Turan Cavid haqqında bəzi xatirələr

Belə insanlar dünyaya az-az gəlir və gedəndə özləri ilə sanki bir dünya aparırlar...

Bu ilin oktyabr ayının 2-də böyük dramaturq və şair H.Cavidin qızı Turan xanımın anadan olmasının 100 illiyi qeyd olunacaq. Ömrünün son səkkiz ilində onunla müntəzəm təmasda olan bir şəxs kimi, Turan Cavid haqqında xatirələrimin bir hissəsini oxucularla bölüşmək istəyirəm.

Mən bir müddət (1995-1997) Milli Məclisin bir strukturunda fəaliyyət göstərdim. Oradakı iş yoldaşlarımdan biri söhbət əsnasında H.Cavid mövzusuna və Cavidlər ailəsinə böyük marağımı bildi və məni Cavid muzeyinə aparmağa, Turan xanımla tanış etməyə söz verdi.

1996-cı ilin sentyabrında biz muzeyə gəldik və təxminən bir saat Turan xanım Cavidlə söhbət etdik. Muzey hələ təzə formalaşırdı və Turan xanım çox qayğılı görünürdü. Hiss olunurdu ki, muzeyin yaranmasının hər bir detalına və çətinliyinə böyük məsuliyyətlə yanaşır və bu da təbii idi.

İlk tanışlıqda Turan xanımın yüksək daxili mədəniyyətə və mənəviyyata malik olduğunu müşahidə etdim. Səlis dil qabiliyyətinə və dərin məntiqə malik, ağayana bir azəri qadını olduğu hiss olunurdu. Onunla söbət etmək, hansısa, bir fikir bildirmək üçün gərək adam öz nitqinə, onun vergül və nöqtəsinə, intonasiyasına fikir verəydi. Bütün bunlardan əlavə, Turan xanım bir doğma insan təəssüratı yaradırdı. Sanki qarşında məhrəm, yaxın bir adamın durmuşdu, onunla hər hansı bir şəxsi qayğını bölüşdürə bilərdin və rassional məsləhət alacaqdın. Hər halda, mənim ilk təəssüratım belə oldu və sonradan onun səhv olmadığını anladım.

Bu tanışlığın ilk təəssüratı uzun müddət məni tərk etmədi. Hiss edirdim ki, muzeyə təkrar qayıdıb H.Cavidlə əlaqədar, hansısa, bir təşəbbüslə Turan xanıma müraciət etməli olacağam. Təxminən 1-2 aydan sonra ona zəng etdim. "Mən Cavid əfəndinin adının hansısa, bir göy cisminə verilməsi barədə təşəbbüs vermək istəyirəm. Sizin bu barədə fikriniz? Xeyir-duanızı almaq istəyirəm". Turan xanım bir qədər duruxub dedi ki, yaxşı fikirdi, minnətdar olaram. Ancaq səsində bu ideyaya bir qədər inamsızlıq duyulurdu ki, bu da təbii idi.

Muzeyə gəldim, təkrar xeyli söhbət etdik. Onu arxayın etdim ki, mənim bu istiqamətdə bir qədər təcrübəm var. Vaxtilə N.Gəncəvinin adının bir kiçik planetə verilməsinin təşəbbüskarı olmuşam və bu işi sona çatdıra bilmişəm. Güman ki, bu dəfə də məsələ müsbət həll olunacaq. Turan xanımdan H.Cavidin rus dilində nəşr olunmuş kiçik bir kitabını götürdüm. Üstünə bir məktub (dramaturq haqqında kiçik arayış) də əlavə edib, Krım Rəsədxanasına, astronom dostum Nikolay Çernıxa göndərdim. Xahiş etdim ki, yeni tapılan asteroid və ya kiçik planetlərdən birinə Cavid adı verilməsi məsələsinə dəstək versin. Eləcə də Kiyev Dövlət Universitetinin əməkdaşı, məşhur astrofizik Klim Çuryumova məktubla müraciət etdim ki, o da öz növbəsində, xahişimə dəstək olsun.

Bu məsələnin detalları haqqında geniş danışmaq istəmirəm. Uzun yazışmalardan sonra bu məsələ müsbət həll olundu və 1997-ci ilin iyununda xəbər gəldi ki, Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı bir kiçik planetə Cavid adı verilməsi barədə qərar qəbul edib. Təbii ki, bu xəbərə ən çox sevinən Turan xanım oldu. Həmin ilin sonunda Leninqrad şəhərində keçirilən bir beynəlxalq konfransda kiçik planetin müvafiq sertifikatı mənə təqdim olundu. Sertifikatı Bakıya gətirib, Cavid muzeyində Turan xanıma təqdim etdim.

Görüşlərin birində Turan xanım Cavid planetinə aid bir kollaj-tablonun yaradılması ideyasını verdi və gələcək rəsm əsərinin ilkin eskizini hazırlamağı mənə təklif etdi. Bu tablo bir eksponat kimi muzeyin divarından asılmalı idi. Tezliklə eskiz hazır oldu və onu gənc rəssam Afaq xanımla müzakirə edib bəzi düzəlişlər elədik. Şəklin ümumi ideyası Turan xanımın da çox xoşuna gəldi, bəzi əlavə və təkliflər verdi. Bir tabloda böyük planetlərin real şəkli ilə yanaşı, Mars və Yupiterin arasında Cavid və Nizaminin əksləri olmalı idi. Bir müddət sonra tablo hazır oldu və o, indi H.Cavid muzeyində eksponat kimi təqdim olunur.

Qeyd etdiyim kimi, 1996-2004-cü illərdə bizim Turan xanımla görüşlərimiz mütəmadi xarakter daşıyırdı. Söhbətlərin birində biz H.Cavidin kosmos və Kainat mövzusunda əsərlərini müzakirə etdik. Turan xanım qeyd etdi ki, hansısa, bir göy cisminin Yerə yaxınlaşması mövzusunda Cavid əfəndinin şeiri olmalıdır. Söz verdi ki, gələn görüşdə həmin şeiri tapıb mənə təqdim edə bilər. Elə də oldu. Şeirin adı "Nəcmi-geysudar" idi, bir kometin səmada peyda olmasına həsr olunmuşdu. Şeirin yaranma tarixi ilə maraqlandım. Məlum oldu ki, o, 1905-10-cu illərdə yazılıb. Təhlil nəticəsində aydın oldu ki, H.Cavid bu əsəri məşhur Halley kometinin həmin dövrdəki gəlişi, yəni səmada görünüşü münasibəti ilə yazıb. Elə həmin günlər Turan xanım Hüseyn Cavidin 4 cildlik külliyyatını mənə bağışladı. Hər bir əsərin üzərində o öz əli ilə Cavid üslubuna uyğun redaktə işləri aparmışdı. Cildlərin hər biri imzalanmışdı. Bu mənim üçün çox qiymətli hədiyyə idi.

Qeyd edim ki, Turan xanımın, həm də çox həssas musiqi duyumu var idi. H.Cavidin əsərlərində bu cəhətə çox həssas idi. Bir dəfə Fikrət Əmirovun "Şeyx Sənan" tamaşasında kor ərəbin mahnısı ətrafında söhbətimiz oldu. Mən dedim ki, mahnı "Bayatı-Kürd" muğamı ladında bəstələnib. Turan xanım sözümə düzəliş verdi ki, yox, mahnı "Hicaz" muğam şöbəsi əsasında bəstələnib.

Turan xanımı yaxşı tanımayanlar onu quru, rəsmi və sərt bir insan kimi təsəvvür edirdi. Halbuki bu, qətiyyən belə deyildi. Sadəcə o, süniliyi, saxta münasibəti tez duyurdu, boğazdanyuxarı söhbətləri qətiyyən xoşlamırdı, ona görə də öz yaxın çevrəsinə az adam buraxırdı.

Zəngin daxili aləmi danışığından, davranışından hiss olunurdu. Təbii ki, burada genetik faktor özünü göstərirdi. Lakin bununla yanaşı, onun çoxlu mütaliə etməsi, analitik təfəkkür tərzi açıq-aydın hiss olunurdu.

Qeyd etdiyim kimi, rəhbərlik etdiyi H.Cavid muzeyinə tez-tez gələrdim. Onun öz əməkdaşları ilə ünsiyyəti, rəftarı inzibatçılıq yox, humanizm və insanpərvərlik prinsipləri üzərində qurulmuşdu. Heç vaxt görmədim ki, biz söhbət edən vaxt o öz əməkdaşlarından kiməsə üz tutub: "bizə çay gətirin" ifadəsini işlədə. Otağının bir guşəsində kiçik samovar və çay dəstgahı üçün lazım olan qab-qacaq olardı. Özü durub öz əlləri ilə çox ləzzətli çay dəmləyib məni qonaq edərdi. Böyük yaş fərqimiz olmasına baxmayaraq, heç vaxt mənə "sən"lə müraciət eləməzdi. Bir dəfə evlərinə bir məclisə dəvət eləmişdi. Ən yaxın adamları toplanıb nəyisə qeyd etməli idilər. Son dərəcə üzürlü səbəbdən deyilən vaxtdan tez gəlib, tez də getməli oldum. Turan xanım məclisdə iştirak edə bilməyəcəyimə təəssüf etdi. Məni stol arxasında oturtdu, özünün bişirdiyi iri tortdan bir böyük tikə kəsib ərklə məni yeməyə məcbur elədi. Etiraf edim ki, mən əvvəllər heç vaxt belə dadlı tort yeməmişdim.

Muzeyə gəlişimin birində onu son dərəcə pərişan durumda gördüm. Məlum oldu ki, bir vaxtlar qonşuları olmuş və xatirini böyük bacı qədər çox istədiyi fizik-alim Yılmaz Verdiyev Türkiyədə vəfat edib. Həmin alimin kiçik bir kitabını mənə yadigar kimi hədiyyə etdi. Kitab "Ləhcə farkımız fərqimizdədir" adlanırdı və türkçülüyün bir çox məqamlarına həsr olunmuşdu. Üz qabığında Turan xanımın "Hər şey qəfil oldu. Yılmazsız qaldım deməyə dilim gəlmir. Yılmaz əzizlərimin silsiləsinə qoşuldu" sözləri yazılmışdı.

Turan xanımın H.Cavid irsinə necə böyük diqqət göstərməsi və eləcə də bu irsin keşiyində durması hamıya məlumdur. Mən dəfələrlə şahidi oldum ki, o, həm də H.Cavid parkının, oradakı əzəmətli heykəlin qurulmasında necə böyük səy və diqqət göstərir. Bir dəfə Tağı Əhmədovun yanında idim. Təklif etdi ki, yaranmaqda olan parka gedək, Turan xanım da gələcək, bəzi məsələləri tikinti mütəxəssisləri ilə danışaq. Orada hiss etdim ki, inşaatçılar, elə Tağı müəllimin özü bu işə nə qədər diqqətlə yanaşır, Turan xanımın hər bir kiçik təklif və iradını nəzərə alırlar.

Turan xanım Bakıda fəaliyyət göstərən teatrlardan birinə H.Cavid adının verilməsi arzusu ilə yaşayırdı. Xarakterindəki təvazökarlıq olmasaydı, o, bu təklifi "yuxarılara" çatdırar, məsələnin müsbət həllinə nail ola bilərdi…

Qeyd olunduğu kimi, Turan xanım H.Cavid muzeyinin yaranmasında da xeyli işlər görürdü və ömrünün son illərini, demək olar ki, bu işə sərf etmişdi. Muzeyin açılışı gününün dəfələrlə təxirə salınması onu narahat edirdi. Mən yalnız sonralar bu narahatlığın səbəbini anlamağa başladım. Görünür, o başa düşürmüş ki, həyat daimi deyil və həmin günü görmək ona qismət olmaya da bilər.

Turan xanım həmişə ziyalı qıtlığından şikayət edərdi. O deyirdi ki, 1930-cu illərdə bizdə ziyalı nəsli, demək olar ki, məhv edildi və bu qıtlıq hələ də hiss olunmaqdadır. Bir dəfə Elmlər Akademiyasının böyük zalında keçirilən iclasda ona yaxınlaşıb hal-əhval tutdum. "Bilirsiniz ki, iclasları sevmirəm, arxada oturub baxıram, bu zalda çox az sayda ziyalı görürəm. İndi ziyalı yox dərəcəsindədir". "Ziyalı" məfhumuna Turan xanım böyük tələblər qoyurdu.

Görüşlərimizin birində söhbət 1930-cu illərdə Cavidə ayrı-ayrı tənqidçilər, şairlər, yazıçılar tərəfindən hücumlardan düşmüşdü. Turan xanım həmin illərdən indiyədək qoruyub saxladığı bəzi saralmış qəzet parçalarını mənə göstərdi. Bu materialları oxuyandan sonra nə kimi hisslər keçirdiyimi təsəvvür etmək çox çətindir. Biz, sonrakı nəsil, o vaxtkı ab-havanı tam dərk edə bilmirik. O vaxtkı dəyərlərin mahiyyətini, mühiti, atmosferi dərk etmək üçün ayrı-ayrı kitab və materialları oxumaq həqiqəti bizə tam əks etdirmir. Bəzən fikirləşirsən ki, belə şeylər heç vaxt ola bilməz. Bunlar yəqin ki, hansısa, şişirtmələrin, qərəzliliyin nəticəsidir. Bu mənada həqiqəti tam anlamaq üçün o vaxtkı mənfur atmosferi öz gözləri ilə görmüş Turan xanım kimi insanlarla ünsiyyətdən qısa yol yoxdur. Əfsus ki, belə kristal insanların sayı da barmaqla sayılası olub.

Mən tanıdığım dövrlər Turan xanım çox məhdud sayda insanlarla ünsiyyətdə olurdu. Hər dəfə oktyabr ayının 24-ü, yəni Cavidin ad günü ev-muzeyə baş vururdum. Turan xanım özü də, Ərtoğrol da elə oktyabr ayında dünyaya göz açmışdılar. Lakin ailə üçün bütün əlamətdar üç günü Turan xanım birləşdirib ayın 24-ü qeyd edərdi. Mən orada olduğum həmin günlər təxminən bir saat və ya saat yarım vaxt ərzində oraya çox az adam gələrdi. Zənglər də az olardı. Bəzən gətirdiyim gül dəstəsindən başqa güllər görməzdim. Bir dəfə üstüörtülü bu barədə ona işarə vurdum. Cavab verdi ki, düz başa düşürsünüz. Mənim çox az sayda yaxınlarım var. 5-6 nəfərin adını çəkdi. Həyatın hər cür sarsıntılarını görmüş bu mötəbər xanım öz yaxın çevrəsinə çox məhdud sayda insanı buraxırdı.

Bir dəfə 4 mart 2001-ci il tarixdə Turan xanım mənə zəng edib dedi ki, sabah Yazıçılar Birliyinin akt zalında ona həsr olunmuş bir kitabın prezentasiyası olacaq. Xahiş etdi ki, gəlib iştirak edim. Zal ağzına qədər dolu idi. Yazıçı Azər Turanın bu mötəbər və alicənab xanıma həsr olunmuş "Əbədi Turan" kitabının təqdimatı keçirilirdi. Bir-birindən maraqlı çıxışlar oldu. Təqdimat qurtarandan sonra iştirakçılar bir-bir Turan xanıma yanaşıb avtoqraflı kitab almağa başladılar. Hay-küy düşdü. Turan xanım arada göz gəzdirib zalda məni tapdı və işarə etdi ki, yaxın gəlim. Ayrıca bükülmüş və üstündə adım yazılmış kitabı mənə təqdim etdi. Sonralar kitabı diqqətlə oxudum. Turan xanımın şəxsiyyəti, Hüseyn Cavidin turançılıq görüşləri barədə çox dəyərli, orijinal fikirlər yazılmışdı. Kitabın iç qatında Azər Turan mənim ünvanıma çox səmimi sözlər yazmışdı.

Turan xanımla son görüşümüz 2004-cü ilin yazında, yəni ölümündən bir neçə ay öncə oldu. Yay aylarında Rəsədxanadakı fəaliyyətimlə əlaqədar görüşünə gedə bilmədim. Ölüm xəbərini böyük təəssüf hissi ilə, ürək ağrısı ilə qarşıladım. Allah Turan Cavidə rəhmət eləsin. Belə insanlar dünyaya az-az gəlir və gedəndə özləri ilə sanki bir dünya aparırlar. Belə adamlar heç vaxt unudulmur. Əsas budur...

Sentyabr, 2023

Əyyub Quliyev

AMEA-nın müxbir üzvü,

fizika-riyaziyyat elmlər doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 30 sentyabr.- S.8-9.