Vəfa və Əhməd Şmide

"Ədəbiyyat qəzeti"nin ötən sayında əziz dostum Azər Turanın rəhmətlik Əhməd Şmide haqqında hər zaman olduğu kimi axıcı dili ilə dediyi sözlər və yazının sonundakı "Şmideyə vəfa borcumuz var" cümləsi məni xeyli geriyə apardı. Türkiyədə tələbəlik illərim, səksəninci illərdə sovet sərhədlərinə həsrətlə baxışımız, Azərbaycanın adını çəkib kədərlə ah çəkməyimiz bir film lenti kimi gözümün önündən keçdi.

Artvin Müəllimlər Məktəbində iğdırlı 8 şagirdlə yanaşı, əslən azərbaycanlı olan ağrılı şagirdlər də vardı. Onlarla ara-sıra görüşür, gah Şevkət Sürəyya Aydəmirin "Su axtaran adam" kitabının Azərbaycan bölmələrini, gah da Səməd Vurğunun, Əhməd Cavadın, Almas Yıldırımın şeirlərini oxuyardıq. Dilimizdə Azərbaycan həsrəti od topuna bənzəyirdi. Biz bir-birimizə Azərbaycan haqqında xəyallarımızı danışarkən at minmiş yigit döyüşçülər kimi şənlənir, qanad alırdıq.

Bir gün solçu tələbələrlə şiddətli mübahisə etdik. Onların fikrincə, Sovet İttifaqında olan Azərbaycan və digər türk xalqları ruslarla tamamilə birləşərək ortaq sovet dilindən istifadə edirdilər və din kimi köhnəlmiş dəyərlər artıq onlar üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmirdi.

O müzakirədən bir gün sonra "Türk ədəbiyyatı" jurnalını aldıq. Jurnalda Əhməd Şmidenin bir məqaləsi var idi. Məqalədə o, Bəxtiyar Vahabzadəni təsvir edir və onun şeirlərindən bir parça vermişdi.

Vahabzadə o şeirdə xatırladığım kimi, belə yazmışdı:

Atəş öz-özündən

Birdən-birə yanmır.

Bir şey bu cahanda

İssız və səbəbsiz

Bihudə yaranmır.

Vardırsa yaranmış

Mütləq yaradan var.

Varsansa özündən

Əvvəlcə atan var.

Bu şeir bizim üçün qələbə yürüşü kimi idi. Şeirin surətini çıxarıb, solçu tələbələrə göstərdik və dilimizin, inancımızın hələ Sovetlər İttifaqında yaşadığını sübut etdik. İllər keçdi və mən Almaniyaya getdim. 1994-cü ildə Azərbaycanın Bonndakı səfirinin bir dəvətinə qatıldım. Orada bu hadisəni danışdım. Sözümü bitirdikdən sonra bir bəy gülümsəyərək mənə yaxınlaşdı və məni qucaqlayıb öpdü.

"Mən Əhməd Şmideyəm", - dedi. O gündən Əhməd Şmide ilə dostluğumuz başladı.

Azər bəyin yazdığı kimi, o, gözəl insan, mehriban, bilikli, Türkiyəni, Azərbaycanı ürəkdən sevən bir insan idi. O, təkcə bizi sevmirdi, həm də Azərbaycan üzərində işləyir, alman dilində kitablar, məqalələr dərc etdirirdi. Kölnə gedəndə DTİB Kitabxanasında ancaq Əhməd Şmidenin Azərbaycanla bağlı kitablarını görürəm.

Əhməd Şmide vəfat etdikdən sonra oğlu Hasan Şmide ilə dost olduq. Bizə yaxın bir evdə yaşayırdı. Həyat yoldaşı və uşaqları da Türkiyəni, Azərbaycanı tanıyırdı.

Həsən tez-tez atası Əhməd Şmidenin mərhum Heydər Əliyevlə söhbətlərindən danışırdı.

Bir gün mənə zəng edib dedi ki, "Orxan, bilirsənmi, Bakı Dövlət Universiteti atama fəxri doktorluq diplomu verib, indi internetdə onun adı siyahıda yoxdur". Səsi çox kədərli idi və o, sanki Azərbaycan Əhməd Şmideni unutmuşdu.

Təsəlli verdim, dedim ki, universitet unutsa da, bizim kimi onu yaxından tanıyanlar heç vaxt unutmayacaqlar. Sonra həmin il Azərbaycana gedəndə Yazıçılar Birliyinin qurultayında bu barədə danışdım. Mədəniyyət Nazirliyinin əməkdaşı bir xanım mövzu ilə maraqlandı, mənimlə söhbət etdi, qeydlər apardı. Amma təəssüf ki, vəziyyət dəyişməyib. Keçən gün telefonda Azər bəylə söhbət edəndə o, Əhməd Şmidenin fəxri doktorlar siyahısında olmadığını deyəndə kədərim daha da artdı.

İstanbulda "Vəfa" adlı bir rayon var. İnsanlar vəfasız olduqda dərhal deyirlər:

"Vefa İstanbulda təkcə bir rayon deyil".

Yəni insanlar vəfanı sadəcə olaraq məhəllə adı və ya lüğətdəki söz kimi görmürlər. Əgər Azərbaycan Əhməd Şmide, Mirzə Xəzər kimi insanları unudacaqsa, başqa ölkələrdəki düşmənlərindən necə danışaq?

Orxan ARAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 20 yanvar.- S.8.