Nizamişünaslıqdan cavidşünaslığa

uzanan alim ömrü

Teymur KƏRİMLİ - 70

Azərbaycan elmi klassik ədəbiyyatın tədqiqi sahəsində fundamental işlər görmüş istedadlı alimlərin adları ilə zəngindir. Onların arasında öz layiqli yerini tutan görkəmli tədqiqatçılardan biri də AMEA-nın həqiqi üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı laureatı, AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun baş direktoru Teymur Kərimlidir.

Akademik Teymur Kərimli həm nəzəri, həm də praktiki baxımdan son dərəcə hazırlıqlı bir ədəbiyyatşünas kimi, klassiklərimizin və çağdaş sənətkarlarımızın qələmindən çıxmış poetik mətnlərin araşdırılması sahəsində böyük zəhməti olan, xüsusi nüfuza malik, sanballı alimlərdəndir. Onun müəllifliyi ilə araya-ərsəyə gəlmiş tədqiqat əsərlərinin həm kəmiyyəti, həm də daxili məzmunu onu deməyə əsas verir ki, alim son 50 ildə qazandığı böyük ədəbiyyatşünaslıq təcrübəsinə istinad etməklə, bütövlükdə Azərbaycan humanitar elminin, elmşünaslığının inkişafına təkan vermişdir.

"Nizami yaradıcılığında tarixi şəxsiyyət və tarixi hadisə ideya-estetik qayənin konteksti və yardımçısı kimi" mövzusundakı doktorluq dissertasiyası akademik T.Kərimlinin Azərbaycan Nizamişünaslığına böyük töhfəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Alimin 2002-ci ildə işıq üzü görmüş "Nizami və tarix" monoqrafiyası da, bu baxımdan, əvəzsiz bir xəzinədir. Bu əsərdə tariximizin Nizami mərhələsi və Nizamimizin tarix mərhələsi yüksək səviyyədə tədqiq olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, T.Kərimlinin bu istiqamətdəki araşdırmalarına nəzər saldıqda, görürük ki, alimin ən böyük xidmətlərindən biri də Nizamini Azərbaycan türkü olduğunu inkar etməyə çalışan, onu fars şairi kimi qələmə vermək istəyənlərə hər zaman tutarlı elmi dəlillərlə cavab verməsidir. "Nizami və tarix" monoqrafiyasında akademik yazır: "Maraqlıdır ki, insan xarakterlərinin təsviri zamanı Nizami müqayisə obyekti kimi türk insanını götürür və ideal insanı həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən onunla qarşılaşdıraraq, ona bənzədir. Ümumiyyətlə, Nizami dövründə və ondan sonrakı dövrlərdə "türk" obrazı gözəllik, sədaqət, səmimiyyət rəmzi kimi çirkinlik, satqınlıq, oğurluq rəmzi olan "hindu" obrazına qarşı qoyulmuşdur. Əlbəttə, bütün bunlar sırf simvolik xarakter daşısa da, Nizaminin türkə məhəbbətinin dəlillərindən biri kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Bunu, adətən, Nizamini fars şairi hesab edən İran ədəbiyyatşünasları da duymuş və "Nizamidən türk iyi gəlir" (Səid Nəfisi) etirafını etməyə məcbur olmuşlar".

Akademik T.Kərimlinin ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətində Füzulinin də bədii irsinin tədqiqi xüsusi yer tutur. Füzuli əsərlərinin transliterasiyası və nəşri işində Teymur müəllimin mətnşünaslıq bacarıqları xüsusilə önə çıxmışdır. Alimin "Görünməyən Füzuli" monoqrafiyasında Füzuli dühasının görünməyən tərəfləri açılmış, Füzulinin bədii dünyasına, həm də müasirlik kontekstindən qiymət verilmişdir.

"Heydər Əliyev və klassik ədəbiyyat" (professor Vilayət Quliyevlə birlikdə), "Çağdaşımız Nəsimi", "Heydər Əliyev və klassik irs" adlı monoqrafiyaları da onun elmi yaradıcılığında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. T.Kərimli "Molla Nəsrəddin" və "Füyuzat" jurnallarının, 1918-1920-ci illərdə nəşr olunmuş "Azərbaycan" qəzetinin tam külliyyatının (20 cilddə) latın qrafikası ilə nəşrinin redaktoru kimi də ədəbiyyatşünaslığımız qarşısında mühüm xidmətlər göstərmişdir. Alimin "Akademik Akif Əlizadə: İstedadla enerjinin harmoniyası", akademik İsa Həbibbəyliyə həsr edilmiş "Şərqin qapısından dünyaya", akademik Bəkir Nəbiyevdən bəhs edən "Gözəllərin axıra qalmışı" kimi sanballı əsərləri də vardır.

Teymur Kərimlinin Nizamişünaslıq və Füzulişünaslıq sahəsində gördüyü işlər alimin 60 və 65 illik yubileyləri münasibətilə akademik İsa Həbibbəyli və filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov tərəfindən yazılmış məqalələrdə layiqli qiymətini aldığı üçün bu mövzunu daha da dərinləşdirməyə lüzum görmürük. İndiki halda bizim üçün akademik Teymur Kərimlinin Cavidşünaslıq görüşlərini təsvir və təhlil etmək daha məqsədəuyğun görünür. Çünki T.Kərimli biz cavidşünaslara böyük romantik şair Hüseyn Cavid yaradıcılığının görkəmli tədqiqatçısı kimi də maraqlı və yaxındır.

O, 2005-ci ildə Hüseyn Cavid külliyyatının Turan Cavid tərəfindən tərtib edilmiş və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə 25 min tirajla nəşr edilmiş beşcildliyinin redaktoru və lüğətin həmmüəllifi olmuşdur. Beşcildliyin 2007-ci ildə işıq üzü görmüş yeni nəşrində də redaktor və Ön sözün həmmüəllifi məhz T.Kərimlidir. O, "Hüseyn Cavid yaradıcılığında Qərb və Şərq", "Cavid ocağının çıraqsuzu", "Turanın Turanı" adlı məqalələrin müəllifidir.

Son 20 ildə akademik T.Kərimli ilə Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi arasında yaranmış səmərəli əməkdaşlıq əlaqələri nəticəsində bir çox ciddi əsərlər işıq üzü görmüş və onlar cavidşünaslar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Teymur Kərimlinin Cavidşünaslıq fəaliyyəti Muzeyin qurucusu və ilk direktoru Turan Cavidin böyük etimad göstərərək, dahi şairin külliyyatının redaktə işini məhz ona etibar etməsi ilə başladı. Turan xanım T.Kərimlinin mətnşünaslıq sahəsində səriştəsini və klassik irsi dərindən bilməsini nəzərə alıb, Hüseyn Cavid "Əsərləri"nin beşcildliyini redaktə etmək üçün məhz onu seçdi. Bu gün cavidşünasların inamla istinad etdiyi Hüseyn Cavid əsərlərinin orijinal mətninin bərpasında akademik T.Kərimlinin xidməti böyükdür. Lakin alimin Cavidşünaslıq fəaliyyəti bununla yekunlaşmır. Akademik T.Kərimli "Cavid hikməti. Seçmə aforizmlər" kitabının redaktoru və Ön sözünün həmmüəllifidir. Bununla yanaşı, o, muzey tərəfindən yenidən çap olunmuş "Topal Teymur", "Uçurum", "Knyaz"ın, "Ədəbiyyat dərsləri"nin (müəlliflər: H.Cavid və A.Şaiq), 13 cildlik "Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid" nəşrinin, "Turan Cavid. Ömür salnaməsi", "Dədəm Qorqud belə demiş", 3 cildlik "Azərbaycan ədəbi fikri və Hüseyn Cavid", "Heydər Əliyev və Hüseyn Cavid", "Hüseyn Cavid fəlsəfəsinin tədqiq tarixi", "Ümummilli lider Heydər Əliyev - Hüseyn Cavid irsinin böyük hamisi" əsərlərinin, 32 cildlik "Cavidşünaslıq" toplusunun redaktorudur.

Cavidşünaslığın inkişafı, Cavid irsinin öyrənilməsi və təbliği naminə T.Kərimlinin gördüyü işlərin miqyasını nəzərə alaraq, mübaliğəsiz deyə bilərik ki, o həm də bu sahənin qiymətli mütəxəssislərindəndir. Əlbəttə o, Cavidşünaslığa nə qədər böyük elmi qayğı ilə yanaşsa da, Cavid irsinin tədqiqi və tanıdılması sahəsində ev-muzeyinin, bizim gördüyümüz işlərə hər zaman yüksək qiymət versə də, yeri gələndə, ədalət naminə bu sahədəki çatışmazlıqları da özünütənqid şəklində dilə gətirir, Cavidin dünya miqyasında daha çox tanınmasını istəyir: "Sovet dövründə repressiyaya uğramış, uzun illər unudulmuş, nəhayət, bəraət qazanmış, haqqında xeyli əsərlər yazılmış Cavid müstəqillik dövrünün Cavidi ilə müqayisədə xeyli "kiçikdir". Bu gün onun böyüklüyünü həm özümüz anlayır, həm də dünya xalqlarına anladırıq.

T.Kərimlinin Cavidşünaslıqla, Cavidin bədii irsi ilə bağlı görüşləri təkcə filoloji maraqdan irəli gəlmir, bu, Cavid yaradıcılığına, həm də böyük məhəbbətinin mənəvi təzahürüdür. Nizami kimi, Cavid poetikasının da möcüzəsi T.Kərimlini hələ gənclik illərindən, özü də dəfələrcə ovsunlamışdır. Akademik bu xüsusda belə deyir: "Orta məktəb illərində Nizaminin bütün əsərlərini oxumuşdum. Sonra ali məktəbdə, aspiranturada təhsil alarkən onları yenidən oxuyanda hər dəfə fərqli mənalarını gördüm. Nizami əsərlərinin həm zahir, həm də batin sevənlər üçün olduğunu deyir. Mənim üçün Hüseyn Cavidin əsərləri də o qəbildəndir. Yaşın müxtəlif mərhələlərində həmin əsərlərdən özün üçün lazım olanları görür və qəbul edirsən. Bu mənada, bizim böyük sənətkarların yaradıcılığı kimi, Cavidin əsərləri də əbədidir."

Akademik T.Kərimli Heydər Əliyevin 100 illik yubileyi münasibətilə qələmə aldığı "Heydər Əliyev və klassik irs" monoqrafiyasında ulu öndər tərəfindən klassiklərimizin, ələlxüsus, Nizami Gəncəvinin irsinə göstərilən qayğını ifadə edərkən, belə bir ümumiləşdirmə aparır: "Bu vətənşümul işi (Heydər Əliyevin Nizami Gəncəvi irsi haqqında verdiyi qərarları - G.B) qısaca dəyərləndirəcək olsaq, deyə bilərik ki, böyük Nizami, XX əsrin 80-ci illərinin nəsli üçün yenidən doğuldu, yeni bir qüvvə ilə xalqımızın azadlıq uğrunda mübarizəsinə qoşuldu və bu doğuluşun, doğma xalqına bu növbəti qayıdışın baniyi-karı, el-oba dilində desək, baiskarı dahi Heydər Əliyev oldu.

...Və bu da əlamətdardır ki, o zaman Nizami ilə bir sırada böyük Hüseyn Cavidi də xalqa qaytaran, onun milli müstəqillik dövründəki coşğun həyatına on-on beş il əvvəldən peyğəmbərlik missiyası səviyyəsində hazırlaşan məhz Heydər Əliyev oldu.

Yaradıcılıq axtarışları tükənmək bilməyən görkəmli akademikin Cavid düşüncələri çox qiymətlidir və onların dərinliyinə endikcə enmək istəyirsən. Amma əlbəttə ki, bu siqləti bir yazıya sığdırmaq mümkün deyil. Odur ki, bu yerdə yazımızı sonlandırır, akademik Teymur Kərimlini 70 illik yubileyi münasibətilə təbrik edir, ona həyatda, çoxcəhətli və genişmiqyaslı elmi fəaliyyətində uğurlar arzulayır, möhkəm cansağlığı və sevinc diləyirik.

Gülbəniz Babaxanlı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 30 sentyabr.- S.26.