Sonsuzluğa sığınmaq...
Qorxmaz müəllimə - “məndən
böyük ustada”
1
Vaxtilə bu sözləri
("Ezra Paunda - məndən
böyük ustada")
T.S.Eliot "Bəhrəsiz torpaq" poemasının proloqunda yazmışdı. Paund onun əsərinin böyük bir hissəsini amansızcasına
(ən böyük ədalət naminə-!) ixtisar etmişdi. Ustad-şagird münasibətlərində
"ixtisar" ən
önəmli faktordur.
Ədəbiyyat möcüzə deyil,
möcüzəni göstərməkdir,
ona işarə etməkdir.
Ədəbiyyat işıq deyil,
onun olduğu, yandığı, yaxud sönə biləcəyi
tərəfi göstərməkdir.
Ədəbi mətn hər şeydən əvvəl
"darısqallıq" deməkdir,
yəni müəllif
yazdığı, bəhs
etdiyi mətləbi çərçivəyə salır.
Bütün dünya,
bütün genişlik,
fəza perspektivi o ən darısqal məkandan görünür.
Bu, qalanı iynə ucu ilə söküb
dağıtmağa bərabər
olan bir nəsnədir. Bu darısqal
məkana günəşin
enerjisi də fərqli şəkildə
düşür və
bu şüanın düşdüyü yer sonsuzluqla, sığmazlıqla
darısqallığı qeyri-adi
formada birləşdirir.
Kafkanın "Körpü"
adlı esse-hekayəsində
bu mətləbin ifadəsi var: qoca, ixtiyar kişi çəliklə min illər
boyu üstündən
insan keçməyən
körpüyə adlayır.
Həsrət o qədər
böyükdür ki,körpü bunun təsiri altında anidən uça bilər, ixtiyar nəfəsini son dəfə
verib yox ola bilər. Həmin o darısqal məkan ölümlə həyatı,
sevinclə kədəri
bir nöqtənin içinə "yolverilməz"
şəkildə birləşdirir.
2
Bu günün ədəbi prosesi köhnədən köhnə təsir bağışlayır. Dünyada,
bütün dünyada
bu proses gedir, təzə, yeni olan dərhal köhnəlir və gözdən dşür. Baxırsan, oxumaq istəmirsən. Dünya donub. Zaman hərəkət etdiyi an hansısa dəhşətli
bir təhlükəyə
ilişib. Çaylar axmır, axmaq effekti yerindədir. Söz doğulur və köhnəlir, gözəllik effekti yerindədir. Yeni mətnlər
klassikanın yanında
xəcil olur...
Və...
proseslə təqdimatlar,
təhlil və incələmələr arasında
uçurumlar qədər
uyğunsuzluq var. Hər
şey ortaya çıxan kimi, yazı formasına düşən kimi köhnəlir. Düşündüyün
nəsnəni yazıya
almaq istədiyin an ilk
hərfindən, ilk hecasından
köhnəlir. Mən
hiss edirəm, nəsə
baş verib, biz (bəlkə təkcə mən?) çayın o üzündə qalmışıq.
Dünyada ikinci, üçüncü, on beşinci
əl mətləblər
(bədii mətnlər)
çoxdan çox çoxalıb. Sanki ötən
əsrlərdə kimlərinsə
yazmaq istəmədikləri
mövzuların qırıntıları
axır üstünə,
vaxtilə bu vazkeçilən köhnələr
"yazılmalıdır" (uçulmalıdır...) ki, ən
yeni başlasın. Səbəb
nədir? Bəlkə
daha ruhumuzla beynimiz arasındakı uçuruma gömülmüşük?
Bəlkə içimizə
ideya, fikir, sözlər ... dolmur? İki halda yazı anidən köhnələ və
min illərin ölüsünə
qarışa bilər.
1. Müəllif gerçəkliyi
dərk etmədən
ondan vaz keçəndə; dünyada,
gerçəklikdə texnoloji
baxımdan yaranacaq hər şey əvvəlcə müəllif
mətnindən doğulur,
məsələn süni
intellekt. Bir çox müəllifin yazdıqları
süni intellektin qoşduğu mətnlərə
bənzəyir. Ruhdan,
hislərdən, duyğu
və düşüncələrdən
vaz keçildiyi məqamda onların içində, onların qəlibində necə gizlənməli? Qələm
kütləşir, klaviatura
dilləri öz-özünə
çapıb gedir, səndən xəbərsiz
nələrsə yazır
və bu yazılanları dünyanı
saran eybəcərlikdən heç xəbəri yoxdu... Yazıb-yazıb dayana bilməmək azarı...
Köhnələrlə yenilər arasındakı dilləşmələr
dayanıb, yenilər də köhnəlib, cavanlar qəzəl yazır, qocalar qəsidə, bahariyyə
(...Qış getdi, yenə bahar gəldi...). Nədir bu? Dünya niyə köhnəldi? İnsanların dalaşmağıyla
qucaqlaşmağı eyni
səhnənin iki kadrına çevrildi. Şeirdə deyildiyi kimi: Hara gedir bu dünya? Və biz harda qalmışıq?..
Cavanşir YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 30 sentyabr.- S.32.