Mir Möhsün Nəvvabın "Bax"
şeirində Qarabağ
həqiqətləri
Bu il Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycanda 2023-cü il "Heydər Əliyev ili" və " Şüşa - Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı" ili kimi qeyd olunur.
XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında özünəməxsus yeri olan şairlərdən biri də Mir Möhsün Nəvvab Ağamirzəzadə (1833-1919) Qarabağidir. Ədəbiyyat tariximizdə şair, musiqişünas, rəssam, xəttat, kimyagər, riyaziyyatçı, astronom və s. kimi tanınan Mir Möhsün Nəvvab ensiklopedik zəka sahibi olmuşdur.
Mir Möhsün Nəvvab 1833-cü ildə Şuşada anadan olmuş, bütün həyatı boyu orada yaşayıb yaratmışdır. İlk təhsilini Şuşada alan şair ərəb, fars, türk dillərini mükəmməl bilmiş, zamanın tələbinə uyğun olaraq rus dilinə də maraq göstərmişdir. Onun atası dövrünün tanınmış mömin şəxslərindən olmuş, qəbri xalq tərəfindən ziyarətgah olaraq qəbul edilmişdir. Şair dövrünün həqiqətlərini divanının yaddaşına həkk edərək, o hadisələrlə bugünkü oxucusunu daha yaxından tanış edir, tarixi həqiqətləri poeziyanın yaddaşında canlandıra bilmişdir.
Qarabağ həqiqətlərini əsərlərində olduğu kimi canlandıran, baş verən hadisələrin iştirakçılarından biri də Mir Möhsün Nəvvab olmuşdur. Mir Möhsün Nəvvabın ermənilərin törətdiyi vəhşilikləri əks etdirən əsərlərindən biri də "İkinci dəfə baş vermiş erməni-müsəlman münaqişəsinə həsr edilmiş şeir" adı altında çap olunan "Bax" rədifli mürəbbesidir. Şeir 26 bənddən ibarətdir. Bu şeirdə M.P.Vaqifin "Bax" rədifli qəzəlinin təsiri duyulur. Qəzəldən məlumdur ki, səhərin açılmasını gözləyən Qacar Vaqif və onun oğlunun edam olunması üçün fərman verəcək, amma axşam yaxınları tərəfindən qətlə yetirilir. Qacarın zülmündən qurtulan şair bütün bu işlərin, günahsızın ahının Allah tərəfindən yerdə qalmadığını dostu Vidadiyə yazdığı məktubunda bildirir. Bu olanlardan ətraflı bəhs edən şair insanları baş verən hadisələrdən ibrət götürməyə çağırır:
"Ey Vidadi, gərdişi-dövrani kəcrəftarə bax,
Ruzigara qıl tamaşa karə bax, kiridarə bax",
- deyir. Vaqifdən fərqli olaraq Nəvvab isə ermənilərin törətdiyi vəhşiliklərdən, rus çinovniklərinin bədxah əməllərindən, bu qırğına bais olan məmur özbaşınalığından, rus və ermənilərin əlbir olub, xalqın başına gətirdiyi fəlakətlərdən ürək ağrısı ilə bizə söz açır. Şair gördüyü hadisələri nəzmə çəkərək, o dövrün haqsızlıqlarını, məzlum xalqın başına gətirilən fəlakətləri şeir dili ilə bizə nəql edir. Bu əsər döyüş meydanını əks etdirən bir oçerk xarakteri daşıyır. Baş verən hadisələr gözlərimiz qarşısında canlanır. Bütün bunlar mətnin yaddaşına hopan tarixi həqiqətlərdir ki, Nəvvab şeirlərində işıqlandırmaqla hadisələri bugünkü oxucusuna çatdırır. Şair "Bax" şeirində bu olayları daha poetik dillə nəql edir.
Ey əziza, ibrət eylə, gərdişi-dövranə bax,
Sabitü
səyyarədən hadis
olan dastanə bax,
Dideyi-insafilən bir qövmi-bədbünyanə
bax,
Qələ içrə erməni
qövmi edən tüğyanə bax.
Şair
müraciət etdiyi yaxınlarına dövranın
gedişindən ibrət
almağı, münəccimlərin
uydurmalarının bir
nağıl olduğunu,
"məzlumların halına,
Qala içində (Şuşada - X.H.) ermənilərin
törətdiyi əməllərə
baxın" deməklə,
ozamankı hadisələrə
münasibətini bildirir.
Şeir boyunca şairin erməni, rus vəhşiliklərinin
canlı şahidi olduğunu, baş verən hadisələrin,
xalqın başına
gətirilən müsibətlərin
onun gözü qarşısında baş
verdiyini görürük.
Şeirin
başqa bəndində
şair rus çinovniki Qalaşayovdan
söz açır. Məlum olur ki, rus məmuru Qalaşayov tarixi şəxsiyyət olub, o dönəmdə Şuşa
qalası və bütün ətraf ərazilər onun tabeliyində olub. Ətrafda olan ermənilər min bir hiylə və rüşvətlə onu ələ alaraq müsəlman xalqının
başına olmazın
fəlakətini gətirir,
sərhəd ərazilərində
olan torpaqları ələ keçirirlər.
Minlərilə ram qıldı Qalaşayovu
özünə,
Sürmeyi-rüşvət çəkib ol binəvanın gözünə,
Neçə min müsəlmanı yandırdı zülmün
közünə,
Qələdə qalxızdığı bir beydəqi-əfqanə
bax.
Sonra Nəvvab şeirinə davam edərək, iki sadə xalqın
arasına nifaq salan, onları bir-birinə vuruşduran məmurların aqibətindən
söz açaraq deyir:
Qalaşayovlar saldılar bu Qələyə bir tazə şur,
Zülmü kinilən nümayən
etdilər şuri-nəşur.
Qaldı
bu kihü ədavət ta ölüncə
nəfxi-Sur,
Bu iki qövmün içində qoydular, tufanə bax.
Rusların təkidilə müsəlman
əyanlarının evlərinə,
həm də xalqın müqəddəs
yeri olan məscidlərə od vurduqlarını şair belə təsvir edir;
Qalaşayun buyruğuyla ruslar,
kazaklar,
Neçə əyan evlərinə
od qoyub yandırdılar.
Ermənilə yügrüşüb həm məscidə od vurdular,
Şöləsin qalxızdılar, ta dərgahi-sübhanə
bax.
Nəvvab
ürək ağrısı
ilə Köçəri
kəndinin qarət olunmasını, on iki min rus və erməni
əsgərinin cəm
olub, Köçəri
səmtinə, əvvəllcə,
toplara od qoyub atmasını, günahsız
insanlara haqsız yerə zülm edilməsini "bigünah
ol qövmə zülmi- binəhayət eylədi" - deyə, dilə gətirir. Bəndin sonunda şair "qan töküb xunxar oldu, qanə adət eylədi" deməklə, rus məmurlarının qan tökmək adətləri
olduğunu, xalqlar arasına nifaq salmaq adətləri olduğunu, törətdikləri
haqzsızlıqlardan söz
açır.
Tarixin qan yaddaşında baş verən hadisələrin iştirakçısı
kimi çıxış
edən şair gördüklərini şeir
dilinə çevirərək,
gələcək nəsillərə
ötürməklə tarixi
gerçəklikləri yaşatmağa
çalışmış, erməni və rus özbaşınalıqlarının
o dönəmdə törətdiyi
vəhşiliklərdən poeziyanın dili ilə ətraflı bəhs etmişdir.
Köçərini odladı ol dəmdə çün qövmi-züləm,
Əmr qıldı ləşkərinə,
erməniylə həm
qədəm,
Pəs müsəlman səmtinə
qalxızdı zülmilən
ələm,
Binəva
millətlərin haqqında
bir divanə bax.
Şeiri
davam etdirən şair sonrakı bənddə Mamayi istiqamətinə rus qoşunlarının hücum
etməsini, oranı darmadağın edəndən
sonra Mircanlıya doğru irəliləmələrini,
Hacı Rüstəmin
evlərini yerlə-yeksan
etməsindən bəhs
edir. Bəndin sonunda "kim görübdür belə
hakim, hökmə bax,
divanə bax" deməklə, gördüyü
hadisələr onda böyük təəccüb
doğurur.
Bütün bu hadisələrin
gedişatında şair
yerli insanların vuruş zamanı hadisələrə, sadəcə,
seyrçi kimi qalmadıqlarını da qeyd
edir. O yazır ki, bu hadisələrdən xəbərdar olan müsəlmanlar "şiri-qürran"
kimi səngərlərə
doldular, "nəreyi-Allah"
ilə aləmləri
doldurdular, güllələri
yağmur kimi aləmə səpdilər.
Həmçinin din xadimləri:
seyidlər, mollalar əlinə silah alıb, onlar xalqı səfərbər
etdilər. Allaha yalvararaq "zalımın
zülmünü gör",
- deyə səsləndilər.
Daha sonra isə müsəlmanların Ermənistan
səmtinə top atmasından
söz açan şair, bu hadisə
zamanı on səkkiz erməni cavanın ölməsini, bunun da böyük hay-küyə
səbəb olduğunu
qeyd edir. Həmin dönəmdə
ayrı-ayrı qaçaq
dəstələrin yaranması
haqqında tarixi məlumatlar da bizə məlumdur. Bu dəstələr
talançı və
soyğunçuluqla məşğul
olur, xalqın min əzab-əziyyətlə yığdığı
varidatını talayırdılar.
Daha sonra şair kürdlərin köməyindən
söz açır.
İbrahim bəy adlı
bir cəngavərin kürdlərlə əlbir
olub, Ermənistanı
top atəşinə tutmasını,
ermənilərlə mərdanə
cəng etdiyini, onları öldürərək
üst-üstə yığmasını
lirik boyalarla əks etdirir.
Zahir oldu ol zamanda
neçə dəstə
çün hümay,
Kürd
tərəfdən növcavanlar
cümlə çəkdi
huy-hay,
Necə
güncüşk üstünə
şahin şığar,
ya qırşıqay,
Cümləsi tarac üçün
oldu rəvan, talana bax.
Şair
sonra ermənilərin
qəfil atdıqları
güllədən İbrahim bəyin ölməsini acı təəssüf hissi ilə qeyd edir. Bu vuruşda
onun ölməyini
"haqq yolunda canından keçən canan" kimi dəyərləndirir.
Şair
Şuşanın müdafiəsi
zamanı xalqın göstərdiyi qəhrəmanlığından
məhəbbətlə söz
açır, erməniləri
qanına qəltan eləyən xalq heç nəyə baxmadan torpaqlarını qoruyurdular. Müəllif göstərir ki, minlərlə
evləri top atəşinə
tutan rus və ermənilər
"özləri yandırdığı
od onlara saldı şərar" deyərək, bu savaşda yeddi yüzdən çox erməninin öldüyünü
qeyd edir. Şair onu da qeyd edir ki, vəziyyət
o yerə çatdı
ki, ermənilər bir qəbirdə üç-dörd
ölünü basdırmalı
olurdular. Odur ki, "qoydular üz qaçmağa ol dəmdə cün pirü cavan", - deyərək, şair onların döyüş
meydanından qocalı-cavanlı
qaçdıqlarını qeyd edir.
Şeirin
sonunda məlum olur ki, ermənilərin məğlubiyyətindən xəbər
tutan Qalaşayov orduya geri çəkilmək
əmrini verir. Erməni keşişləri
sülh üçün
təslim ələmini
- bayrağını qaldırdılar.
Onlar "məscidə
üz qoydular, sən əhdə bax, peymanə bax" deyən şair Allahın zalımın cəzasını
verdiyini, onun hökmü ilə haqsız axıdılan qanların yerdə qalmadığını, xalqın
əzmkarlığını göstərir. Şeirin sonunda xalqın qəhrəmanlığını vəsf edən şair hünər sahiblərini Allahın qorumasını arzu edir:
Millətin mədhini, Nəvvab,
etgilən sən intişar,
Sahibi-qeyrətləri hifz eyləsin pərvərdigar.
P.S. Mir Möhsün Nəvvab yaradıcılığı bugünkü
Qarabağ döyüşlərinin
əksinin o dövr timsalında bizə təqdimidir. Şairin poeziyası hal-hazırda gedən döyüşlərin
bizə əyani sübutudur. 44 günlük
Vətən müharibəsindən
üzüağ çıxan
Azərbaycan ordusu Mir Möhsün Nəvvabın
ana yurdunu mənfur ermənilərdən azad etdilər. Şairin ruhu indi o torpaqlarda
rahat uyuyur.
Mir Möhsün Nəvvab yaradıcılığı Azərbaycan
ədəbiyyatının az
işıqlandırılan sahələrindən biridir.
Onun çoxşaxəli
yaradıcılığı müxtəlif elm sahələrini
özündə birləşdirir.
Odur ki, müasir ədəbiyyatşünaslığın əsas problemi kimi, Nəvvab yaradıcılığının əlaqəli şəkildə
araşdırılması daha
məqsədəuyğundur.
Xuraman Hümmətova
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 30 sentyabr.- S.40.