Süni intellekt: ideal itaət apologiyası
və ya
modern quldarlığın konsepti
Yer
kürəsi (və ya Yer nimçəsi) öz oxu ətrafında
indi daha iti dönür və hər şey ildırım
sürətilə süniləşir. Düşünməyə,
filosofluq etməyə, ruzgarın dönüklüyünü
uzun-uzadı fikirləşməyə, fikirləşib
uzun-uzadı yazı yazmağa macal qalmır. Fəlsəfəyə
tələb yoxdur: təkliflər isə yararsızdır.
Hamı yavaş-yavaş əvvəlcə dünya ilə
barışır, bir beyindən idarə olunmağa, bədənində
çip daşımağa razılaşır,
düşüncənin işıqlarını
söndürür, məsuliyyətini sıfırlayır,
müxtəlif informasiya mənbələrindən
qulağına axıdılan "sıyıq" məsləhətlərlə,
təklif-göstərişlərlə yaşamağa
alışır, rahatlaşır və az sonra zombiləşir:
özünü, həyatını süni intellektdən,
internetdən, mobil telefondan, avtomatlaşdırılmış
sistemlərdən, stereotiplərdən asılı eləyir.
Süni
intellekt Ələddinin
çırağından
çıxmış cin timsalıdır ki, bütün
sualları anındaca asanlıqla cavablandırır: onun bilmədiyi,
izah etməyi bacarmadığı heç nə yoxdur.
Avtomatlaşdırılmış sistemlər hər işə
qabil olub məişət komfortunun səviyyəsini aramsız
yüksəldir. Bunun nəticəsi isə fenomenaldır: insan
lazımsızlaşır və qəribəsi budur ki,
özü öz lazımsızlığına imza atır,
şəxsiyyətsizləşir. Məhz onda fəlsəfə
çökür, batır. Çünki bütün
filosoflar dünyanı anlatmaq istərkən həmişə
insan qavrayışına söykəniblər, fəlsəfəni
insan qavrayışında və insan qavrayışına
görə "hörüblər". Nədən ki, şərhlərin,
izahların hamısı sözdür və bu söz insandan
başqa heç bir canlıya gərək deyil.
İnsan
sözlə insan olur, dil açıb ictimailəşir: ailəyə,
sosiuma sözlə bağlanır. Daha doğrusu, insanın
şəxsiyyətə çevrilməsi prosesinin təməlində
söz dayanır: ona görə ki, fikrini və
özünü ənənəvi bir şəkildə
sözlə izah edə bilir.
Sözü bizə verən
dildir, fikri - fəlsəfə.
İnsandan şəxsiyyəti qovmaq,
quldarlığa modern formada
qayıdışı təmin etmək üçün ən
hiyləgər yol bu oldu ki, nanotexnologiyalar,
avtomatlaşdırılmış sistemlər müstəvisində
fəlsəfə və onunla da birgə ədəbiyyat, incəsənət
tullantıya çevrildi, cəmiyyətin kənarına
vızıldadıldı. İndi insanları hər şeydən
çox söz darıxdırır: heç kim sözə
vaxt ayırmaq istəmir. Düzdür, toplumda hələ ki ədəbiyyata,
incəsənətə doğma, isti münasibət teatral bir
tərzdə imitasiya edilir, onun vacibliyi insanın ruhsal-mənəvi
tərbiyəsi kontentində gündəmə gətirilir.
Ancaq yalnız hələlik: o da köhnə nəslin, yəni
gedən nəslin aqressiyasını yumşaltmaqdan, onu
aşırı incitməməkdən ötrüdür...
Amma bir məqama fikir verin: tarixə heç kəs toxunmur:
çünki o, hər zaman olduğu kimi yenə də ölkələr,
millətlərarası konfliktlər, müharibələr, təhrikedici
şüarlar, demaqogiya, ərazi dartışmaları
üçün produktivdir və hər dəfə yeni siyasi
modulyasiyalarda cingildəyə bilir.
Hər şey siyasətə gərək olduğu qədərincə
mövcuddur. İndi meqa kapitalla dəstəklənən siyasət
cəmiyyətin günəşidir. Toplum məhz bu günəş
ətrafında hərlənir.
Siyasət kombinasiyalar qurur:
üsyanlar olur, dövranın
mühüm konseptləri dəyişir.
Siyasət kombinasiyalar qurur:
müharibələr olur, dövranın
mühüm konseptləri yenidən dəyişir.
Siyasət kombinasiyalar qurur:
pandemiyalar olur, dövranın mühüm
konseptləri bir daha dəyişir.
Siyasət kombinasiyalar qurur:
bir yerdə aclıq, digər bir yerdə
firavanlıq olur, dövranın mühüm konseptləri təzədən
dəyişir.
Torpağa da, havaya da, suya da, kosmosa da, xaosa da,
elmə də, tarixə də nəzarət artıq tam şəkildə
siyasətin əlindədir. Siyasətin "dirijorluğu"
ilə qaçqın, köçkün "ordu"ları əmələ
gətirilir və zəiflədilməsi hədəf
götürülmüş ölkələrə yönləndirilir.
Hətta
ədəbiyyat və
sənət əsərlərinin təbliğatı
da siyasi mənafeyə uyğun aparılır,
mükafatları siyasətə görə
paylaşdırılır.
Odur ki, çoxluğu nəzarətdə
saxlayıb idarə etməkdən, onun başını
qatmaqdan ötrü siyasətə, əlbəttə ki,
humanizm prinsiplərini bacardıqca pozmamaq şərtilə,
ideal vasitələr gərəkdir. Süni intellektin və
bütün avtomatlaşdırılmış sistemlərin
missiyasında da məhz elə bu kodlaşdırılıb.
Süni
intellekt ideal idarəçiliyə,
ideal itaətə, yəni insanları modern quldarlığa gətirəcək,
siyasətə ideal rahatlıq bəxş edəcək, kosmik
transportasiyanın təminatçısı olacaq bir yoldur.
Amerikanın fantast yazıçılarının uzun illər
bundan əvvəl romanlarında təxmin etdikləri düz
çıxır: çünki onların hamısı
Aeronavtika üzrə Milli Məşvərət Komitəsi
(NASA) ilə bəyan olunmamış müəyyən iş
birliyində bulunublar və bu, heç də yeni xəbər
deyil.
Kosmik fantaziya janrında işləyən yazarların qəhrəmanları
əksər hallarda ya yadplanetlilərdir, ya kiborqlardır (bədənlərində
maşın komponentləri gəzdirən canlı orqanizmlər),
ya da robotlar... Onların romanları və ya bu romanlar əsasında
çəkilən filmlərin missiyası insanları
robotlaşmağa, kiborq olmağa, kosmik transportasiyaya, başqa
sözlə, kosmik köçə hazırlamaqdır.
Sən demə, bu missiyanı
Vatikan daha öncələr gerçəkləşdirməyə
başlayıbmış. Heç də təsadüfi deyil
ki, Roma papalarının öz təminat və
texnologiyasına görə yetərincə aktual kosmik
proqramı var və dünyanın ən güclü
"Lütsifer" adlı binokulyar teleskopu onlara məxsusdur.
Lütsifer və Kilsə??? Paradoks!!! Mənəvi
abrakadadbra!!! Yalanların daha bir artefaktı!!!
Və eyni zamanda adi
öləri insanlardan heç kimə məlum olmayan məxfi
plan. Katolik Kilsəsinin təntənəli
günlərində, mərasimlər zamanı Roma
papalarının əyinlərinə geydikləri mantiya müəyyən
simvollardan ibarət bir tekstdir və həmin işarələrdən
biri robotabənzər yadplanetli (Tarapaka) məxluqu
görükdürür. Bu simvol Atakama (Çili) səhrasının
antropomorf geoqliflərindən götürülüb. Belə
bir təsviri öz üzərində daşımaqla Roma
papası dünyaya hansı mesajı göndərir?
Bu hələ harasıdır,
Roma Katolik Kilsəsinin gerblərinin birində Naməlum
Uçan Obyekt təsvirlənir və bu təsvir göstərir
ki, Yerin sakinlərilə Səma məxluqları arasında
daim enerji mübadiləsi gedir: özü də bu mübadilə
heç də insanların xeyrini hədəfləmir. Yəni
yadplanetli apeksianslar (ilk dini yaratmış səma məxluqları),
üç dünyanın sakini ənnuhəqlər
(şumer-akkad mifologiyasında kiçik tanrılar, xtonik
müqəddəslər) və digər kosmos əhli
insanların fiziki enerjisinə möhtac olublar: başqa
sözlə, insanlardan bir növ batareya kimi yararlanıblar.
Dünyanın dörd bir yanında ucaldılmış
tapınaqların, məscidlərin, kilsələrin gümbəz
və şpilləri insan-batareyalara qoşulmaq
üçün anten funksiyasını yerinə yetirib enerjilərin
bir-birinə çarpmasına xidmət eləmirlərmi?
Dolayısı yolla qədim yunan tanrılarının
canlılarla davranışında da bu meyli duymaq
mümkündür. Bu haradasa kosmik vampirizmə bənzəmirmi:
əbədi qalmaq üçün canlını dişləmək,
onun qanını içmək?!
Bəlkə elə entropiyanın
(çevrilmə, enerjinin
dağılması, sahmansızlıq, xaos
ölçüsü) səbəbi budur?! Bəlkə elə
buna görə bir sıra uyqarlıqlar insanın qurban gətirilməsini
üstün sayıblar?! Bəlkə elə buna görə
Vatikan rəsədxanasının müdiri Qəbriyel Fünes
Ata aşkarcasına söyləyir ki, "yadplanetli məxluqlar
mənim qardaşlarımdır"?! Axı bir çox dini
sektalarda uzunömürlülük, əbədilik axtaran kimsələrin
təcrübəsində bu vəhşi ənənə indi də
gizli şəkildə təcrübədən keçirilir.
Elə ona görə də...
"İnsandan robota doğru: maksimal süniləşmə!"
Bu, XXI əsrin mental və sosial-siyasi proseslərinin
başlıca konseptidir. İdeal eyniləşdirmə, ideal təminat,
ideal itaət, ideal komfort naminə canlılar cansızlarla əvəzlənir,
quldarlığın ən ali formasına keçid
planlaşdırılır, həyatdan razı qullar kütləsi
formalaşdırılır. İnsan zehinsəl və fiziksəl
mutasiyalar yolu ilə robot-köləyə
yaxınlaşdırılır:
avtomatlaşdırılmış sistemlərin köməyilə
insanla robot arasındakı fərq minimuma endirilir.
İnsan
şəxsiyətsizləşdirilir!!!
Bax, o
zaman ortaya süni intellekt
çıxır: ağlı var, dərrakəsi yox, bilgisi
çox, şəxsiyyəti yox...
Nədir
artifişl intelligens, yəni süni intellekt? Süni bilirik nədir:
o nəsnə ki təbiətə aid deyil, insan beyninin, əməyinin
və mədəniyyətinin məhsuludur, onu biz süni hesab
eləyirik. Bəs intellekt? Bunu da bilirikmi? Haradasa başa
düşürük nədir: di gəl ki, xırdalayanda
çətinlik çəkirik. İntellekt, yəni zəka
insanın dərk etmək qabiliyyətidir və bu qabiliyyətin
bütün aspektlərini özündə qapsayır:
qavrayış, yaddaş, təsəvvür, təfəkkür,
təxəyyül və hissiyyat. Odur ki, intellekt insanın
çətinlikləri çözmək, mürəkkəb əməliyyatlar
aparmaq bacarığı kimi dəyərləndirilir.
Süni
zəka informatikanın
bir bölümüdür və
intellektual kompüter sistemlərinin yaradılması ilə məşğuldur.
Aydın olsun deyə məlumatlandırım ki, intellektual
kompüter sistemləri o sistemlərdir ki, insan ağlına mənsub
funksiyaları yerinə yetirə bilirlər. Yeri gəlmişkən
onu da söyləyim ki, süni intellektin belə təsnifatını amerikalı
alimlər A.Barr və A.Faygenbaum XX əsrin sonunda fikirləşib
tapıblar və bu təsnifata indiyə kimi heç kim
heç nə əlavə etməyib, onu azacıq da olsa dəyişməyib.
Elə isə özünüz fikirləşin: yalnız insana verilmiş bu
keyfiyyətlər yüksək elmi texnologiyaların köməyilə
süni sistemlərə proyeksiya edilir,
avtomatlaşdırılır və nəticə etibarı ilə
maşınlar intellektə sahiblənir: daha doğrusu,
süni ilə canlıya xas əlamətlər bir-birinə
nüfuz edir. Süni intellekt,
avtomatlaşdırılmış sistemlər artıq
bugün insan fəaliyyətinin hər sahəsində lider
mövqeyinə yiyələnir.
Robot uzunömürlü xidmət
mexanizmidir: ideala yaxın bir konstruksiya
olduğu üçün entropiyadan qorxmur. Həyat isə
insan üçün əvvəldən axıra kimi entropiya
ilə mübarizədir. Robotu belə bir aqibət gözləmir:
çünki təbii qida qəbul eləmir, yalnız enerjilə
kifayətlənir. Ona görə robot insandan ötrü həm
də uzun ömürlü olmaq, əbədi qalmaq modelidir.
İnsan robotdan öz xeyrinə faydalanmaq üçün onu
intellektlə ödülləndirir. İntellektə sahiblənmiş
maşın, yəni intellektual sistem başlayır insana xas
yaradıcı funksiyaları yerinə yetirməyə,
insanı əvəz etməyə, hətta
avtomatlaşdırılmış sistemlər
üçün proqramlar tərtibləməyə. Bununla da
robot insana maksimal dərəcədə
yaxınlaşdırılır, di gəl ki, şəxsiyyəti
olmur.
Biz robotları əvvəlcə
filmlərdə görmüşdük:
yadplanetli məxluqlara oxşayırdılar; onlar kimi yeriyirdilər,
onlar kimi danışırdılar. Ancaq hamıda, əgər
düzünü deməyə qalarsa, şüuraltı səviyyəsində
bu robotlara qarşı haradasa gizli bir aqressiya, neqativ bir
münasibət "tumurcuqlamışdı". Sonra onlara
müvafiq formalar verib məişətimizə, mənzillərimizə
yolladılar. İnsanlar robotlara isinişdilər, onları
ağıllı maşınlar kimi qəbul eləyib sakitləşdilər.
Artıq
"robot" sözü adi
sözdür: heç kimi təəccübləndirmir. Hərçənd
çox adamın xəbəri belə yoxdur ki, çex dilindən
tərcümədə bu kəlmə "məcburi əmək"
anlamına gəlir. Yəni robot müəyyən proqram
üzrə çalışan, metal, plastik, şüşə
fakturasından hazırlanmış cansız quldur, kölədir.
Bu məna onun adında da kodlaşdırılıb.
Robot-kölə hər şeyə qanedir, pis vərdişlərdən
uzaqdır, heç nə istəmir, yorulmur, pul-para tələb
etmir, etiraza qadir deyil, ideal xidmətçidir.
7 oktyabr 2022-ci il: Ağ evin Elm və Texnologiya
Siyasəti İdarəsi insanların süni intellektdən
müdafiəsini önəmli saydı və
avtomatlaşdırılmış sistemlərin dizaynı,
istifadəsi və tətbiqinə nəzarəti möhkəmləndirmək
məqsədilə beş mühüm təlimat verdi. Təəssüf
ki, qlobal müstəvidə bu təlimatların heç
birinin real gücü və təsir mexanizmi yoxdur. Bu barədə
hələ 27 aprel 2017-ci ildə Pekin konfransına onlayn
qoşulmuş, çağdaş elmdə adı brendə
çevrilmiş astrofizik Stiven Hokinq
danışmışdı və demişdi ki, "süni
intellektin inkişafı" bəşəriyyət
üçün həm pozitiv, həm də ən qorxunc
faktora çevrilə bilər. Biz onun necə bir təhlükə
mənbəyi olduğunu gərək dərk edək".
Bu məqalədə mənim
yazdıqlarım doğrudurmu, mən həqiqətimi
danışıram?
Əsla.
Məsələ
bu ki, dünyanın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi gerçəkliyində
real olaraq nə yaşandığından xəbərsizəm.
Məlumatım çoxdur, müxtəlifdir: di gəl ki, kimə
inanacağımı bilmirəm, kimin haqlı, kimin haqsız
olduğunu bilmirəm. Hər şey informasiyadır,
aldanışdır, feykdir, simulyakrdır...
Nədir
informasiya? Dinləyici, oxucu, seyrçi,
qısaca desək, resipiyent üçün gərəkli,
faydalı siqnallar... O informasiya ki, gərəkli siqnallar
ötürmür, küy, zibil, maneə kimi
anlaşılır.
İnformasiya bizimlə istədiyi
kimi manipulyasiya edir. Ona görə ki,
informasiyalar hər gün qara qarışqalar kimi
tökülür beynimizin içinə. Bir zamanlar
"boşluq" adlandırılan nəsnə indi informasiya
ilə doludur. Atmosferdə informasiya "molekulları"
anbaan yenilənib yeni konfiqurasiyalar əmələ gətirir.
Odur ki, mən dünyanı yalnız informasiya
bloklarının təqdimatında tanıyıb bilirəm,
hadisələri məhz mass-medianın
strukturlaşdırdığı kimi qavrayıram, təsəvvürümdə
yalnız onun formalaşdırdığı dünya mənzərəsini
təhlilə çəkib müəyyən məsələləri
anlamaq və anlatmaq istəyirəm. İnformasiya
dışında dünyanın gerçək həyatı mənim
üçün qaranlıqdır, müəmmalıdır. Hə
üçün? Çünki "Yer" adlı planet daim
hər cür (geosiyasi, iqtisadi, sosioloji, kulturoloji, ekoloji, mənəvi-əxlaqi)
problemlər burulğanında fır-fır fırlanır.
İnformasiya çoxaldıqca isə
heç kim heç kimi dinləmir,
heç kim heç kimi oxumur. Nədən ki, hər yandan
permanent küy eşidilir. İnsanlar dünyaya sanki səllim
buraxılıblar. Kimsə kimsənin vecinə deyil. Hamı
elə bil ki səthinə yağış damcılayan
palçıq meydança üzərində rəqs eləyib
özünü əyləndirməyə, problemləri
görməməyə çalışır,
arıqlayıb kökəlməyin həşirində bulunur,
yeməyin dadını unudub qlütenlə proteinin
balansının dərdini çəkir, telefonuna göndərilən
bəsit Tik-tok gülməcələri, urvatsız internet əyləncələri,
insan şəxsiyyətini alçaldan dava-dalaş,
söyüşüb-boğuşma videoları ilə, efirə
daraşmış urvatsız dedi-qoduçularla, toyxana diringələrilə
başını qatır. Bir sözlə, beyinlər quruyur,
hisslər korşalır, yaşantılar primitivləşir.
Bu zaman insan aramla zombiləşir və bir də görür
ki, xatırlamağa çalışsa da, yadına heç nə
və heç kim düşmür. Çünki
yaşaya-yaşaya özünə yaddaş qazanmayıb,
özünə yaddaş yazmayıb. Olan-qalanını da sel
kimi köpüklənib gələn informasiya axını
yuyub aparıb. Qlobal demensiyanın, altsgeymerin kökü burda.
Soruşacaqsınız, bunun süni intellektlə nə
əlaqəsi? Birbaşadır bu əlaqə!!!
Avtomatlaşdıırılmış sistemlər bizim
düşünmək, yadda saxlamaq, yazmaq vərdişlərimizi
tədricən heçə endirir. İnsanlar getdikcə fikirlərini
ifadə etmək üçün qələmi
götürüb hərfləri ağ vərəq üzərinə
mirvari kimi düzmək bacarığını itirirlər.
Əslində isə qələmi götürüb yazı
yazmaq yaddaşın sirli qapılarını açmaq,
yaddaşı gəlişdirmək demək imiş.
İnsanı yaradıcı şəxsiyyətə
çevirən yaddaş və
düşüncədir. Yaddaşı silinmiş, fikirləşmək
qabiliyyətini itirmiş insan potensial kölədir. Müasir
cəmiyyətə yaradıcı insan yox, icraçı qul
lazımdır. Təsadüfi deyil ki, bütün fantast filmlərində
gördüyümüz məxluqlar adamda robot-kölə təəssüratı
oyadırlar. Baxın, insanlığın yolu indi bu
robot-köləyə doğrudur. İqlim pisləşir, hər
şey süniləşir, xəstəliklər artır,
pandemiya, qıtlıq, susuzluq təhlükələri səngimir,
canlı ünsiyyət müxtəlif gizli üsullarla minimuma
endirilir. Belə şəraitdə yaşamaq pasportu robota veriləcək.
Onda insanın təklif edilən vəziyyətə
uyğunlaşmaq üçün robot-köləyə
çevrilməkdən
savayı əlacı qalmayacaq.
Məgər dini təfəkkürdə
insan Allahın qulu kimi təqdim edilməyib?
Məgər sufilər özlərini Allaha qul bilməkdən
ekstaz yaşamayıblar?
Süni
intellekt allahlıq iddiası sərgiləmirmi?
Avtomatlaşdırılmış sistemlər dönəmi
bizi yenidən Orta əsrlər formatında yaşamağa
qaytarmırmı? Bu, modern manqurtlar, sivil kölələr nəslinin
yaranmasına bir işarəmi?
Əslində, bizi ehmalca və total şəkildə, müxtəlif
manipulyasiyalar yolu ilə kölə psixologiyasına doğru
yönləndirirlər. Bəşər modern quldarlıq,
ideal itaət dövrünə qədəm qoyur. Həqiqətən,
kölə-manqurt-zombiləri qırmaq, idarə etmək,
onların müəyyən bir hissəsini kosmik transportasiyaya,
dünyəvi köçə hazırlamaq daha asandır.
İnternet sitələri, sosial şəbəkələr
artıq qlobal kütlə formalaşdırıblar: amma proses
hələ də tamamlanmyıb; davam etdirilir.
Avtomatlaşdırılmış sistemlər, internet və
süni intellekt kölə-manqurt-zombilər üçün
yavaş-yavaş tanrı statusu qazanır, tanrıya
çevrilir.
Bu, insanlığın çağdaş
dramaturgiyasının finalıdır.
Aydın TALIBZADƏ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 23 sentyabr.- S.10-11.