XXI əsrin
ədəbi tənqidi:
intermedial kontekst
Azər Turanın yaradıcılığı
əsasında
“İntermediallıq” anlayışı
nə qədər sadə görünsə də, illərdir, onunla bağlı vahid, stabil fikrin
formalaşmamasının səbəbi
mürəkkəb daxili
konstruksiyaya malik fenomen
olmasıdır. Çağdaş
humanitar elmin magistrallarından olan intermediallıq geniş mənada ümumbəşəri
ədəbi prinsip, nisbətən dar mənada isə müəllif strategiyası
kimi qavranılaraq mətnin təşkili üsulu və təhlil metodologiyası kimi qəbul edilir.
İnterdisiplinar və intermedial kontekst
akademik Azad Mirzəcanzadənin,
Xudu Məmmədovun yaradıcılığında geniş əksini tapsa da, bunu sırf ədəbiyyatşünaslıq
faktı kimi qəbul edə bilmirik. Çağdaş
ədəbiyyatşünaslığımızda
bu kontekstdən təhlil qismən Ülvi Babasoy və Qismət Rüstəmovun yazılarında
rast gəlinsə də, nisbətən geniş şəkildə
Azər Turanın yaradıcılığında əksini tapır. Yazılarında interdisiplinarlıq
və intermediallıq
anlayışlarını işlətməsə
də, o, mətnlərinin
əhəmiyyətli bir
qismini müxtəlif
elm və sənətlərin
sintezi, simbiozu üzərində qurur.
Azər
Turanın ədəbi
esseistikası üslub
tərzi, ifadə ahəngi ilə hər zaman seçilir. Çoxtərəfliliyi, dünya
və sənət haqqında bilgiləri bir arada cəmləməsi,
inklüzivliyi, ensiklopedikliyi
ilə daha çox barokkoya uyğun gələn üslubu çağdaş
esseistikada heç kəsə bənzəməyən
təkrarsızlıq sərgiləyir.
Onun tənqidi esseləri faktla problemin struktur əlaqəsindən asılı
olaraq özündə
ədəbi portret cizgilərindən tutmuş,
etüdlər, paralellər,
akademik şərhlər,
məqalə-traktata qədər
bütün cəhətləri
birləşdirə bilir.
Konkret ədəbi mətni şərh edən yazısında əsla interpretasiyaya, məzmun təhlilinə rast gəlinmir.
Azər
Turanın esse və tədqiqatları aktuallığı və
produktivliyi ilə seçdiyi mövzularla bağlı çoxillik stereotiplərə müxaliflikdir.
Onun fenomenal ədəbi-tarixi yaddaşı
çağdaş ictimai-mədəni
şüura universal baxış
sərgiləməsinə imkan
verir. Zaman kontekstində
müqayisəli təhlilə
əsaslanan məqalələrində
ədəbiyyat tarixinin
sözdə tarix olaraq qaldığını
deyil, bu günün prizmasından
canlılığını, təsir gücünü faktlarda izləyə bilirik. Ən kiçik həcmli esselərində belə, mütləq şəkildə
bəhs etdiyi mətn və ya bütövlükdə
müəllif yaradıcılığının
ideya-estetik dəyərini
verməklə, fəlsəfə
və mədəniyyətlər
sistemində, tipoloji təsnifatda yerini müəyyələşdirməyi prioritetə çevirməklə
ədəbiyyata universal baxış
sərgiləyir. Sübut
edir ki, mədəniyyət
və ədəbiyyatın
güzgüsündən boylanan
sənət tarix və siyasət müstəvisində yalnız
vahid estetik prinsiplərə söykənərsə,
böyüklüyə iddia
edə bilər. Sənət cərəyanlarını
yalnız ədəbiyyat
prizmasından deyil, bütünlükdə mədəniyyət
hadisəsi olaraq dəyərləndirir: Vaqif
Mustafazadə ilə Sartrı, Edvard Munk ilə
Məhəmməd Hadini,
Pablo Pikasso ilə Giyom Apollineri... eyni estetik müstəvidə
müxtəlif sənət
rakurslarından şərh
edir.
Azər
Turanın düşüncə
sistemində mətnlər
ədəbiyyat sərhədini
aşıb fəlsəfi-psixoloji,
tarixi-siyasi və ictimai-mədəni çalarlar
qazanmaqla sonsuz üfüqlərə qanad
açır. Onun istisnasız bütün əsərləri digər
mətnlər, sənətlər
və dövrlərlə
daim inteqrasiyada olaraq yazı müstəvisində böyük
bir tor əmələ
gətirir. Azər Turanın "Dəlixana divarını öpdü
çinar budaqları...",
"Fəryadın metafizikası",
"Quşlar saatla yox, işıqla başlayır oxumağa...",
"Dünyanın Cavad
mifi - Azərbaycan modernizmi", "Küsmüş
mələk", Gülbaharın,
Şərminin sevdikləri
və sürreal qəfəs...", "Modernist estetikaların iqlim qurşağı - "Rənglər",
"Caz, sadəcə, musiqi
deyildir", "Yatmış
şəhərin yuxusu,
yaxud rəssam Ucal Haqverdiyev" və s. kimi esseləri söz sənətinin musiqi və rəsmlə kəsişən cəhətlərini
uğurla bir müstəvidə intermedial kontekstdə
şərh edir.
Fikrimcə, "Modernist estetikaların iqlim qurşağı -
"Rənglər" Azər
Turanın tənqidi düşüncəsindəki intermedial kontekstin ən bariz nümunəsidir:
"Davamlı şəkildə
obraz(lar)ın işığını doğuran
"Rənglər" silsiləsində
daha çox impressionizmin işıqları
sayrışır. "Rənglər"in
valyorunu yaradan poetik təfəkkür
impressionist, yaxud postimpressionistdir.
Sezan, Edqar Deqa, Van Qoq, Qogen... Cazibədar olan budur ki, sosrealizm ənənəsinin
şairi Rəsul Rza "Rənglər"
silsiləsində estetik
baxımdan realizmin deyil, modernizm dalğasının gəlişdirdiyi
cərəyanlara və
rəssamlara yönəlir."
Məqalə boyunca beləcə, "Rənglər"
silsiləsindən eşidilən
səslər də, duyulan növbənöv ətirlər də "fransız simvolizminin və modernizm estetikasının iqlim qurşağı" fonunda
təhlilə cəlb
edilir. Azər Turan verballıqla vizuallığı ideal şəkildə
sintez edən Rəsul Rzanın "Rənglər"ini Mallarme poetikasının
cizgisində oxumağı
təklif edir. Bu təqdirdə "Rənglər"in
valyorunu yaradan poetik təfəkkürün
impressionist, yaxud postimpressionist aidliyini izləmək imkanımız olduğunu
qeyd edən müəllif başqa bir maraqlı məqama diqqət çəkir: "Cazibədar
olan budur ki, sosrealizm ənənəsinin
şairi Rəsul Rza "Rənglər"
silsiləsində estetik
baxımdan realizmin deyil, modernizm dalğasının gəlişdirdiyi
cərəyanlara və
rəssamlara yönəlir".
Azər
Turan bütün yazılarında mövcud
ədəbi-tarixi şərait
və şərtlərdə
sənətkar(lar)ın
seçimləri ilə
bağlı mütləq
bu və ya digər dərəcədə
araşdırma aparır.
Bu baxımdan intermedial kontekst
üzərində qurulmuş
məqalələrində daha
çox həssaslıq
nümayiş etdirir. Ədəbiyyat və incəsənəti həmişə
bütöv bir canlı orqanizm, dinamik sistem olaraq gördüyündən
onun müxtəlif səviyyələrdə təşəkkül
və inkişafı ilə bağlı mütləq qeydlər edir. Azər Turanın Azərbaycan ədəbiyyatına olduğu
qədər dünya ədəbiyyatı və
bütövlükdə incəsənətə
dərindən bələdliyi
fonunda intermedial kontekstli
təhlillərindən görünür
ki, mətnin, xüsusilə
şeirin səsini, musiqisini aydın duya bilir, sözlərin
bərq vuran işığını, rənglərin
min bir çalarını
dəqiq seçir və həmin səs və rənglərin müşayiəti
ilə mədəni yaddaşından boy verən
sənət nümunələrinə
üz tutur.
İntermediallıq digər sənətlər
vasitəsilə ədəbi
məkanın sahəsini
genişləndirməyə xidmət edən, mədəniyyətin ədəbi
metadilini yaradan dialoq formasıdır. Çağdaş ədəbiyyatda
intermedial proseslərin aktivləşməsi
ideoloji və didaktik vurğulu ədəbiyyatmərkəzçilikdən imtina və sənətmərkəzçiliyə keçid edən mədəni paradiqm ilə əvəzlənməsi
ilə bağlıdır.
Bəzən yanlış
olaraq, intermediallığı
bəsit sənətlərarası
əlaqə ilə qarışdırırlar: sözlə
musiqinin, sözlə rəsmin və s. bir arada görüldüyü
(və ya uydurulduğu) hər məqamda "intermediallıq"
terminindən istifadə
edilir. Halbuki intermediallıq, dəfələrlə
yazılarımda təkrar
etdiyim kimi, bir sənətin başqa sənət kodları ilə ifadə olunmasıdır.
Buradakı əlaqənin
mətndaxili olduğunu
unutmamalıyıq. Fikrimi
əsaslandırmaq üçün
bir nümunəyə
müraciət edim: Məsələn, Azər
Turan 44 günlük müharibədəki böyük
qələbəmizə həsr
olunmuş tablo haqqındakı "Sakit Məmmədovun Qarabağ
apofeozu - "Qarabağnamə"
yazısında rəsm
əsərini kifayət
qədər peşəkarlıqla
detallı təhlil edir. "Tarixin dan sökülənindən gerçək
tarixə qədər
Qarabağ burdadır və bizimdir... Rəssam Qarabağı bu tabloya necə
sığışdıra bilib? Görünən o
ki, burda cərəyan
edən enerji otuz ildir ki, qələbə və zəfər havasıyla gərilməkdəymiş. Nəhayət,
Azərbaycan rəssamlığı
Qarabağa bu şəkildə dönüş
etdi... Otuz ilin rəng və fikir enerjisi
bir kətanın üzərində partladı
və otuz ilin deyil, min illərin metafizikasını
şəkilləndirdi... Bu görünən Qarabağdır...
O, yeddi at Qarabağın
yeddi rayonudur... Biz bu dəyər uğrunda savaşmışıq...
Savaşmağa dəyərmiş..."
Məqalədə rəsm
əsərinin yenə
də dünya sənəti kontekstində,
cərəyanlar müstəvisində,
tarixilik və çağdaşlıq fonunda
dəyərləndirildiyini, mükəmməl şərh
olunduğunu izləyirik.
Bununla belə, burada intermedial kontekst yoxdur.
Azər
Turanın yaradıcılığı
çağdaş ədəbiyyatımızı
bəşəri kontekstdən
qopmağa qoymayan,
milli əyalətçiliyə meyillənmə ilə sənət mübarizəsidir.
Ayrı-ayrı müəlliflərin
yaradıcılığına həsr olunmuş monoqrafiyaları daxil, bütün ədəbi mətnləri dünya ədəbiyyatı müstəvisində
yaranır. Dolayısı
ilə, hər esseni oxuyarkən mövzu ilə bağlı "dünya haradadır, biz haradayıq"
sualına bu və ya digər
dərəcədə cavab
tapa bilirik. Haqqında
bəhs etdiyi mətnin şərhi zamanı Azər Turan həmin müəllifin, əsərin
dünyaya nə verdiyinin dəqiq konturlarını cızır.
Məsələn, "Ceyms
Coys və Əli bəy Hüeynzadə" məqaləsində
bu iki miqyaslı
əsəri bir müstəviyə gətirməklə
Azər Turan "ən gərəkli kitablarımızdan biri olan "Siyasəti-fürusət"
üçün heç
bir əyar müəyyənləşdirmədiyimizi, belə demək olarsa, bizim olanı
dünyaya təqdim edə bilmədiyimizi vurğulamağa çalışır.
Məqalə boyunca aparılan müqayisəli
təhlillər müəllif
niyyətini açıq
bəyan edir: XX əsrdə müxtəlif
ölkələrdə fərqli
ədəbi-estetik ənənələr
əsasında yaranmış
bu iki əsəri
parallel təhlil etməklə
Azərbaycan modernizminin
düşüncə arealını
dəqiqləşdirmək cəhdi. Yaxud Fransada Şarl Bodlerin "Şər çiçəkləri" ərsəyə
gələndə Azərbaycanda
şər, fəna, iblis çiçəyinin
Əli bəy Hüseynzadənin qələmilə
açıldığını yazır: "Siyasəti-fürusət"də
səslənən "Dans Makaber"dəki mistik ritm, mağaradakı mavimtraq fosfor alovu, gəmiklərin bir-birinə çarpışmasına
bənzəyən səslər
Əli bəyin simvolist estetikasının
səsləriydi." Azər
Turanın intermedial kontekstli
esselərindəki dinamika,
xəyal gücü, təsəvvürün sərhədləri
sanki sonsuzluğa açılır. İstər
sənət növləri,
istər məkan və zaman müstəvisində
qəfil keçidlər
onun bu mətnlərini
xarakterizə edən əsas cəhətlərdəndir.
"Fəryadın metafizikası"
essesində Azər Turan norveçli ekspresionist rəssam Edvard Munkun 1893-1910-cu illər arasında çəkdiyi
"Fəryad" (başqa
variantlarda "Qışqırtı",
"Çığırtı",
"Haray" və
s.) rəsmini Məhəmməd
Hadinin 1917-ci ildə Bakıda çap olunmuş "Əlvahi-intibah"
poemasının dili ilə şərh edir: "Sevdiyim və etiraf edim ki, həm də içindəki ağrıya dözmədiyim
hər iki əsər barədə birdən yazmağımın
səbəbi Munkun qışqıran insanını,
bu qışqırtının
metafizik mənalarını
və sirlərini Hadinin "Əlvahi-intibah"ı
qədər dəqiq yorumlayacaq başqa bir poetik örnəyin
varlığını xəyalıma
belə gətirə bilməməyimdir." Müəllifin
düşüncəsincə, hər iki sənətkarın
birinin söz, digərinin fırça ilə rəsmini çəkdiyi fəryad heyrətdən boğulmaq
həddinə çatdırılmış,
tənha, ağrıları
ilə baş-başa
buraxılmış insanın
qışqırığıdır.
Sənətdə modernizmin başlanğıcının
xəbərçisi olan
bu əsərlərin
təhlilindən görə
bilirik ki, təsviri sənət yalnız öz kateqoriyasından olana deyil, söz
sənətinə də
əhəmiyyətli təsir
göstərə biləcək
gücdədir (yaxud
da əksinə). Eynisini
musiqi haqqında da söyləmək olar. Elmlə incəsənətin
sintezində intellektual-analitik
prinsip üstünlük
təşkil edirsə,
ədəbi tənqidi
incəsənətə yaxınlaşdıran
cəhət özünüifadədir.
Bu baxımdan Azər Turanın ədəbi tənqidi mətnləri həm də ideoloji dəyərləndirmə
ilə diqqət çəkir. "Bəlkə
də modernizm aldanışlar dövrünün
yalnız XX yüzildə
tapılmış adıdır"
deyən müəllifə
görə, iyirminci əsr insan tarixində iztirabların ən çox üzdə olduğu, göyüzünün qan
rənginə boyandığı
dönəmdir. İntibah,
xristian nihilizmi, dekadans - Azər Turanın ötən əsrə münasibətindəki
məntiq zəncirində
ard-arda düzülüb
səbəb-nəticə əlaqəsi
ilə bağlanan halqalardır.
"Caz, sadəcə, musiqi deyildir" məqaləsində
Azər Turan bu musiqinin Avropaya
bədii mətn səviyyəsində öncə
Sartrın yaradıcılığı
vasitəsilə daxil olduğunu, sonra Kortasarın Conni Karterin simasında Çarli Parkerin obrazını yaratdığını
yazır və Murakaminin caz fenomenini xüsusi vurğulayır. Bu baxımdan
Azərbaycan ədəbiyyatının
hələ də susqun olduğunu təəssüflə qeyd
edir: "Vaqif Mustafazadə dalğasından
keçən, yetmişinci
illərdə Vaqif Mustafazdənin timsalında
bir caz əfsanəsi
dövrünü yaşamış
Azərbaycanın doğma
və milli ədəbiyyatında
ekzistensial yanaşma üçün böyük
üfüqlər açan
caz musiqisi hələ də eşidilməyib. Amma əslində
eşidilməliydi..." Yəni
nəyə görə,
məsələn, Kortasar
Çarli Parkerin obrazını yaratdığı
halda, həyat və yaradıcılıq
yolu, tərzi etibarilə, bir növ, hazır roman materialı olan azərbaycanlı caz əfsanəsi bədii mətnə köçməsin?!
Amma əlbəttə, müəllif
Vaqif Səmədoğlu
amilini də unutmur, əksər şeirlərini caz poetikasında yaratdığını
qeyd edir.
Azər
Turanın "Ədəbiyyat
qəzeti"ndə (o vaxtkı
"Ədəbiyyat və
incəsənət") ilk yazısı Vaqif Mustafazadəyə həsr
olunmuş "Sonun mübarək, ustad"
(1987) məqaləsi idi.
Azərbaycan Dövlət
İncəsənət İnstitutunun
tələbəsi Azər
Əbilovun diplom işi də elə bu unudulmaz
caz əfsanəsi haqqında idi: "Sənsiz səninlə"
tamaşasının (1984, 27 aprel) uğuru haqqında müəllifin
kövrək xatirələrində
oxuyuruq: "...Sonra tamaşa
başlandı. Hamı
ordaydı. Mənim üçün unudulmaz olan isə tamaşaçıların
arasında Vaqif Mustafazadənin hər iki xanımının - Nərminə və Elzanın, eləcə də qızlarının
- Əzizə və Lalənin, bir də Zivər Mustafazadənin olması idi".
Dünya
incəsənətinin modernizmə
kökləndiyi ərəfədə
yaranan caz haqqında Azər Turanın düşüncə
və qənaətləri
tamamilə intermedial kontekstdə
əksini tapır. Cazın tarixi, mahiyyətindəki ekzistensial
arayış haqqında
fikirlərini "Caz ədəbiyyat
üçün, özünü
ifadə üçün
içəridə yığılıb
qalmış enerjinin musiqi şəklində partlayıb ətrafa dağılması və yayılması biçimində
meydana gəldi." -
qənaəti ilə ümumiləşdirir. "Caz, sadəcə, musiqi deyildir" məqaləsi
boyu Sartr, V.Səmədoğlu,
Ellington, Murakami, V.Mustafazadə yaradıcılığının simasında səs və sözün qarşılıqlı təsirini
izləyirik. Bu məqalədə
ən vacib məqamlardan biri Azər Turanın estetik prizmasındakı kriteriyaları konkretləşdirməsidir:
"Azərbaycanın ilk modernistləri
- Vaqif Mustafazadə musiqidə, Vaqif Səmədoğlu poeziyada,
Cavad Mircavadov rəssamlıqda paradiqmaları
dəyişdilər, sənətin
estetikasını yenilədilər..."
Cavad Mircavadovun yaradıcılığı
haqqındakı "Dünyanın
Cavad mifi - Azərbaycan modernizmi" adlı essesində rəssamın yaradıcılığnın
əsas istiqamətləri
barədə Azər Turan sənətşünas
rəyi bildirir. Həmçinin C.Mircavadovun
yaradıcılığı ilə ədəbiyyat və təsviri sənət arasında qurduğu körpüdən
də bəhs edir. Məqalədən məlum olur ki, rəssamın Q.Q.Markesə
həsr etdiyi "Somnambula" tablosundakı
rəmzlər vasitəsilə
kolumbiyalı nasirin magik realizmi ilə onun abstraksionizmi
birləşir. "Somnambula"nı
izlərkən Azər
Turanın düşüncəsi
yenə tarixin dərin qatlarına baş vurur, "Əcdadlarımızın Alyaska
yarımadasına keçib,
o yanda böyük mədəniyyətin təməlini
qoyduqlarına" inandığını
vurğulayır. Qeyd edir ki, həmin mədəniyyət o tərəfdə
Markesin, bu yanda isə Cavadın təhtəlşüurunda
işıqlanıb sənətdə
yeni möcüzə yaradır:
"Beləcə, ötən
əsrin səksəninci
illərində ədəbiyyatımız
dünya ədəbiyyatı
ilə həmahəng
olmasa da, sən demə, Cavadın rəsmlərinin timsalında
təsviri incəsənətimizin
qəlbi dünya ədəbiyyatı ilə
eyni qütbdə və eyni ritmdə
döyünüb".
A.Turanın intermedial tənqidə
ən yaxşı nümunə ola biləcək
esselərindən biri
də Jak Preverin
"Bir quşun rəsmini
çəkmək üçün"
şeiri haqqındakı
"Quşlar saatla yox, işıqla başlayır oxumağa..."
kiçik həcmli yazısıdır. Jak Preverin
verbal rəsmdən ibarət
şeiri haqqında Azər Turanın şərhi lakonik bir qənaətdən ibarətdir: "Prevert quşu azadlıqdan qəfəsə salır və qəfəsin içində estetik iqlim qurşağı yaradır. Görəcəksiniz,
bu şeirdə hüzurun melodiyası misradan-misraya necə uçur, sözdən-sözə
necə qonur..." Müəllifə görə,
bu şeir uşaq xəyalının
sənət üfüqlərinə
pərvazlanmasının, estetik
dünyagörüşünün formalaşdırılması baxımından
hədsiz intibalar doğura bilmənin ən yaxşı örnəyidir.
Azər
Turanın rənglərin
vasitəçiliyi ilə
görüb duyduğu
misraları şərh
etdiyi yazılarından
biri də "Dəlixana divarını öpdü çinar budaqları..." essesidir.
Söhbət Vaqif Səmədoğlunun şeirindən
gedir. Şeirdəki ağrı, hüzn onu sətir-sətir, cümlə-cümlə təhlil
etməyə imkan vermir. Bütöv bir mənzərə var - ağrının rəsmi.
Və şairin sözlərlə çəkdiyi
bu hüznü A.Turan Vinsent
Van Qoqun "Sen Pol xəstəxanasının
bağı" (1889) rəsmində
görür: "Sanitarın
döydüyü bu qızın sinirləri
"Dəlilər evinin
bağçası"nda - modernizmin ocağı başında pozulmuşdu.
Budaqları dəlixana
divarına sığal
çəkən ağac
isə yüz il əvvəl Bakıda deyil, Sen Remidə dəli olmuşdu..." Nə əlavə bir şərh var, nə izah. Şeiri
oxuyursan, Van Qoqun rəsmini izləyirsən
və düşünürsən
ki, nə qədər
dəqiq müşahidədir.
Hərçənd elə
həmin dəli dahi müalicə aldığı psixiatriya
xəstəxanasında bir-birinin
ardınca özünün
"Süsənlər", "Ulduzlu gecə", "Buğda zəmisi və sərvlər" və s. kimi ən məşhur, sevilən əsərlərini
də çəkmişdi...
"Yatmış şəhərin
yuxusu, yaxud rəssam Ucal Haqverdiyev" essesində isə Azər Turan həm şair, həm də rəssam olan qəhrəmanının
rəsmlərini elə
öz şeirləri vasitəsilə şərh
edir. Çünki
"Amma mən Sizin üçün Səmanı
çəkəcəyəm, Və o gözəl rəqsini güllərin, yarpaqların..." deyən
rəssam-şairin rəsmləri
poetik, şeirləri təsviridir. Azər Turan sənətkar dostunun yaradıcılığındakı
məhz bu məqama vurğu edir: "Mən - şəhərin rəssamı,
/ Şəhər-mənim yuxumdu"
- deyən Ucal sükutun və zamanın harmoniyasını
yaradırdı. "Sevgililər"dəki
intim romantika, eşqin və həzzin nirvanası və Ucalın şeirlərindən uçub
sevgi çardağına
qonmuş göyərçin...
"Sehirli bağ"dakı
zaman da bizdən uzaqdakı
zamandır." - Beləcə,
Ucal Haqverdiyevin şeirləri və rəsmlərini paralel təhlil edir.
Azər
Turanın haqqında bəhs etdiyim bu esseləri bütünlüklə intermedial kontekstə kökləndiyindən
onlar üzərində
dayandım. Ümumiyyətlə
isə onun, demək olar ki, bütün janrlardakı ədəbi mətnlərində
heç olmasa bircə cümlə ilə belə, digər sənət növlərinə, yeri gəldikcə isə dini mətnlərə göndərmə var. Bunlar
ədəbiyyatşünas\tənqidçinin miqyaslı
təfəkkür tərzindən
xəbər verir.
Bütün fəaliyyəti boyu
mədəniyyətin cəmiyyət
həyatındakı roluna
diqqət çəkən
Azər Turan öz fəlsəfi konsepsiyasında mədəni
yaddaş mövzusuna mühüm yer ayırır. Onun esselərində düşüncə
seli bir zaman plastından digərinə
keçid edib yenidən geri qayıtmaqla yaddaş məkanında rahatlıqla
rəqs edir. Ədəbiyyatşünasın müxtəlif tarixi epoxalarda dolaşan miqyaslı düşüncə
arealı intermedial içərikli
yazılarında da aydın
görünməkdədir.
Əvvəllər tez-tez deyilirdi
ki, tənqid ədəbi
prosesə yön verməli, onu arxasınca aparmaq gücündə olmalıdır.
Çağdaş proses üçün
aktuallığını itirmiş
bu məsələ üzərində bu silsilənin öncəki yazılarında geniş dayandığımdan, sadəcə,
qeyd edim ki, Azər Turanın ədəbi tənqidi və xüsusən problematik ədəbiyyatşünaslıq
mətnləri əksər
hallarda ədəbi-ictimai
fikrə təsir göstərməklə yanaşı,
perspektivləri proqnozlaşdırma
gücünə də
malikdir. Təbii ki, təsir gücü əsasən mexanizmin ümumi fəaliyyətinə
bağlı olduğu
üçün sonrakı
mərhələləri idarə
etmək heç də hər zaman ədəbiyyatşünasdan asılı
olmur. Bununla belə, Azər Turanın yaradıcılığında
konkret produktiv təkliflərin seçilib
irəli sürüldüyünü,
həyata keçirilməsi
üçün mümkün
ilk addımları özünün
atdığını izləyə
bilirik.
Mətnlərdə əksini tapan tarixi süjetlər, ədəbi-bədii allyuziyalar
və fəlsəfi konsepsiyaların başqa sənət növləri
vasitəsilə təzahürü;
müəllifin səsi,
sözü ilə digər müəlliflərlə
unisonu; Azərbaycan ədəbiyyatının bütün
multikultural və plüralist meyillərinə
rəğmən milli identiklikliyi,
ideologiya ilə ideal məsafəsi və s. - Azər Turan bütün bu meyilləri sezən, etalonları xüsusilə
vurğulayan tənqidçi\esseist\ədəbiyyatşünas
kimi çağdaş
ədəbi tənqiddə
fərq yarada bilir. Ədəbi kriteriyası "sənət
sənət üçündür"
tezisinə söykənən
Azər Turanın ədəbi esseistikası
intellektual kəsimə
ünvanlı olduğu
kimi, həm də öz oxucusunu yetişdirmə potensialına malikdir.
Mətanət VAHİD
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 23 sentyabr.-
S.24-25.