İqnasio Sançes Mexiasa ağı
Poema
1934-cü ilin yazında Mansanares
arenasında buğa döyüşü zamanı ağır
yaralanan məşhur torero İqnasio Sançes Mexias (1887-1934)
ispan sənət adamlarının himayədarı, o cümlədən
Lorkanın yaxın dostlarından idi. Toreronun
ölümündən bərk sarsılan Lorka üç ay
sonra yazdığı poemanı dostunun sevimli qadınına -
Əndəlüs ansamblının rəhbəri, məşhur
müğənni və rəqqasə La Arxentinitiyə həsr
etmişdi.
Dörd hissədən ibarət
poemada ispan xalq lirikasının qədim janrı llanto (ağı)
ilə qəbirüstü elegiya janrı vəhdət təşkil
edir. Dramaturji elementlərlə zəngin olan və antik yunan
faciələrinin havası duyulan poemada məşhur torero əbədiyyətə
qovuşmuş cəsur əsgər kimi anılır. Poema
1935-ci ildə Madriddə ayrıca kitab şəklində nəşr
olunub.
I. Buğa zərbəsi və
ölüm
Axşamüstü,
saat beşdi.
Hə,
düppədüz saat beşdi!
Ağappaq
mələfə gətirdi oğlan -
axşamüstü,
saat beşdə.
Bir səbət
kirəc də hazırdı çoxdan -
axşamüstü,
saat beşdə.
Vəssalam,
qalanı ölümdü təkcə
axşamüstü,
saat beşdə.
Pambıqlar
havaya uçdu küləkdə
axşamüstü,
saat beşdə.
Şüşə
də, nikel də oksid səpirdi
axşamüstü,
saat beşdə.
Döyüşə
atıldı qumru bəbirlə
axşamüstü,
saat beşdə.
Bir buynuz
sancılıb deşdi bir budu
axşamüstü,
saat beşdə.
Qəfil
uğultudan qulaq tutuldu
axşamüstü,
saat beşdə.
Axşamüstü,
saat beşdi.
Hə,
düppədüz saat beşdi!
Səsləndi
kilsənin ən böyük çanı
axşamüstü,
saat beşdə.
İsti
qan, boz duman, yuxu dərmanı
axşamüstü,
saat beşdə.
Küçədə
yas tutub susqun adamlar
axşamüstü,
saat beşdə.
Buğa
bir qıraqda sevinir amma
axşamüstü,
saat beşdə.
Sarı
yod iyinə büründü meydan
axşamüstü,
saat beşdə.
Canı
yavaş-yavaş düşürdü heydən
axşamüstü,
saat beşdə.
Elə
ki, isti tər qəfil soyudu
axşamüstü,
saat beşdə -
Ölüm
o yaraya yumurta qoydu
axşamüstü,
saat beşdə.
Axşamüstü,
saat beşdi.
Hə,
düppədüz saat beşdi!
Yataq əvəzinə
taxta katafalk
axşamüstü,
saat beşdə.
Fleytanın
səsi qulaqlarında
axşamüstü,
saat beşdə.
Buğa
böyürtüsü gətirdi təngə
axşamüstü,
saat beşdə.
Can
çəkişməsindən qarışdı rənglər
axşamüstü,
saat beşdə.
Günəştək
qızarır qanlı yaralar
axşamüstü,
saat beşdə.
Yetirdi
özünü qanqrena da
axşamüstü,
saat beşdə.
Yaşıl
qasığında zanbaqdan çələng
axşamüstü,
saat beşdə.
Şüşələr
çatlayır qələbəlikdən
axşamüstü,
saat beşdə.
Axşamlar
saat beş, ah, nə yamandı,
nə
qorxuncdu, nə müdhişdi!
Bütün
saatlarda düz beş tamamdı -
hə,
düppədüz saat beşdi!
II. Axan qan
Yox,
mən
ona baxmayacam!
Harda
qaldı,
qoy
doğsun Ay -
görməyim
İqnasionun
qumda
göllənən qanını.
Yox-yox,
baxmaq istəmirəm
-
istəmirəm
görmək onu!
Göydə
bədirlənsə də Ay
boz
buludların çətiri
kölgə
salsın arenaya;
zülmət
bürüsün hər yeri,
qaranlıq
udsun hər yanı,
boz
kölgəsi söyüdlərin
uzansın,
tutsun meydanı.
Yox,
mən
ona baxmayacam!
Çünki
yaddaşım od tutur,
çünki
yanır xatirələr.
Sönüb
getsin qoy hamısı,
qoy
hamısı unudulsun.
Car
çəkin, qoy bu ölümdən
jasminlər
də xəbər tutsun.
Yox,
mən
ona baxmayacam!
Qoca
dünyanın inəyi
isti qumdan
yan keçmədi -
yaladı
üzgün diliylə
qanla dolu
gölməçəni;
Gisandonun
buğaları
(yarı
ölüm, yarı daştək)
böyürdülər,
bağırdılar -
bu
torpağı yüz illərlə
çeynəməkdən
yorulmuştək.
Yox,
mən
ona baxmayacam!
Ölümü
alıb çiyninə
gedir
yorğun İqnasio.
Doğmayacaq
bir səhəri
əbəs
yerə axtarır o.
Gözləriylə
öz əvvəlki
surətini,
sağ
canını, qamətini
gəzə-gəzə
qan
süzülən yarasını
tapdı,
gördü əvəzində.
Yox-yox,
baxmaq istəmirəm
-
istəmirəm
görmək onu!
Necə
görüm,
necə
baxım -
damardan fəvvarə
kimi
al
qanın fışqırdığına;
azğınlaşmış
bir yığnağın
kükrəyib
qışqırdığına!
Kim
çığırdı - yaxınlaşım,
kim
çağırdı - gəlim baxım?
Yox,
mən
ona baxmayacam!
Qorxutmadı
heç nə onu -
yaralı
İqnasionu!
Nə
qışqırdı, nə göz yumdu
buynuzların
önündə o;
nə
titrədi dörd yanında
cöngələri
görəndə o.
Anaların qorxunc səsi
amma titrətdi
hər kəsi!
Qulaq
batdı bağırtıdan,
vay səsindən,
qıy səsindən;
uçub
getdi çığırtılar
fermaların
üzərindən.
Külək
çox-çox uzaqlara
apardı
çığırtıları -
yaydı
dumanlı dağlara
bu sirli
uğultuları!
Dağlardakı
qabanlar da
eşitdilər,
otlaqdakı
öküzləri
haraylayan,
çən-dumanda
itib-batan
çobanlar
da eşitdilər.
Baxmasın
da qoy gözlərim,
görməsin
İqnasionu!
Sevilyada
yox bir prins
igidlikdə
yensin onu.
Yoxdur
onuntək birisi:
nə
qılınc var qılıncıtək,
nə var
o cür başqa ürək.
Mərmər
kimi ötkəm vücud,
möhkəm
bədən kimdə vardı?!
Ağlasığmaz
aslan gücü
çaytək
axar, çağlayardı.
Qədim
Roma havasında
doğulan
bir əndəlüslü;
Elə
bil nur haləsində
üzməkdəydi
gecə-gündüz.
Ağıllıydı
üzündəki
təbəssüm
də sünbül təki.
Bənzərsiz
bir toreroydu,
dağ
sevdalı dağlıydı o!
Onunku
şehdi, qırovdu,
sünbüllərə
bağlıydı o!
Arenada at
oynadar,
buğanı
heydən salardı!
Qılıncını
sərt saplayar,
igidtək
meydan sulardı!
İndi dərin
bir yuxuda -
son yuxuya
gedib indi.
İndi
başı paralanıb -
göy
yosunlar, yaşıl otlar
barmaq kimi
aralayır
açır
kəllə sümüyünün
qana
batmış çiçəyini.
Yox,
mən
ona baxmayacam!
İndi
onun isti qanı
axıb
gedir nəğmə kimi.
Axır,
qızardır hər yanı -
bataqlığı,
çəmənliyi.
Buynuzlardan
süzülür qan,
axır
min-min dırnaqlardan.
Axır
qırmızı sel kimi,
uzun,
yorğun bir dil kimi;
Axır
sanki qaranlıqda
ulduzlu
Qvadalkivir.
Yox,
mən
ona baxmayacam!
Ah,
nə
deyim sənə axı
bəmbəyaz
ispan divarı!
Ağ
hasarlar arasında
dərdin
qara buğaları!
Ah,
nə
deyim sənə axı
İqnasionun
al qanı!
Bülbül
kimi cəh-cəh vuran,
nəğmə
deyən damarları!
Yox,
mən
ona baxmayacam!
Bircə
fincan tapılmaz ki,
bunca
qanı tuta bilsin;
Yoxdur elə
bir ayaz ki,
bu
qanı soyuda bilsin.
Heç
bir büllur örtə biməz
gümüşlə
bu qızıl qanı;
Nə
mahnı var buna bənzər,
nə bir
zanbaq gülüstanı.
İçəmməz
bir qaranquş da
bu
qanı son damlayacan.
İstəmirəm
görmək onu -
yox, mən
ona baxmayacam!
III. Qalan bədən
Yuxunun inlədiyi
alındır daş dediyin -
nə
qıvrılan suyu var, nə donmuş sərv ağacı.
Daş
dediyin zamanı daşıyan bir çiyindir -
çəkər
ağır yükünü dərdlərin, acıların.
Qançır
qanadlarını qaldırıb qorxa-qorxa
dalğaların
qoynuna can atan boz yağışlar
qaçıb
uzaqlaşırlar qollarını qırmağa,
qanlarını
sormağa fürsət gəzən o daşdan.
Buludu
damla-damla öz canına çəkir daş,
yığır
sümüklərini çöl quşunun, qurdların.
Nə bir
nəğmə, nə bir səs, nə kristal, nə atəş
-
onun verdiyi
yalnız bomboz arenalardı.
Uzanıb
İqnasio daşın üstdə eləcə.
Olan
olubdur daha. Hər şey qurtardı, bitdi.
Ölüm
saraldıb onun sifətini gör necə.
Qaralır
kəlləsi də minotavrdan betər.
Hər
şey bitdi.
Yağış
da doldu açıq ağzına.
Fışqırıb
çıxdı hava sıxılmış ciyərindən.
Qarın
göz yaşlarını sümürən son eşqi də
isinir
sürülərin yununda hərdən-hərdən.
Nəsə
xısınlaşırlar.
Danışırlar
nədənsə.
Sükutda
leş qoxusu. Hava üfunət bütün.
Bir vaxt
bülbüllər ötən o qüsursuz bədənsə
indi dibi
görünməz dəliklərlə örtülüb.
Heysiz,
cansız bir bədən -
tək
budur ondan qalan!
Sönüb
gedir eləcə gözümüzün önündə.
Kim
qatladı kəfəni? Dediyi sözlər yalan!
Ağlamır
kimsə burda! Yoxdu nəğmə deyən də!
Nə
ağı söyləyən dil,
nə
sızlayan bir ürək,
nə
atı mahmızlayan, nə ilan qorxudan var.
Başqa
bir istəyim yox, yalnız bu önümdəki
bədənə
göz zilləyib qalım burda çar-naçar.
Hayqıran
adamları görmək istəyirəm mən -
nərəsindən
at hürküb, axan çaylar kükrəsin;
qaynar
ağızdan çıxan alovlu nəğmələrdən
sümüklər
cingildəsin,
skeletlər
titrəsin!
Kaş
görəydim onları
bu
daşın önündə mən -
bu cilovsuz
bədənə baxaraq yana-yana,
bir
çıxış yolu varsa, göstərəydilər həmən
əli-qolu
ölümlə bağlanmış qəhrəmana.
Göz
yaşı göstərsinlər
qoy mənə
çaylar kimi
öz
dadlı dumanları, geniş sahilləriylə -
duymadan
İqnasio buğanın nəfəsini
daş
üstdəki bədəni alsın aparsın deyə.
Qoy
uşaqkən özünü yaşlı bir buğa sanan
Ayın
arenasında itib getsin o çay da;
balıqların
nəğməsi lal gecəyə qarışsın,
biryolluq
yoxa çıxsın
bəyaz
dumanda, çəndə.
Yox,
örtməyin, örtməyin ağ dəsmalla
üzünü
bağrındakı
ölümə qoy alışsın özü də.
Get,
İqnasio. Duyma buğa böyürtüsünü.
Yat,
İqnasio, dincəl.
Ölür
hətta dəniz də.
IV. Gedən can
Nə
buğa tanıyır səni, nə atlar,
nə əncir
ağacı, nə başqaları;
Nə
uşaq tanıyır səni, nə axşam,
nə də
kandarının qarışqaları -
çünki
yoxsan daha,
ölmüsən
artıq.
Tanımaz
indən belə nə o üstündəki daş,
içində
çürüdüyün nə qara atlas səni;
Susqun
xatirələrin soyuyar, uzaqlaşar,
heç
biri yada salmaz, heç biri anmaz səni -
çünki
sən yoxsan daha,
çünki
ölmüsən artıq.
Salxım
buluduyla gələndə payız,
dağlar
örtüləndə dumanla, çənlə
kimsə
gözlərinə baxmaq istəməz,
hamı
yayındırar gözünü səndən -
çünki
yoxsan daha,
ölmüsən
artıq.
Çünki
ölmüsən artıq, çünki sən daha yoxsan
bütün
yer üzündəki cansız meyitlər kimi;
Unudulub
getmisən, yaddaşlardan çıxmısan
zibillikdə
gəbərmiş yiyəsiz itlər kimi.
***
Tanıyan
yoxsa da,
bilən
yoxsa da,
haqqında
bir dastan yaradacam mən;
O gözəl
surətin yaddan çıxsa da,
yazıb
yaddaşları oyadacam mən -
səni
sabahlara tanıdacam mən.
Ölüm
iştahandan yazacam sənin -
necəydi
o anda ağzının tamı;
Məğrur
sevincini saran qüssənin
dadını
qoy bilsin, tanısın hamı.
Nə
vaxtsa sənə bənzər başqa bir əndəlüslü
doğulacaqmı
bir də,
doğulacaqmı
burda?
Sızlayan
ürəyimlə vəsf etdikcə mən səni,
külək
də inildəyir zeytun budaqlarında.
Federiko Qarsia Lorka
Dilimizə çevirdi: Mahir N. QARAYEV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 7
yanvar.- S.18-19.