələrə elə daxil etməli, yaxud hamının tanıdığı siyasi xadimləri öz uydurduğu hadisələrə elə cəlb etməlidir ki, oxucuda zərrə qədər də şübhə yaratmasın, reallıqla uydurma arasındakı sərhəd itsin, reallığın harada bitdiyi, təxəyyülün harada başlandığı qətiyyən hiss olunmasın. Bu zaman təsvir olunan bütün hadisələr məntiqi cəhətdən o qədər dəqiq işlənməlidir ki, heç kim bu hadisələrin yazıçının təsvir etdiyi kimi baş verdiyinin mümkünsüzlüyünü sübut edə bilməsin.

Hal-hazırda siyasi detektiv tələb olunan ədəbi janr olduğundan, dünyada bu sahədə qələm sınayanların sayı çoxdur, lakin bu tipli bir çox əsərlər heç də istənilən təsirə malik olmur, bir çox yazıçılar diqqətli oxucunu öz yalanına inandırmağa çətinlik çəkir. Bu cür əsərlərin uğursuzluğunun səbəbi hadisələrin təsvirində ya həddən artıq dəqiqlikdir ki, bu da onları bədii əsərdən çox, sadəcə, sənədli romanlara bənzədir, ya da yazıçının təxəyyülünün ifrata varmasıdır ki, bu zaman oxucu əsəri, sadəcə, uydurma kimi qəbul edir.

Ç.Abdullayevin siyasi detektivləri bu baxımdan bütün dünyada örnək kimi qəbul edilir və bir çoxları üçün etalon xarakteri daşıyır. Onun "Mavi mələklər", "İnsan ovu", "Qanın üç rəngi", "Əfsanə hüququ" və s. romanları çağdaş siyasi detektiv janrının zirvələridir. Gerçəkliklə fantaziyanın məntiqi şəkildə uzlaşması və bir-birini tamamlaması, dünyada baş verən ictimai-siyasi hadisələr barədə səhih informasiyalar, bir çox hallarda öz təsdiqini tapan siyasi proqnozlar, hamının tanıdığı dövlət xadimlərinin təsvirində heç bir kompleksə qapılmamaq - bütün bunlar Ç.Abdullayevin siyasi detektivlərinin üstün cəhətlərindəndir. Onun detektivlərində artıq heç nə yoxdur, əsərin ümumi ideyasının açılmasına xidmət edən bütün kriminalistik faktlar, siyasi informasiyalar, obrazların psixoloji xarakteristikaları deduktiv düşüncənin istiqaməti üzrə elə virtouzcasına yerləşdirilir ki, hətta ilk baxışdan əhəmiyyətsiz görünən kiçik bir faktı, xırda bir detalı çıxarsan, deduktiv düşüncələrin zənciri qırılacaq, əsərin bütün strukturu bir göz qırpımında dağılacaq.

Ç.Abdullayevin siyasi detektivlərinin özünəməxsus bir cəhəti var: qlobal siyasi hadisələrin konkret insan talelərində əks olunması, dünya əhəmiyyətli siyasi oyunlardan adi bəşəri duyğulara virtouzcasına keçidlər. Bəzən əhəmiyyətli siyasi bir hadisənin ən gərgin məqamında yazıçı hiss olunmadan oxucunu qlobal siyasətdən çıxarıb, qəhrəmanların daxili dünyasına salır, onların keçirdiyi hissləri, psixoloji sarsıntıları, fikir və düşüncələri təsvir edir. İnsan faktoru Ç.Abdullayev yaradıcılığında böyük önəm daşıyır, konkret bir insan taleyi, bəzən qlobal əhəmiyyətli siyasi hadisələrdən daha çox qabardılır, nəzərə çarpdırılır. Yazıçı demək istəyir ki, hər hansı bir siyasi hadisə nə qədər əhəmiyyətli, mühüm olsa da, insan faktoru ondan qat-qat əhəmiyyətlidir, konkret insanların taleyini sındırmaqla, hansısa, absurd ümumbəşəri səadətə, xoşbəxtliyə nail olmaq mümkün deyil, heç bir qlobal əhəmiyyətə malik planlar, hətta ən "xırda" adamların da taleyini nəzərə almadan həyata keçirilə bilməz.

Çingiz Abdullayevin qəhrəmanları

Ç.Abdullayev dünya ədəbiyyatında siyasi detektivin banilərindən sayılsa da, detektivin təkcə bu janrında yox, mistik və fantastik detektiv janrlarını çıxmaq şərtiylə bütün detektiv üslublarında eyni dərəcədə uğurlu əsərlər yazıb. Yazıçının qələminin məhsulu olan "Cəhənnəmdən keçid", "Geri dönməmək", "Öz dünyanı yarat" kimi ekşnlər, "İnanılmaz qətl", "Atlantika üzərində ölüm", "Xammurapinin məcəlləsi", "Unudulmuş yuxu", "Yalnız özününkülər" kimi klassik hermetik, "Professionalların oyunları", "Professionalların qaydaları", "Günəş altında zülmət" kimi casus, "Döyüşçünün yolu" kimi kulturoloji, "Məhkumların cənnəti" kimi psixoloji, "Eramızın əvvəlindəki sui-qəsd" kimi tarixi detektivlər və başqa rəngarəng üslublu detektiv romanlar göstərir ki, Ç.Abdullayev bu janrın bütün növlərində öz sələflərindən heç bir cəhətdən geri qalmayan əsərlər yaratmağa qadirdir. Buna görə də onun yaradıcılığını araşdırarkən, yalnız siyasi detektivlərlə kifayətlənmək düzgün olmaz.

Yazıçının qələmindən çıxan bədii obrazların şərhinə keçməzdən əvvəl bir nüansı da qeyd etmək yerinə düşər. Son zamanlar bütün incəsənət sahələrində olduğu kimi, detektiv ədəbiyyatında da heç bir bədii tələblərə cavab verməyən, janrın incəliklərindən uzaq olan, oxucunu yalnız əyləndirmək məqsədi daşıyan əsərlər, ələlxüsus, romanlar çoxalıb və bir çox hallarda geniş oxucu kütləsi yaxşını pisdən seçməkdə çətinlik çəkir, kitab bazarını zibilləyən belə əsərləri də əsl detektiv kimi qəbul edir. Çox sevindirici haldır ki, Ç.Abdullayev bütün dünya üzrə barmaqla sayılan bir neçə yazıçıdan biridir ki, detektivin hansı janrında yazmasından asılı olmayaraq yuxarıda haqqında danışdığımız bütün klassik qayda-qanunlara ciddi-cəhdlə riayət edir, mütəxəssislərin diliylə desək, "janrın saflığını, təmizliyini saxlayır, xalturaya qətiyyən yol vermir". Məhz bu mənada, bütün dünyada detektiv ədəbiyyatı üzrə mütəxəssislər onu klassik detektiv ənənələrinin son daşıyıcılarından bir hesab edirlər.

Ç.Abdullayevin adı çəkilən kimi onun yaratdığı obrazlardan ilk olaraq Dronqo yada düşür. Və bu adı ilk dəfə eşidənlərin hamısında təbii bir sual yaranır: bu nə addır, mənası nədir? Həqiqətən də, Dronqo insan qulağının öyrəşmədiyi adlardandır və nahaq yerə bir çoxları müxtəlif lüğətləri eşələyib bunun hansı xarici dilə aid olduğunu öyrənməyə çalışırlar. Təbii ki, bunun heç bir nəticəsi olmayıb, çünki Dronqo hər hansı bir xalqa məxsus insan adı deyil. Dronqo quş adıdır. Ç.Abdullayev ilk romanı olan "Mavi mələklər"də öz qəhrəmanının dilindən bu ləqəbin mənasını izah edir - Dronqo təbiətdə çox az rast gəlinən kiçik bir quşun adıdır. Bu quşun bir fərqli cəhəti də başqa quşların səsini böyük müvəffəqiyyətlə imitasiya etməyi bacarmasındadır. Bəli, bəli, o, təbiətin yaratdığı xırda, lakin dahi imitatordur. Və Ç.Abdullayevin diqqətini çəkən də, yəqin ki, onun məhz bu xüsusiyyəti olub. Professional kəşfiyyatçı, əvəzolunmaz ekspert və səhih deduktiv düşüncə tərzinə malik olan Dronqonun müvəffəqiyyət qazanmasının əsas amili başqa insanların fikir və düşüncələrini öz içində düzgün imitasiya etməklə onların niyyət və məqsədlərini düzgün anlamasıdır. Təbii ki, bu cür keyfiyyətlərə sahib olan ədəbi qəhrəman üçün belə bir ləqəb düşünmək çox uğurlu bir ədəbi tapıntı hesab oluna bilər. Əlbəttə, Ç.Abdullayev öz qəhrəmanına ləqəb kimi adi bir insan adı da fikirləşə bilərdi, lakin yazıçı öz qəhrəmanının adını heç bir konkret millətə aid etməməklə, onun bütün dünyanın vətəndaşı olduğunu bir az da qabarıq nəzərə çatdırmışdı ki, bu da qlobal tarixi detektiv janrının tələblərilə tam üst-üstə düşür. Beləliklə, Dronqonun nə adı, nə də fəaliyyəti heç bir sərhədlə məhdudlaşmır, bütün dünyanı əhatə edir. Dronqo barədə ilk romanda onun yalnız hansısa cənub ölkəsindən olduğu barədə dumanlı məlumatlar verilir. Yalnız son romanlarında Ç.Abdullayev açıq şəkildə bildirir ki, Dronqo əslən bakılıdır, valideynləri hələ də bu şəhərdə yaşayır, hətta onun Bakıdakı ünvanını da yazır - Xaqani 25 (əlbəttə, çoxları bilir ki, bu ünvanda Azərbaycan Yazıçılar Birliyi yerləşir və maraqlısı odur ki, bura mütəmadi olaraq Dronqonun ünvanına yazılmış məktublar gəlir).

Məncə, bu da qabaqcadan düşünülmüş və oxucuların psixologiyasına təsir edən bir addımdır. Əgər Ç.Abdullayev elə ilk romanlarından yazsaydı ki, onun qəhrəmanı azərbaycanlıdır, adı da, tutalım, Məmmədquludur, yəqin ki, dünya oxucuları bunu birmənalı qarşılamayacaqdı. Geridə qalmış sayılan hansısa, uzaq müsəlman ölkəsinin nümayəndəsinin qlobal siyasi problemlərin həllində belə yaxından iştirak etməsinə yəqin ki, o vaxt avropalılar inanmazdı və Ç.Abdullayevin əsərləri istənilən uğuru qazanmazdı (hətta Moskvada ilk romanları nəşr edilən vaxt Ç.Abdullayevə dəfələrlə təklif etmişdilər ki, özünə nəsə qərblilərə xas bir ədəbi təxəllüs götürsün, yoxsa, bu sırf şərqli adı ilə qlobal tarixi detektivlər heç üst-üstə düşmür. Lakin yazıçı, təbii ki, bu şərti qəbul etməmişdi). Onun üçün də yazıçı başqa yolla getdi, öz qəhrəmanına rəmzi bir ləqəb düşünməklə oxucuların marağını bir qədər də qıcıqlandırdı və yalnız öz qəhrəmanını oxuculara sevdirəndən sonra onun kimliyini, hansı millətə mənsub olduğunu açıqlamağa başladı. Beləliklə, bütün dünyanın siyasi problemlərinin həllində yaxından iştirak edən bir azərbaycanlı ekspert-analitik obrazı yaranmış oldu. Onu da qeyd edim ki, Ç.Abdullayev Dronqonun hansı millətin nümayəndəsi olduğunu açıqlasa da, onun konkret olaraq adını, soyadını hələ də gizli saxlayır. Yəqin ki, yazıçının sadiq oxucuları nə vaxtsa, bu barədə də müəyyən informasiyalar alacaqlar.

Dronqo obrazının milyonlarla oxucu tərəfindən sevilməsinin bir səbəbi də öz sələfi olan detektiv qəhrəmanlarının bir çox müsbət keyfiyyətlərini özündə birləşdirməsidir. Şerlok Holmsun qüsursuz detuktiv düşüncəsi, Komissar Meqrenin melanxolizmi, Erkül Puaronun zərif centlmentliyi, Danni Boydun ironiyası, Peri Meysonun cazibədarlığı, Ceyms Bondun cəsarəti - Ç.Abdullayev öz qəhrəmanını yaradanda ifrata varmamaq prinsipiylə bütün bu keyfiyyətlərdən çox gözəl şəkildə istifadə etməyi bacarıb. Lakin bu o demək deyil ki, Dronqo obrazında özünəməxsus heç nə yoxdur, bu, sadəcə, qurama bir obrazdır. Bəli, Dronqo bütün adıçəkilən qəhrəmanlara oxşayır, amma eyni zamanda onların heç birinə oxşamır. Bütün dediyimiz keyfiyyətlər Dronqonun psixoloji obrazında yalnız xırda cizgilərdir və onu oxuculara sevdirməkdən ötrü yardımçı rol oynayır. Bu personajın ən maraqlı keyfiyyəti isə ümumi ilə xüsusini, qlobal ilə məhəlli psixoloji məfhumları özündə üzvi şəkildə birləşdirməsidir. Bəli, Dronqo bütün dünyanın vətəndaşıdır, amma onun eyni zamanda coğrafi baxımdan kiçik də olsa, həmişə ürəyinin başında gəzdirdiyi, xəyalən heç vaxt ayrılmadığı bir vətəni də var - Azərbaycan. Romanlarının birində Ç.Abdullayev Dronqo haqqında xarakterik olan belə bir cümlə işlədir: "Onun özü Moskvada, həyat yoldaşı Romada, valideynləri isə Bakıda yaşayır." Qütbləşməyə, radikallığa öyrəşdiyimiz bir zamanda yazıçı sübut etməyə çalışır ki, qloballaşma ilə milli adət-ənənə, beynəlmiləlçiliklə millətçilik, keçmişlə gələcək heç də bir-birinə zidd məfhumlar deyil, ağıllı insan bunların hamısını öz içində ideal şəkildə birləşdirə bilər, bunun üçün isə sadəcə sevgi hissi lazımdır, nifrətlə heç nəyi həll etmək olmaz, bir qütbə çəkilmək heç də yaxşı nəticələr vermir. İnsan öz keçmişiylə bərabər gələcəyini də, vətəniylə bərabər bütün dünyanı da, milli-mədəni irsiylə bərabər bütün dünya mədəniyyətini də eyni cür sevməlidir. Əgər insanlar öz daxilindəki sevgi hissini bu cür bərabər şəkildə bölə bilsələr, real həyatda rastlaşdığımız bir çox problemlər öz həllini asanlıqla tapmış olar.

Dronqo üçün xarakterik olan və bütün romanlar boyu zaman-zaman özünü büruzə verən hisslərdən biri də acı bir nostalji duyğusudur. Düzdü, Azərbaycanda bir çoxları bunu tamam başqa cür yozur, Ç.Abdullayevin bir vaxt "vahid vətənimiz" olan SSRİ-nin dağılmasına gecə-gündüz təəssüfləndiyini, ölkəmizin müstəqilliyini haradasa, mənfi qarşıladığını yazırlar. Əlbəttə ki, bütün bunlar səthi müşahidələrin, ilkin təəssüratların nəticəsidir. Dronqo obrazının mahiyyətinə vardıqda isə açıq-aşkar hiss olunur ki, yazıçını ən çox təəssüfləndirən heç də, sadəcə, hansısa, bir imperiyanın məhvi deyil. Sadəcə, müəyyən ideyalar dünyasında yaşayan və öz xalqının xoşbəxtliyi naminə bütün varlığından, hətta lazım gələrsə, öz həyatından belə keçməyə hazır olan, məhz belə fədakarlıq ruhunda böyüyən bir insan dünyanın indiki ideyasızlıq, mənəvi boşluq vəziyyətində yaşamağa çətinlik çəkir. İrəlidə, sadəcə, məchul bir qaranlıqdır, onun üçün də Dronqonun, eləcə də eyni hisslərlə yaşayan minlərlə insanın öz daxili-mənəvi tələbatını ödəmək üçün keçmişə boylanmaqdan başqa əlacı qalmayıb. Beləliklə, qeyri-şüuri olaraq keçmiş ideallaşdırılır, sovet dövrünün mənfi keyfiyyətləri yavaş-yavaş yaddaşdan silinir, müsbət keyfiyyətləri isə bir az da, qabarıq nəzərə çarpmağa başlayır. Əlbəttə ki, Dronqo bəzi fanatik kommunistlər kimi gülləni başına çaxıb özünü öldürmür: yenə də yaşayır; öz sahəsi üzrə fəaliyyət göstərir; bəzən, hətta özünü təhlükə qarşısında qoyur. Onun ailəsi də var. Lakin bütün bu işləri hansısa ali ideyalar naminə yox, sadəcə, başqa cür yaşaya bilmədiyinə görə edir. O, zaman keçdikcə melanxolikləşir, bədbinləşir, lakin bütün bunlara baxmayaraq, Ç.Abdullayevin səyi nəticəsində yenə də əvvəlki cazibədarlığını saxlayır, yenə də minlərlə oxucunu özünə valeh edə bilir. Ümumiyyətlə, Dronqo o qədər geniş, dolğun bir obrazdır ki, onun haqqında ayrıca bir araşdırma yazmaq da olar, lakin bu yazının həcmi imkan vermədiyinə görə, dediklərimlə kifayətlənmək istəyirəm.

Ç.Abdullayev Dronqodan başqa çoxlu sayda maraqlı ədəbi personajlar yaradıb. Bunların içində ən çox nəzərə çarpanlar - "Qadın qisası", "Qadınlar sükunəti saxlayır" və daha bir neçə detektiv romanın qəhrəmanı olan qadın-xəfiyyə Marina Çernışova və "Mənim gözəl alibim", "Saturnun etirafı", "Üçüncü variant" romanlarının qəhrəmanı, Əfqanıstan müharibəsində bir qolunu itirmiş əlil qatildir.

Son dövrlərdə Rusiyada Aleksandra Marinina, Tatyana Polyakova, Marina Daşkova kimi qadın detektiv yazıçıları meydana çıxsalar da, Marina Çernışova obrazıyla yaxından tanış olanda görürsən ki, Ç.Abdullayev xəfiyyə-qadın psixologiyasını adıçəkilən qadın yazıçılardan daha yaxşı aça bilib, belə təhlükəli bir peşə seçmiş qadının daxili yaşantılarını bədii mətnə daha ustalıqla gətirib.

Təkqol qatil obrazını yazıçı Sovet rejiminin bizə qoyduğu miras kimi təqdim edir və məncə, o, Dronqonun müəyyən mənada əksi olan obrazdır. Bəli, minlərlə insan bu recimin ideologiyası uğrunda fədakarlıq etdilər, amma indi onlar artıq heç kimə lazım deyillər. Kimlərsə Dronqo kimi yaşamağa nail olsalar da, bəziləri bunu bacarmadı, əvəzində onları lazımsız bir alət kimi sındırıb bir kənara atan cəmiyyətə yönələn nifrəti cinayət aləminə gətirdilər. Ç.Abdullayevin qəhrəmanı adi muzdlu qatil deyil, o hər bir hərəkətiylə, kimi öldürməsindən asılı olmayaraq sadəcə daxilindəki intiqam tələbatını ödəməyə çalışır. Lakin yenə də təskinlik tapmır, zaman keçdikcə qəlbindəki qəzəb hissi bir zamanlar nümunəvi sovet əsgəri olan bu əlil insanı vəhşi bir heyvana çevirir - o öldürməkdən həzz almağa başlayır, öz həyatını bunsuz təsəvvür etmir.

Sosial kataklizmlər cəmiyyəti mişar kimi kəsib doğradığı zaman belə insanlar ətrafa səpələnən lazımsız taxta yonqarına bənzəyir. Sadəcə, bir kibrit atəşi kifayətdir ki, onlar böyük bir yanğının başlanmasına təkan versin. Bütün bunlara baxmayaraq, yazıçı yenə də belə insanlara haqq qazandırmır, sadəcə, onları başa düşməyə və onları bu vəziyyətə salan tarixi şəraitin təkrarlanmaması üçün əlindən gələni etməyə çalışır.

Yekun

Detektiv janrının demək olar ki, bütün imkanlarından istifadə etməsinə, janrın bütün istiqamətlərində maraqlı əsərlər yazmasına baxmayaraq, son vaxtlar Ç.Abdullayevin yaradıcılğında klassik hermetik detektivlərə qayıdış tendensiyası müşahidə olunur. "Yalnız özününkülər", "Hammurapinin məcəlləsi", "Yol verilən günahkarlıq" və son vaxtlar yazdığı daha bir neçə romanda yazıçı yenə də kiçik məkanda baş verən cinayətləri təsvir edir. Əlbəttə, bunlar nə qədər hermetik olsalar da, bir çox xüsusiyyətlərinə görə yüz il əvvəl yazılmış klassik detektivlərdən fərqlənirlər. Lakin fakt faktlığında qalır: Ç.Abdullayev, zənnimcə, yaradıcılığının birinci dövrəsini başa vurub, başlanğıc nöqtəyə qayıdır. Yəqin ki, o, bir azdan yaradıcılığının həm forma, həm də məzmun baxımından əvvəlkindən fərqlənən ikinci dövrəsinə qədəm qoyacaq, yenə də onlarla maraqlı detektiv əsərlərlə dünyanın bütün ölkələrindəki oxucularını sevindirəcək.

Ümumiyyətlə, Ç.Abdullayevin əsərlərini ayrı-ayrılıqda təhlil etməklə onu anlamaq çətin olar. Onun yaradıcılığına vahid bir orqanizm kimi yanaşmaq lazımdır. Təsadüfi deyil ki, yazıçının özü də romanlarını "Kriminal komediya" tsikli adı altında birləşdirib.

İlqar FƏHMİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 23 sentyabr.- S.8-10