Azərbaycan mətbuatı:

gizli nəşrlər, "samizdatlar"

II məqalə

Böyük şair Hüseyn Cavidin də yazılarında sovet rejimindən ciddi narazılıq məqamları vardır:

Öylə bir əsr içindəyəm ki, cahan

Zülmü vəhşətlə qovrulub yanıyor.

("Peyğəmbər" əsərindən)

"Siyavuş" əsərində isə şair yazırdı:

Zülmə qarşı dikbaş və məğrur olun!

Hürriyyət uğrunda çox cəsur olun!

H.Cavidin "Topal Teymur", "Şeyx Sənan" əsərləri də hökumət dairələrini ciddi narahat etmişdi.

Dövrün qəzetləri isə onun əleyhinə belə yazılar çap edirdi: "Bir az da əski şairlərdən bəhs edək. Biz güman etmirik ki, Cavad Axundov və Hüseyn Cavid kimi şairlərdə bu yaxın zamanlarda bir dönüş əmələ gələcəkdir... Mündəricə etibarilə bu şairlərin yazıları yeni cəmiyyətin və yeni Azərbaycan mədəniyyətinin əleyhinədir".

1937-ci ildə H.Cavid müsavatçılarla əksinqilabi əlaqələr yaratdığına, onlarla milli söhbətlər apardığına görə, qanunsuz əksinqilabi, millətçi təşkilatda iştirak etdiyinə görə həbs olunur, sürgünə göndərilir və 1941-ci ildə orada vəfat edir.

Böyük şair H.Cavidin dövrdən narazılıq əks etdirən və həbsdə olarkən yazdığı "Allah" əsəri də nəşr edilməmiş və sonradan akademik Rafael Hüseynov tərəfindən əldə olunmuş, çapa hazırlanmışdır.

Tanınmış şair, Azərbaycan İstiqlal Bayrağına mənalı misralar qoşan Əhməd Cavad Vətəni işğal ediləndən sonra həsrətlə yazırdı:

Çoxdandır ayrı düşdüm

Üçboyalı bayraqdan.

A dostlar, mən yoruldum

Bu gizli ağlamaqdan.

Ə.Cavadın "Göygöl" şeiri isə o dövrün ən çox səs-küy qoparan əsərlərindən idi. Şair yazırdı:

Sənin gözəlliyin gəlməz ki, saya,

Qoynunda yer vardır ulduza, aya.

Oldun sən onlara mehriban daya,

Fələk büsatını quralı, Göygöl.

Bu sətiraltı ifadələr diqqətdən yayınmamış və Ə.Cavada qarşı hücumlar başlanmışdı. Şeirdə işlədilən "ulduz", "ay", "yaşıl" sözlərinə görə şairi ittiham edirdilər (yəni Üçrəngli Bayrağımızın rənglərinə görə).

Şairin sovet cəmiyyətindən narazılıq ruhu əsərlərində əks olunurdu:

"Əyil Kürüm, əyil keç,

Dövran sənin deyil, keç!".

("Kür" əsərindən)

Əhməd Cavad 1938-ci ildə güllələndi. Həyat yoldaşı Şükriyyə xanımı isə həbs etdilər və 10 illik sürgünə göndərdilər. Ailənin üç kiçik övladı atasız-anasız qaldı.

Tanınmış şair Mikayıl Müşfiqin də yaradıcılığında sovet istila rejimindən narazılıq motivləri güclüdür. Bu illərdə Müşfiqin Azərbaycan Milli hərəkatına həsr edilmiş "Tozanaq" və Nuxa üsyanında (1930-cu ildə bolşeviklərə qarşı məşhur Şəki üsyanı - N.Y.) həlak olmuş qəhrəmanların xatirəsinə həsr olunan "Üsyan" poemaları xalq arasında geniş yayılmışdı.

M.Müşfiqin 1930-cu illərdə Sovet rejimi əleyhinə yazdığı və heç yerdə çap olunmayan "Getdi yurdum yad əllərə" şeirindən bir hissə.

Dərə dedi: balqanlardan yuvarlandım.

Qolum qırıq, nəyim artıq.

Bir hıçqırıq.

Bu hicran duyan anlar,

Göz yaşı çağlayanlar.

Ağla dərə, ağla dərə,

Getdi yurdum yad əllərə.

(N.Yaqublu. "Azərbaycan Milli azadlıq hərəkatı ensiklopediyası", B.,2018)

Sovet rejimi getdikcə nəzarəti gücləndirir, ölkə daxilində gizli nəşrlərin yayılmasına imkan vermirdi. Xüsusən 1937-ci ildə baş verən repressiyalardan və tanınmış ziyalıların həbs edilib güllələnməsindən sonra rejim daha da sərtləşdi.

1937-ci il hadisələrindən sonra Azərbaycanda gizli nəşr nümunələrinə rast gəlinmir.

1940-1970-ci illərdə isə mətbuata və kitablara ciddi nəzarət həyata keçirilirdi. Bu illərdə daha çox nəşr edildikdən sonra müsadirə olunmuş və yayımı dayandırılmış kitabları qeyd etmək mümkündür.

Bu mənada akademik Heydər Hüseynovun "XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" kitabı nümunə göstərilə bilər. Kitaba əvvəlcə Stalin mükafatı verilsə də, sonradan qadağan edildi.

Bir qədər fərqli vəziyyəti şair Bəxtiyar Vahabzadənin "Gülüstan" poeması ilə də bağlı söyləmək olar. Həmin əsər "Nuxa fəhləsi"nin iki sayında 1960-cı ilin oktyabrında çap olunduqdan sonra nəşri dayandırıldı. "Gülüstan" yalnız 16 il sonra 1988-ci ildə Bakıda "Gənclik" jurnalında işıq üzü gördü. Əsəri isə xalq sevir, oxuyur, surətini əl ilə yazır, köçürür, əzbərləyirdi.

Şair Xəlil Rzanın "Məndən başlanır Vətən" kitabının isə nəşri dayandırılmışdı. "Silahlan" şeiri hakimiyyətdəkiləri narahat etmişdi.

Qeyd edək ki, Sovetlər Birliyində (o cümlədən Sovet Azərbaycanında) "Amerikanın səsi" və "Azadlıq" radiolarını dinləmək qadağan edilmişdi və buna görə insanlar cinayət məsuliyyətinə cəlb edilirdilər. Sovet dövlətinin apardığı əməliyyat nəticəsində "Azadlıq" radiosu Azərbaycan bölməsinin Baş redaktoru Ə.F.Düdənginski 1954-cü ilin noyabrında Almaniyanın Münhen şəhərində qətlə yetirilmişdi. (Bax: N.Yaqublu. Əbdürrəhman Fətəlibəyli-Düdənginski, B.,2009, s.10).

Sovet Azərbaycanında dövrdən və mövcud rejimdən narazılıq ifadə edən bədii yazılara isə hər zaman rast gəlmək mümkündür. Bu yazılar əsasən xalq arasında yayılırdı və müəllifi el şairləri, bəzi hallarda isə aşıqlar idi. Bu qadağan edilmiş şeir nümunələri onların müəllifinə yaxşı həyat bəxş etmirdi, əksinə onlar izlənilir, yaxud həbs edilirdilər.

1960-1970-ci illərdə Azərbaycanda xalq arasında gizli yayılan bir şeir var idi: "Kommunizmə gedirik biz". Əslində, sovet rejiminə istehza ruhunda yazılmış bu şeirin müəllifi uzun müddət bilinmədi.

Bu şeirin müəllifi haqqında müxtəlif fikirlər var. Şair Dəmir Gədəbəyli isə bu şeirin ona məxsusluğunu qeyd edirdi.

DTK işçiləri bu şeirin müəllifini tapmağa çalışırdılar. D.Gədəbəylini həbs edib altı ay DTK-da saxladılar, işgəncə verdilər, dırnağını qopardılar və sonda müstəntiqə etiraf etdi ki, şeirin müəllifi odur. Həmin şeirdən:

Kommunizmə gedirik biz

Ar-namusu ata-ata,

Kommunizmə gedirik biz.

Bir-birimizi sata-sata,

Kommunizmə gedirik biz.

Başımızda motal papaq,

Əlimizdə zorba çomaq,

Ağ şalvarda qara yamaq,

Kommunizmə gedirik biz.

(Bax: N.Yaqublu. "Azərbaycan Milli azadlıq hərəkatı ensiklopediyası", B.,2018, s.308)

Tanınmış şair Məzahir Borsunlu (Daşqın) (1909-1979) da gizli yazılarına görə təqiblərə məruz qalıb. Legioner olduğuna görə həbs edilmiş M.Daşqın 1955-ci ildə həbsxanada olarkən "Fələk" şeirində də Stalin və onun ətrafındakı qatilləri tənqid edərək yazırdı:

Nə qədər bir dələduz varsa, yığıb dəstələdin,

Özün tamada oldun, onları da məst elədin.

Alimi, söz qananı, ey zalım şikəst elədin,

Axıra şair qaldı, Daşqına da qəsd elədin,

Sənə nifrət eləyir, yaxşı da, həm pis də, fələk.

Məşhur el aşığı, Tovuz rayonundan olan Mikayıl Azaflı (1924-1990) el şənliklərində sovet rejimindən narazılıq ifadə edən fikirlər söyləyirdi. Qorxu bilməyən aşıq məclislərin birində "Ağ şalvarda qara yamaq, kommunizmə gedirik biz" misraları ilə başlayan şeiri oxuduğuna görə Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin qara siyahısına düşmüş və həbs edilmişdi. Doğrudur, onun həbsi səbəbində "Oğurluqda və evində silah saxlamaqda təqsirli bilinib" göstərilsə də, sənətkar dörd il (1961-1964) azadlıqdan məhrum edildi. Əslində isə onu həm də başqalarını təzyiq altında saxlamaq üçün həbs etmişdilər. Aşığın özü isə tutulmaq səbəbini belə izah edirdi:

Ədalət, həqiqət carçısı oldum,

Töküldü üstümə günah, amandı.

Aşıq zindanda olduğu zaman "O mənəm", "Bənzər", "Deyəmmərəm", "Sən demə", "Döndü körpələrin qana yaşları" kimi məşhur qoşmalar yazdı.

Sonradan onun "Zindandan məktublar" adlı kitabı da çap edildi.

Sovet rejimindən narazılıq ifadə edən, məşhur şeirlər müəllifi kimi tanınan gəncəli el şairi Məhəmməd (əsl adı Məhəmməd İbrahimovdur) 1915-ci ildə Yevlax rayonunun Qəjərlər kəndində anadan olub. 1981-ci ildə Gəncədə maşınla vurularaq öldürülüb.

O, şeirlərini "Kəmsavad" təxəllüsü ilə yazıb.

Şair Məhəmmədin sovet rejimi əleyhinə çox kəskin şeirləri olub. O, Gəncədə yaşayıb, ibtidai sinif müəllimi işləyib. Böyük Vətən müharibəsində bir ayağını itirib və müharibədən sonra müxtəlif işlərdə çalışıb. Onun şeirlərindən:

Nə deyəsən?

Müdir gedir aşxanaya

Düz birbaşa, nə deyəsən?

Heç baxmayır ahu-vaya,

Gözdə yaşa, nə deyəsən?

Deyirsən ki, yuxarı get,

Bu əclafdan şikayət et.

Ordakı it, burdakı it

Alabaşa nə deyəsən?

(Bax: N.Yaqublu. "Azərbaycan Milli azadlıq hərəkatı ensiklopediyası",

B., 2018, s.318)

Əslən Güneydən olan İsfəndiyar Coşqunun (Bərxunun) şeirləri də müəyyən insanlar arasında yayılır və maraqla qarşılanırdı.

Bu illərdə İsfəndiyar Bərxu sovet sisteminə qarşı kəskin şeirlər yazmağa başladı və özünə təxəllüs də seçdi: "Coşqun". Bu illərdə yazdığı "Yazmamışam, yazammaram", "Qorxulu heykəl", "Bəsdir daha yatdığımız", "Yest takaya partiya", "Hökmdar" və b. əsərlərində Kommunist Partiyasını və sovet rejimini ifşa edirdi. İsfəndiyar Coşqunun "Oyanış" şeiri də çox maraqlı idi:

Oyanış

Oyanın, ay camaat!

Bəsdir daha yatdığımız!

Əli qoynunda durub,

Dərdə-qəmə batdığımız.

Yığılaq bir yerə biz,

Düz oturub, düz danışaq.

Çağıraq gəlsin İvan,

Burda üzbəüz danışaq.

60 ildir o deyir,

Bir kərə də biz danışaq.

Məlum olsun ona da,

Əqlə, huşa çatdığımız!

Oyanın, ay camaat!

Bəsdir daha yatdığımız!..

(Bax: N.Yaqublu. "Azərbaycan Milli azadlıq hərəkatı ensiklopediyası",

B., 2018, s.256-257)

Tanınmış yazıçı Fərman Kərimzadənin ermənilər, xüsusən Andronik əleyhinə bir roman yazdığı haqqında məlumatlar olsa da, həmin əsər bu günədək əldə edilməmişdir.

Buraya əlavə edək ki, Sovetlər Birliyi dövründə görkəmli şəxsiyyətlər olan Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə və digər mətbuat yaradıcılarımızın adlarını çəkmək, irsini oxumaq qadağan edilmişdi. Nəticədə, Azərbaycan insanı "Həyat", "İrşad", "Füyuzat", "Açıq söz", "İqbal", "Yeni İqbal", "Azərbaycan", "Yeni Qafqasiya" kimi əhəmiyyətli mətbuat irsindən məhrum edilmişdi.

Böyük mütəfəkkir Ü.Hacıbəylinin redaktoru olduğu "Azərbaycan", "Həqiqət" qəzetləri isə yada salınmırdı.

Əlavə edək ki, ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları 1980-ci illərdə yenidən kəskinləşdi və saxtakar erməni araşdırıcısı Z.Balayan "Ocaq" kitabını 1984-cü ildə çap edib yaymağa başladı. Bu kitaba cavab olaraq yazılan elmi məqalənin nəşri mümkün olmadığından əlyazısı, yaxud makinada çap formasında xalq arasında yayılırdı.

Şair E.Baxışın Z.Balayana cavab şeirinin nəşri də bir müddət mümkün olmadığından əlyazısı formasında yayılırdı:

O nədir yazmısan, Zori Balayan

"Bala" da bizimdir, "zor" da bizimdir.

Ölmək istəyirsən, gəl Qarabağa,

Kəfən də bizimdir, gor da bizimdir.

1980-ci illərdə gizli nəşrlər "samizdat" adı ilə "görünməyə" başladı.

"Samizdat" - rus mənşəli sözdür, qısa məzmunda işlədilir. Bu sözün geniş mənası belədir - "şəxsi, müstəqil nəşr (ruscası - samostoyatelnoye izdatelstvo). Yəni ədəbi əsərlərin, dini və publisistik mətnlərin qeyri-rəsmi formada, senzuradan kənar nəşri və SSRİ-də yayılması "samizdat" adlanır.

Mətnin surətləri müəllif və oxucular tərəfindən rəsmi dövlət orqanlarının icazəsi olmadan makina yazısı ilə, fotoqrafiya və əlyazması üsulu ilə yayılırdı. Sonradan isə daha müasir texniki və çap vəsaitlərindən də istifadə olunmağa başlandı.

Sovet dövlətinin dağılması ərəfəsində 1989-cu ildə ölkədə 323 dövri "samizdat" nəşr qeydiyyata alındı. Bunlardan 149-u liberal-demokratik, 54-ü marksist, 33-ü gənclik, 39-u milli, 4-ü pasifist, 36-sı xristian, 4-ü ekumenik, 2-si krişnaçı, 1-i tolstoyçu nəşr.

Baxmayaraq ki, "samizdat" sözü XX əsrin ortalarında yaranmışdı, lakin qədim dövrlərdən qadağan edilmiş mövzular insanlar arasında şifahi və əlyazısı üsulunda yayılırdı.

(Ardı var)

Nəsiman YAQUBLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 20 yanvar.- S.16-17.