Kiçik hekayələrin üfüqündə yazılan şeir,

yaxud zamana müqavimət enerjisi

1

Belə bir mətn...

Mətndəki məna onu oxuduğumuz anda bizimlə bağlanır, başa düşdüyümüzü güman etdiyimiz anda yadlaşır, çıxıb gedir, bir də qarşına çıxanda fərqli şəkil alır, demək, onu anlamaq səndən çox, ondan asılıdır, hər şey açır və solur, amma itmir...

Heç kəs, heç bir yazıçı, ya şair mətni gələcək üçün yazmır, bu niyyətdə olsa belə, oxucu onu ya keçmişlə bağlayır, ya da indiləşdirir, həm keçmişlə bağladığını da qarşısında görmək, ondan feyz almaq üçün indiləşdirir. Yazıçı üçün gələcək fiksiyadır, hər şeyi keçmişin güzgüsündə görmək onu daim, hər addımbaşı gələcəkdən ayırır... Yəni bədii mətnlər də tarixdir, keçmişi, keçmişə sarılıb qalmış hissləri yazıya köçürən yazıçı bəlkə də yüz, ya min il qabaq baş vermiş hadisələrin söyləyicisinə çevrilir, əks təqdirdə, bədii mətnlərdəki "dumanlı", "anlaşılmayan", yaxud az sayda oxucunun anladığı məqamları izah etmək olmazdı. Əsas mətləbsə məhz oxuduğun anda bu "anlaşılmayan", bir sözlə, zamana müqavimət göstərən hissədədir. Bizdə belə mətnlər varmı? Sual doğuran, çaxnaşma, mübahisə yaradanlar var, ancaq zamana müqavimət göstərən nəyimiz var?

Zamana müqavimət enerjisi mətnin bir müddət üçün dumana bürünməsinə səbəb olur.

Belə bir məşhur nümunə var: ədəbiyyat cavabdan suala dönüşəndə, yaxud sual formasında suallığını hifz edən cavab olanda o zaman özünün mahiyyətini, yəni özü-özünə müqavimətini büruzə verir. Bu refleksiya ədəbiyyatı anlamaq baxımından unikal bir şeydir.

Sərdar Aminin hekayəsində belə bir müqavimət gördük. Mətn özü-özünü didib parçalayır...

2

Vaxtilə Sərdar Aminin "Nilufərlər" hekayəsindən yazmışdım. İndi onun çox qısa həcmli "Pah" hekayəsi dərc edilib. Hekayədə mürəkkəb, bəlkə də ancaq yazıçının özünün bildiyi, başqa bir mətnindən sızaraq gələn (yaxud gəlmək istəyən) işarələrin dil açması, həmin başqa bir hekayədəki sətirlərarası gizlinləri, şübhəsiz ki, hisslərin izah olunmaz və mübhəm rayihəsini bu mətndə açmaq ehtirası var. Ancaq bədii mətn ilk növbədə müəllifin niyyətinin gerçəkləşməsinə müqavimət göstərir, onu heç tanımadığı, bulunduğu anda bu əraziləri min illərdə tanıdığını kəsdirdiyindən agah edir, izah etmək istədiyi nəsnəni yenə sirr tülünə bürüyür. "Pah" hekayəsi, şübhəsiz ki, müəllifin də ("Nilufərlər" hekayəsini tapıb oxumaq istəyirəm...) həmin hekayənin və Orhan Pamukun adları boş yerə zikr edilmir. Əgər bir mətndə sirr varsa, oxucu onu təhtəlşüurla hiss edir. Orhan Pamuk məsələsi hər iki hekayədə bilavasitə oxucunun araşdıracağı məsələdir və burda qarşı-qarşıya gələn, birləşib ayrılan mətnlərin əraziləri aydın görünür.

"Pah" hekayəsi janr etibarilə elədir ki, oxucudan bəlkə də vərdiş etmədiyi, amma icrasına başladıqda bütünlüklə, bütün diqqəti ilə mətnə dalacağı bir işi tələb edir. Hekayədə (janr transformasiyası müstəvisində -!) ilk baxışdan dağınıq görünən (hər yerə səpələnmək, hər yerdə izini sürmək ehtirası...) fikirlər var, amma onlar həmin anda insanın ürəyindən keçən hisslərin, içinə dolan işartıların biçdikləri formanın içiylə gəliblər, axaraq... Bir-birilə assosiativ əlaqəsi olan fraqmentlərin birləşməsi hər bir təsadüfdə yazıyla müəllif arasındakı məsafənin keçilməzliyini bildirir. Yəni yaza bilmədiyim gecələr dibçəkləri sulayıb yatıram...

Sonra: Baş barmağımı cibimə saldım, çöldə qalan dörd barmağımı budumun üstündəki "Moon group"un arvadıma hədiyyə elədiyi kitabçanın sərt cildinə ardıcıl tıqqıldatdım. Siz də yazdığım kimi tıqqıldatsaydınız, bilərdiz bu an nəyi xatırladığımı.

Sonra qapı açıq qaldığında balkondan evə doluşan hünülər. Hünülər və ağcaqanadlar.

Arvadım bunlara quş deyir, mənsə bu hənirsiz uçan xırda həşəratlara hünü. Dibçəklərlə gəldilər, otaqları bürüdülər. Zərifanəliyindən bildim ki, evimizdə çox yaşamağı bacarmayacaqlar.

Məsələ bu deyil. Əsas problem bu qısa hekayənin üfüqlərinin genişliyini göstərmək üçün neyləyək? Zənnimizcə, bir az qəribə görünsə də, bu ixtiyari hisslərin xaotik biçimini xatırladan hekayənin üfüqlərinə yazılacaq şeiri, yaxud digər poetik mətnləri tapmaq lazımdır, həm də izah, şərh üçün deyil, tam başqa yöndə.

Cavid Qasımovun şeirləri.

O gün yadımdadır, qarışqalar da

Yeraltı bahardan qayıdırdılar,

Çiçəklər təzəcə dil açmışdı ki,

Arılar nahardan qayıdırdılar.

Mən isə dənizdən şeir deyirdim

Qanadı qırılmış qağayılara.

Bu mətn xüsusi niyyətlə axtarılmadan təsadüfi seçilib, hekayədə də bu var, yəni anidən hər şey dəyişir, yeraltı bahardan qayıdan qarışqalar bir anda ayaq altında qalar, qanadı qırılmış qağayılar əslində xəyalda, xəyalımızın səmasında mövcuddur, hər şey var, bütün mənzərə çəkilib, ancaq bir az aralıdan baxanda nəsə çatışmır. Ona görə qanadı qırılmış qağayılar bu tablonu doldurur, hərəkətə gətirir. "Təsadüfən" ortaya atılan nəsnə bir şeylə min nüansı yada salır, eynən hekayədə də dörd barmaqla kitabçanın sərt üzünə verilən tıqqıltılar bir nəsnənin "ipiylə" min şeyi gətirir, müəllifsə bundan xəbərsizdir, hər şeyi oxucu bilir, dünya, mətn-oxucu münasibəti də dağılıb. Oxucu müəllifi sıxışdırıb aradan çıxarır, onun dilinin altında yatan sözləri mətnə qoşur, mətndən mətnlər şaxələnir və sair...

Hekayədə də belədir. İnsan bəzən yazacağı mətndə sözləri yazmadan açıqca görür onları, belədə çəkəcəyin mənzərədə istənilən elementlərdən bəzisi itir, qeyb olur, tablonun bütövlüyünü təmin etmək üçün bu anda məhz həmin fraqmentdə olmayan və təbii ki, hərəkətdən kənarda qalan, yəni sənin hiss eləməyə macal tapmadığın sözü tapıb yerinə qoymaq lazımdır. Ancaq xəyalda, mətnə onun əksi düşməlidir. Hər oxucu özü üçün onun yatsa yuxusuna girəcək bir söz seçməlidir. Aşağıdakı mətndə bu, atların səs eləməyən ayağıdır...

Azadlığını süvarilərlə qazanmış kişilərin ölkələri, hanı o atlar?

Hə? Ay azadlığını süvarilərlə qazanmış ölkələrin kişiləri?

Sonra kitabçanı üç barmağımla ardıcıl tıqqıldatdım, yenə bayaqkı səs çıxdı.

Görən, çapılan atların səs eləməyən ayağı hansıdır?

O gün yadımdadır, ağaclar hələ

Körpə meyvələrin bəsləyirdilər.

Dəcəl uşaqları meyvə dərməyə

Kölgə-kölgə düşüb səsləyirdilər.

Mən isə qocaya şeir deyirdim

Meyvədən xəbərsiz əlağacından.

O gün yadımdadır, xatırlayıram

Daha günüm yoxdur xatırlanası.

Söz verdim Allaha, şeir yazmaram

Qadın qulağına pıçıldanası.

O gün yadındadır?

- Yadımda deyil...

Çapılan atların səs eləməyən ayaqları meyvədən xəbərsiz əlağacındadı bəlkə, ya da çox yaşamayacaqlarını bildiyin o zərif həşəratlarda?!

Və söhbət hər bir insanın itirdiyi şeyləri tapa bilməməsindən gedir, gah olur ki, bunları çeçələ barmağının ucunda hiss edir, sonra bütün qüssə və həsrətilə onu tapmayacağını dərk edir. Hə... Yaza bilmədiyim gecələr dibçəkləri sulayıb yatıram. Bu kiçik hekayə, ümumən kiçik hekayə janrının bətnindəki gizlinlər qat-qat olur, onların adi gözlə seçə bilmədiyin üfüqləri genişlənmək istər, buna görə də bu mətnlərdən digər, həm də ixtiyari bədii mətnlərə yol açıqdır.

Əlibalanın şeirində olduğu kimi... Baxın sanki hekayə bu şeirin misralarının arasında cücərib, əslində isə cücərən insanın barmağının ucunda hiss etdyi, ancaq içində heç zaman yaşamadığı keçmişdir. Elə bir keçmiş ki çözüləndə, ekrana gələndə adamı dəli edir.

Hekayədə: Siz də yazdığım kimi tıqqıldatsaydınız, bilərdiz bu an nəyi xatırladığımı.

Cavab: Əlbəttə.

Zaman keçdi

Ucu ən gözəl qəsrlərə

gedib çıxan arxların yanında

Səninlə dərmək istədiyim

meyvələri dərə bilmədim.

İndi anaların öz balaca uşaqlarına

qırıb verdiyini görürəm, onları

Xoşbəxt ola bilmirəm, amma.

Yata bilmədiyi gecələrdə dibçəkləri eyvandan otağa niyə daşıyır: Hər dəfə yatağıma girəndə həmvətənlərimdən birinin (şəhid olsa, ağlayacam) ani səhvindən partlayacağını düşündüyüm göydələnin altıncı mərtəbəsində yaşayıram və yaza bilmədiyim gecələrdə sulayıb yatdığım dibçəkləri də həmin gecələrin birində eyvandan içəri daşımışam. Ancaq zərif olduqlarına görə çox yaşamayacaqlarını düşündüyü həşəratlardan da zəifdi insan.

Cavidin şeirində:

Əlağacıyla nöqtəsi qoyulmuş

iki sətirlik şeirdi ayaq izləri.

Çoxdur

sağdan oxunan,

soldan oxunan

bir sətirlik şeir.

Bəlkə də, şairin itirdiyi qələmdir

heç kimin itirmək istəmədiyi əlağacı...

Bir də bu - Əlibalanın şeiri (yeri gəlmişkən, Əlibalanın həm kitablarda, həm də və daha çox içində axtardıqları, tapıb itirdiyi, şeirə köçən nəsnələrdə bu axtarışın yanğısı, izləri... gözün barmağı qarsıdığı kimidi, bu şeirlərdə həzin bir iztirab var, çəkilir, bitib-tükənmir...).

Bir gün də keçdi.

Bir gün də kimsə ona aşiq olmadı.

Həyat yalnız

bağçaya tökülmüş heyvalarla üzünə güldü.

...Axşam Ay işığı altında

yeni doğulmuş buzovun

alnını tumarlayarkən,

birdən uzaq üfüqlərə yol çəkdi gözləri

Və nədənsə, həvəslə süd içdiyi

günləri xatırladı.

Və yarımçıq yediyi armudun

dişlənmiş yerini öpdü...

Bu qədər...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 14 yanvar.- S.9.