Varlam Tixonoviç Şalamov (1907-1982)

Görkəmli rus nasiri və şairidir. Siyasi baxışlarına görə iki dəfə, 1929-32-ci və 1937-53-cü illərdə islah-əmək düşərgələrində cəza çəkmişdir. Ona məşhurluq qazandıran başlıca əsəri də elə 1930-50-ci illərdə həmin cəza müəssisələrində dustaqların çəkdiyi məşəqqətlərdən bəhs edən "Kolıma hekayələri"dir.

Oxuculara təqdim olunan və 1956-cı ildə qələmə alınan bu hekayə də adıçəkilən silsilədəndir.

Qatılaşdırılmış süd

hekayə

Aclığın təsirindən, digər hisslərimiz kimi, həsəd hissimiz də kütləşib, heydən düşmüşdü. Hisslərə sərf olunacaq bir gücümüz də qalmamışdı ki, gedib daha yüngül bir iş axtaraq, bir gəzib-soraqlaşaq, yalvaraq, ya da üz vuraq... Həm də biz sadəcə öz tanışlarımıza həsəd bəsləyə bilirdik - o kəslərə ki, onlarla bərabər bu "dünyaya" qədəm qoymuşduq, o kəslərə ki, kontorda, xəstəxanada və ya tövlədə özlərinə başgirləyəsi bir iş tapa bilmişdilər - buradakı bütün giriş darvazalarının üstündəki frontonlarda (girintili və adətən üçkünc bölümlərdə - A.Y.) yazıldığı kimi, əsl şücaət və qəhrəmanlıq işi sayılan ağır fiziki əməyə, həm də saatlarla qatlaşmaq onlardan tələb olunmurdu artıq. Uzun sözün qısası, aramızdakılardan biz sadəcə Şestakova həsəd bəsləyirdik.

Böyrümüzü səssiz-səmirsiz kəsdirən ölümdən və laqeydlikdən bizləri ancaq nə isə kənar bir qüvvə ala, ayıra bilərdi: məhz daxili qüvvə yox, bəli, bəli, kənar bir qüvvə, çünki başdan-ayağa külə döndüyü üçün içimiz bomboş idi, artıq heçcə nəyə maraq duymadığımızdan sabahkı günlə bağlı hər hansı plan-zad da qurmurduq.

Elə indi də könlümdən baraka yollanmaq, taxtın üstündə uzanmaq keçirdi, amma mən, nədənsə, ərzaq dükanının qapısı ağzındaca qaxılıb durmuşdum. Sadəcə məişət cinayətləri törətdiyi üçün dəfələrlə həbsə atılanların və "avam xalqın dostu" sayılan xırda oğruların bu mağazadan alış-veriş etməyə imkanı yetirdi. Əlimizdən heç nə gəlməsə də, rəflərdəki o şokolad rəngli kömbə çörəklərdən gözlərimizi heç cür ayıra bilmirdik, çünki həmin təzə çörəklərin xoş və güclü rayihələri burnumuzun pərələrini durmadan qıdıqlayırdı - o rayihədən hərdənbir hələ başımız da hərlənirdi. Mən də indi qaxılıb bu kömbələrə baxır, baraka üz tutmaq üçün canıma bir az təpərin gələcəyi hansısa anı gözləyirdim.

O dəm Şestakov qəfil məni səslədi. Bu hərifi mən hələ Böyük torpaqdan, Butır türməsindən tanıyırdım - onunla eyni kamerada yatmışdım. Qızıl mədənində ikən Şestakov qazma işlərinə cəlb olunmamışdı. İxtisasca mühəndis-geoloq olduğundan, deyəsən, ona geoloji-kəşfiyyat axtarışları aparan kontorda iş tapılmışdı. Bəxt üzünə güldüyü üçün o da öz moskvalı tanış-tunuşuyla artıq candərdi salamlaşırdı. Biz də bundan əsla incimirdik - sırf bizə görə o hərifin başı niyə cəncələ düşməliydi axı?! Hərənin köynəyi özünə daha yaxındır... və sair və ilaxır.

Əlindəki bir çimdik tənbəkini qəzet parçasına büküb, mənə uzadan Şestakov: "Çəksənə" - dedi və bükməni kibritlə, həm də həqiqi kibritlə yandırdı. Bir qullab aldım.

Şestakov dilləndi:

- Səninlə bir məsələ barədə danışmaq istəyirdim.

- Mənimlə?

- Hə.

Biz barakların arxa tərəfinə keçib, köhnə qazmanın bir kənarında oturduq. Ayaqlarım daş qədər ağırlaşmışdı. Şestakov isə dövlətdən aldığı təzə çəkmələr geydiyi ayaqlarını qayğısız bir tərzdə irəli-geri yellədirdi: onlardan balıq yağı iyinə bənzər xəfif bir qoxu yayılırdı ətrafa. Şalvar balaqlarının altından isə şahmat naxışlı corabları görünməkdəydi. Şestakovun ayaqlarını dərin heyranlıqla, hətta haradasa fəxrlə süzürdüm mən - kameramızın ən azı bir sakininin canı hər gün dolaq sarımaqdan qurtulub deyə. Ayaqlarımızın altındakı torpaq isə boğuq partlayışlar ucbatından fasiləsiz şəkildə titrəyirdi: görünür, yerin altında gecə növbəsindəkilər daşısın deyə, daha bir torpaq yığını hazırlanırdı. Ayaqlarımızın böyür-başına xışıltıyla dığırlanan narın və bozumtul daşlar xırda quşları xatırladırdı mənə.

Şestakov təklif elədi:

- Gəl, buradan bir az aralanaq.

- Qorxma, o titrəyişlərdən adam ölmür. Heç corablarına da onlardan bir xətər toxunmaz.

- Məsələ corablarımla bağlı deyil, - deyən Şestakov barmağıyla üfüq xəttini nişan verdi: - Bax, bütün bunlar barədə sən nə düşünürsən?

- Yəqin, hamımız ölüb-gedəcəyik də, - dedim. Halbuki o ara mən hər şeydən az məhz o barədə düşünməyə çalışırdım.

- Yo-ox, şəxsən mən hələlik ölməyə hazırlaşmıram.

- Niyə?

Şestakov bezgin bir halda dilləndi:

- Əlimə bir xəritə keçib. Bir neçə fəhləni və səni özümlə götürüb, buradan on beş kilometr aralıdakı Qara bulaqlar məntəqəsinə getmək niyyətindəyəm. Bunun üçün xüsusi icazə vərəqəsi də alacağam. Birlikdə dənizə gedərik. Buna nə deyirsən?

Öz planını o mənə yaxşıca əzbərlənmiş bir yanıltmac kimi hüdüləmişdi.

- Bəs dənizdə nə edəcəyik ey biz? Yoxsa çimməyə gedəcəyik?

- Heç fərq eləməz. Əsas olan - nəyəsə başlamaqdır. Şəxsən mən daha belə yaşaya bilmərəm. "Ayaq üstə ölmək - kiminsə qarşısında diz çöküb yaşamaqdan üstündür". - Bu sonuncu cümləni Şestakov xüsusi təmtəraqla dedi. - Kim deyib bunu?

Doğrusu, mənə də tanış gəlmişdi bu kəlam. Ancaq onun kim tərəfindən və harada deyildiyini yada salmağa canımda taqət yox idi. Kitablardan öyrəndiklərim çoxdan unudulub getmişdi. Çünki onlara heç kəs inanmırdı artıq. Mən şalvarımı çırmalayıb, sinqanın (bədəndəki vitamin azlığı ucbatından meydana çıxan xəstəliyin - A.Y.) səbəb olduğu qıpqırmızı yaraları həmsöhbətimə göstərdim.

Şestakov dedi:

- Bax, bunları da o meşələrdəki giləmeyvə və vitaminlər sayəsində sağalda biləcəksən. Özüm sizə bələdçilik edəcəyəm: həm yolu tanıyıram, həm də xəritəm var...

Gözlərimi qapayıb, fikrə daldım. Buradan dənizə aparan üç yol var idi və hər birinin uzunluğu ən azı beş kilometr olardı. O məsafəni isə nəinki mən, heç Şestakov da qət eləyə bilməzdi. Yoxsa məni özüylə bir azuqə payı kimi götürməyi planlayırdı bu hərif?! Əlbəttə ki, yox. Bəs onda niyə hapa-gopa basırdı belə?! Bu söhbətin ağ yalan olduğunu özü məndən daha yaxşı bilirdi axı. Qəfildən mən Şestakovdan şübhələndim - çünki o, bizim aramızda öz ixtisasına uyğun işə düzələn yeganə adam idi. Bəs onu həmin işə, görəsən, kim və nəyin qarşılığında götürmüşdü? Axı hər şeyə görə mütləq bir qarşılıq, təmənna güdülür. Bir başqasının qanı, bir başqasının canı şəklində, məsələn...

Gözüyumulu halda dedim:

- Razıyam. Ancaq bundan ötrü əvvəlcə mən qarnımı yaxşıca doyurmalıyam.

- Bax, bu oldu başqa söhbət. Çox yaxşı. Qarnını sən mütləq doyuracaqsan. Mən sənə... konserv gətirərəm. Axı bizə izn var.

Bu dünyada cürbəcür konserv çeşidləri var: ət, balıq, meyvə və tərəvəz konservləri... Ancaq bunların hamısından ləzzətlisi - süd, həm də qatılaşdırılmış süd konservidir. Həm də onu qaynanmış su ilə qarışdırmağa bir elə hacət qalmır. Onu elə qaşıqla da, yaxmac şəklində də yemək, ya da birbaşa bankadan, kiçik damlalarla, yəni tələsmədən içmək də olur: belədə sən o parlaq qatı mayenin bir anda necə saraldığını, şəkər zərrəciklərinin bankanın divarlarında necə çöküb qaldığını da görə bilirsən hələ...

Xoşbəxtlikdən nəfəsim daraldı və mən:

- Onda sabaha öz süd konservimi gözləyirəm, - dedim.

- Yaxşı, yaxşı. Qoy süd konservi olsun, - deyən Şestakov məndən ayrıldı.

Baraka qayıdıb yerimə uzandım, gözlərimi də yumdum. Fikrə getmək asan məsələ deyildi. Bu, nə isə fiziki bir proses idi - psixikamızın maddı mahiyyəti tam aşkarlığıyla, özünün bütün hissi çalarlarıyla özünü mənə büruzə verməkdə idi. Bu barədə düşünmək adama əsl ağrı bəxş edir. Amma düşünməyə də məcbursan. Yəqin, o bizi qaçmağa təhrik edib, sonra isə ələ verəcəkdi - buna zərrəcə şübhə bəsləmirdim. Bizim qanımız və canımız onun kontorda tapdığı o işin güdazına gedəsiydi. Bizi ya elə oradaca, Qara bulaqlarda gəbərdəcəkdilər, ya da sağ-salamat geri qaytarıb, əlavə iş kəsəcəkdilər - cəzamız on beş il də artacaqdı. Buradan qaçıb-qurtulmağın mümkünsüzlüyü axı onun özünə də gün kimi bəlli idi. Halbuki o süddən, o qatılaşdırılmış süddən imtina eləmək...

Yuxuya getdim, acqarına və qarmaqarışıq şəkildə gördüyüm röyada Şestakovun gətirəcəyi qatılaşdırılmış və mavi-göyümtül etiketli süd zühur elədi - amma o, görünməmiş ölçülərə malik idi. İriölçülü və gecə səması qədər göyümtül rəngli o bankada, nədənsə, minlərlə dəlik açılmışdı və onlardan sızan qatı süd səmadakı Süd yoluna bənzəyən gen bir şırımla axıb gedirdi. Əllərim göy üzünə asanlıqla çatırdı deyə, mən o qatı, şipşirin və üstündə ulduzlar sayrışan süddən dada bilirdim.

Həmin gün nə iş gördüyümü, nə ilə baş qatdığımı indi dəqiq xatırlamıram. Elə hey günəşin qərbə tərəf əyilməsini, iş gününün bitdiyini biz insanlardan daha dəqiq təyin edən atların kişnərtisini dərin bir intizarla gözləyirdim.

Xırıltılı siqnal səsini qulaqlarım alan kimi mən Şestakovun qaldığı baraka yollandım. O, artırmada durub yolumu gözləyirdi. Sırıqlısının cibləri isə bir xeyli qabarmışdı.

Biz barakdakı üstü tərtəmiz silinmiş masanın arxasında əyləşəndə Şestakov cibindən bir cüt qatılaşdırılmış süd bankası çıxartdı. Baltamın bir ucuyla mən bankanın birində dəlik açdım. O ara bəmbəyaz, qatı maye bankanın qapağına və əlimin üstünə sıçradı.

Şestakov dilləndi:

- Havası çıxsın deyə, gərək ikinci dəliyi də açaydın.

- Eyb etməz, - deyə mən bəyaz mayeyə bulaşan kirli barmaqlarımı yalamağa başladım.

Şestakov başımıza yığılan fəhlələrə tərəf dönərək səsləndi:

- Qaşıq verin bizə.

Bircə anda masamın üzərində tərtəmiz, göz qamaşdıran on qaşıq peyda oldu. Hamı dayanıb, mənim bu təamı necə yediyimə tamaşa eləyirdi. Onlar bunu bir nəzakətsizlik də saymırdılar və ya özlərinə ünvanlanacaq bir təklifə, hətta gizlicə də olsa, ümid bəsləmirdilər. Çünki bənzər hala buralarda rast gəlməzdin - onların özgənin ərzaq payına bəslədiyi marağın ardında hər hansı nəfs, istək dayanmırdı. Yoxsa elə mən də bilirdim ki, başqasının ağzında əriyib yox olan loxmaları saymaq ədəb-ərkana ziddir. Yerimi rahatladım və qatı südün elə yavanca, ara-sıra üstündən soyuq su içməklə, axırına çıxdım. Hər iki bankanın dalından dəydim, getdi. Tamaşa artıq bitdiyi üçün həndəvərimə yığılanlar da əlüstü dağılışdılar. Şestakov hələ də canıyananlıqla məni süzürdü. Qaşığımı işıldayana qədər yaladıqdan sonra ona dedim:

- Bilirsən nə var? Mən o fikrimdən daşındım. Siz ora mənsiz gedin.

Şestakov məsələni anladı və daha bircə kəlmə də kəsmədən durub getdi.

Əlbəttə ki, bütün qalan hisslərim kimi, mənim bu intiqamım da sönük bir şey idi. Amma əlimdən başqa nə gələrdi axı?! Başqalarını məsələdən agah eləyə bilməzdim, çünki onların kimliyindən xəbərsiz idim. Halbuki onları agah eləməm vacib sayılırdı, çünki Şestakov artıq beş nəfəri razı salmağa imkan tapmışdı.

Onlar bir həftə sonra həmin qaçışı gerçəkləşdirməyi bacardılar, ikisi Qara bulaqların yaxınlığında güllələndi, qalan üçünə isə bir ay sonra əlavə cəza kəsildi. Şestakovun özüylə bağlı məsələ isə araşdırılmağa göndərildi. Bir müddət sonra onu başqa yerə köçürdülər, altı ay sonra isə mən onunla başqa bir qızıl mədənində rastlaşdım. Fərariliyinə görə onun cəzası artırılmamışdı, yəni bəxtindən müdiriyyət ona verdiyi sözü tutmuşdu, halbuki vəziyyət tamamilə başqa cür də ola bilərdi.

O, yenə də geoloji axtarış işində idi, tərtəmiz təraş olmuşdu, tox görünürdü, ayaqlarındakı dama-dama naxışlı corablarına da hər hansı zaval-zad toxunmamışdı. Mənimlə salamlaşmağa isə o, heç bir gərək duymadı, amma əbəs yerə: guya o iki banka qatılaşdırılmış süd belə böyük mətah idi ki?!

Varlam Şalamov

Dilimizə çevirdi: Azad Yaşar

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 14 yanvar.- S.17.