Bədii tərcümələr mədəni zənginlik kimi

Akif Abbasovun tərcümə əsərləri haqqında

Tərcümə müxtəlif dillərdə danışan cəmiyyətlər arasında ünsiyyət vasitəsidir və bu ünsiyyət vasitəsilə mədəniyyətlərin ötürülməsi təmin edilir.

Mədəniyyətlərin keçmişdən bu günə qədər davam edən dəyişim və inkişafında çox mühüm gücə malik olan tərcümələr Azərbaycan mədəniyyətinin, dilinin və ədəbiyyatının inkişafında da böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu inkişafa töhfə verənlərdən biri də Akif Abbasovdur.

Akif Abbasovun tərcüməsində M.Bayciyevin "Duel", G.Xuqayevin "Andro və Sandro", Z.Çernışevanın "Buzda ehtiyatlı ol", H.Kuntsevin "İstəkli adamlar üçün hədiyyə", Y.Obuxovun "Nənə gələndə", V.Kojevnikovun "Səhra", Y.Ziskind "Uğurlu skamya" adlı birpərdəli və ikipərdəli pyesləri müxtəlif vaxtlarda respublika radiosunda tanınmış artistlərin ifasında səslənmişdir.

Ernest Heminqueyin "Yağış altında pişik", "Hindu qəsəbəsi", Morli Kallaqanın "Yalançının etirafı", Erskin Kolduellin "Kristi Tökerin ölümü", A.Adeişvilinin "Beş", M.de-Millenin "Zalım", Qreys Oqotun "Elizabet", Albert Maltsın "Əlvida", "Küçə tinində hadisə", Şon O'Keysinin "İş", Stiven Likokun "Sehrbazın intiqamı", "Qətlin sirri açıldı", "Naməlum dostum" və b. hekayələri, eləcə də "Ağıllı arvad", "Ən yaxşı antilop", "Xanım Tviddin qızılı", "Tavanda balta", "Tavanda Cək" nağılları real həyata və ya təxəyyülə əsaslanan, insan təcrübələrindən və cəmiyyət hadisələrindən bəhs edən bədii əsərlərdir ki, bunlar Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirən tərcümələr sayılır.

İngilis dilindən tərcümə edilən əsərlərdən bir neçəsinə nəzər yetirək.

E.Heminqueyin "Hindu qəsəbəsi" hekayəsində qayıqla körfəzi keçmək məcburiyyətində olan hindu ailəsinin dramı əks olunur. Ailənin xanımının doğuşu yolda - sahildə başlayır, doğuş zamanı arvadının əməliyyat ağrılarına dözə bilməyən ərin öz boğazını kəsməsi insan psixologiyasının xüsusiyyətlərini ortaya qoyur. Nəqlə əsaslanan bu hekayədə yüksək səviyyədə dildən istifadə vardır - sıxılmış zaman dilimində gərgin atmosfer dili, daha dar hekayə dili və müşahidə gücü ilə əks olunan dil. Əsərin bu səviyyəsi müəllifin olduğu qədər də tərcüməçinin ədəbi dilinin gücündən irəli gəlir.

A.Abbasovun ingiliscədən tərcümə etdiyi əsərlərdən digəri Qrehem Qrinin "Canlılar yaşayan otaq" pyesidir. İkipərdəli, dörd şəkildən ibarət olan psixoloji dramda yarıkatolik bir ailə və onların həyatlarına ciddi təsir edən psixoloji problemlər səbəbilə baş verən hadisələr təsvir olunur.

Əsərin əsas mövzusu evdə ayrı-ayrı otaqlarda ölən ailə üzvlərinin ölümündən sonra evdəki bütün yataq otaqlarının qapılarının bağlanmasıdır. Bu onların ölüm qorxusundan irəli gəlir. Əsər xüsusilə bağlı qapılar arxasında, yaşlı xalaları ilə birgə cansıxıcı həyatdan bezən gənc Rozun qaçıb qurtarma səyini; özündən yaşda xeyli kiçik olan Rozu sevdiyi üçün yaşlı arvadını tərk etməyə hazır olan psixoloqun, Mayklla evlənməsini dini cəhətdən uyğun görməyən, çəkdiyi iztirablardan qurtarması üçün kilsəyə gedib dua etməyini məsləhət edən Ceyms dayısının acığına, onun xoşbəxtliyi üçün səbirdən başqa bir yol göstərməyən dini ayinlərə olan nifrəti səbəbindən zəhər içərək intihar edən Rozun, sutkada 22 saat keşiş olduğunu unudan katolik Ceymsin, ölüm qorxusundan qapı-pəncərəni bağlayan, danışanda da səsini ucaltmayan yaşlı Miss Helenin, Miss Terezanın qaranlıq dünyalarını, qorxularını və onların daxili sarsıntılarını əks etdirir.

Tərcümənin dəqiqliyi və əsərin ruhunun tam qorunması oxucunu həmin dövrə aparır və baş verən hadisələrin təsirinə salır. Oxucu bir daha qəbul edir ki, həqiqətən də ayrı-ayrı mədəniyyətlərdəki böyük oyanışlar, əslində daim genişlənən təfəkkürlə bir-birinə bağlıdır. Bu davamlı düşüncəni təmin edən də xüsusilə belə tərcümələrdir.

Akif Abbasovun tərcümə əsərləri onun öz yaradıcılığı üçün də önəmlidir. Dil, üslub, forma kimi ünsürlərə hər zaman böyük həssaslıqla yanaşan yazıçı Qərb ədəbiyyatını oxumaqla, tərcümə etdiyi mətnlər vasitəsilə əldə etdiyi bilgiləri, bədii estetikanı öz əsərlərində də ustalıqla istifadə edir. Çünki yazıçı təkcə ədəbi-bədii mətnlər yaratmır, onun sahələrinə aid bir çox müxtəlif mövzular üzərində düşünməsi nəticəsində formalaşan çoxşaxəli perspektivdən meydana gətirir.

Akif Abbasovun rus dilindən tərcümə etdiyi Vladimir Sviridovun "Marya İvanovna", Nikolay Yelinin və Vladimir Kaşayevin "Elektron elçi", E.Medvedkinin "Bir məhəbbətin gündəliyi", abxaz yazıçısı Şota Çkaduanın "Bu saat..." və başqa tərcümələri oxucular tərəfindən sevilir.

Türkmən yazıçısı T.Esenovanın "Ali təhsilli arvad" pyesində taksi sürücüsü Qurdmurad ali təhsilli Ülkəri, ali təhsilli Qurban isə təhsilsiz Cənnəti sevir. Gənclər evlənməyə hazırlaşmaqda ikən Qurdmuradın anası Cövzə oğlunun təhsilli qızla, Qurbanın anası Maral isə oğlunun təhsilsiz qızla ailə qurmasının əleyhinə çıxaraq, maraqlı plan qurur, sövdələşərək üzləri duvaqlı gəlinləri dəyişdirirlər. Toy gecəsi bəylər təəccüb içərisində qalırlar. Toy gecəsi otaqda tək qalanda sevdikləri, könül verdikləri qızların əvəzinə başqa qızları görürlər. Duvaqlarını götürən gəlinlər də həmçinin.

Ancaq Qurdmuradla Ülkər öncədən gizlicə nikaha girdikləri üçün anaların planı baş tutmur. Axırda hərə öz sevdiyinə qovuşur.

Pyesdə bir-birini əvəzləyən yumoristik səhnələr oxucuda xoş ovqat yaradır.

Rumıniyalı yəhudi əsilli məşhur yazıçı Harri Kuntsevin "İstəkli adamlar üçün hədiyyə" pyesi son dərəcə maraqlıdır. Əsər qonşu qızı Nino və onun nişanlısı, uşaq evindən götürülən Tamazın telefondakı sevgi dialoqları, Tamazın Ninoya oxuduğu sonetlərlə başlayır. Həmin gün Tamazın və ona atalıq edən Georginin doğum günüdür. Nino bu iki əziz insanı sevindirmək üçün onlara sürpriz hazırlayır. Georginin xaricdə yaşayan doğma oğlu Levana atasının ölümü ilə bağlı məktub yazır və onun gəlişini həmin günə planlaşdırır... Hekayədə ayrılıqların insan psixologiyasına vurduğu dərin yaralar və qovuşmağın sevincinin əsl xoşbəxtlik olduğu bir daha təsdiqini tapır. Burada yazıçının üslubunu, dövrün ictimai, siyasi və mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaqla tərcüməçi roman mətninin dilini də qoruyub saxlamışdır.

Akif Abbasovun tərcümələri arasında son dərəcə uğurlu sayılanlardan biri "Yolagəlməz qadın" povestidir. Bu povestin müəllifi Somerset Moemdir. Povest ingilis dilindən tərcümə edilmişdir. Hadisələr II Dünya müharibəsi illərində baş verir. Almanlar fransız ordusunu məğlubiyyətə uğratdıqlarından bu ölkədə ağalıq edirlər. Alman əsgərləri Hansla Villi yolu azdıqları üçün fermaya gəlirlər. Əslində məqsədləri yolu soruşmaqdır. Onlara tapşırmışlar ki, fransızlarla nəzakətlə davransınlar. Fəqət vəziyyət elə gətirir ki, Hans qapılarını döydüyü, çaxırlarına qonaq olduğu ev sahibləri ilə kobud rəftar edir, evin sahibini - fermeri döyür, onun qızını isə zorlayır. Hans sonralar öz əməlindən peşman olur. Ara-sıra bu evə gəlib- gedir, ailəni ərzaqla təmin edir. Hansın fermer və onun arvadı arasındakı münasibətləri tədricən qaydaya düşür, fəqət qız bu almana nifrət etməkdən usanmır.

Məlum olur ki, qız hamilədir. Bunu eşidən Hans sevinir və onunla evlənmək qərarına gəlir. Qızın ata-anası buna şad olurlar. Lakin qızın - Annetin Hansı görməyə gözü yoxdur. Həm də onun sevgilisi var. Bu da nikaha əngəl törədir. Az sonra cəbhədən xəbər gəlir ki, Annetin sevgilisi həlak olmuşdur. Bu, qızın Hansa olan nifrətini daha da artırır. Bir müddət keçir. Ata-anasının razılığı, Hansın özünü nəzakətli aparması Annetdə oğlana qarşı azca da olsa rəğbət hissi yaradır. Lakin bu hiss dərhal da yoxa çıxır. Nə baş vermişdir?

"Hans köksünü ötürüb ayağa qalxdı və arxasınca qapını örtdü. Annet pəncərənin qarşısında dayanaraq nəzərləri ilə onu ötürürdü. Uzun illər ailənin sadiq dostu olan qoca həyət iti acıqla hürüb yola sarı addımlayan Hansa tərəf atıldı. Hans neçə ay idi ki, onu özünə öyrəşdirmək istəyirdi, amma nail ola bilmirdi. O, iti tumarlamaq üçün əyiləndə it geri çəkilərək mırıldadı və dişlərini qıcatdı. İt onun üstünə cumanda Hans boşa çıxmış ümidlərinin hayıfını heyvandan alaraq var gücü ilə ona bir təpik vurdu. İt gedib kolların arasına düşdü, sonra axsaya-axsaya, zingildəyə-zingildəyə canını götürüb qaçdı.

- Vəhşi! - Annet qışqırdı. - Hamısı yalandır, yalan, yalan! Mənim isə zəifliyimin ucbatından az qala ona yazığım gələcəkdi".

Günlər keçir. Nəhayət, uşaq doğulur. Valideynlər şaddırlar. Hans da övladı olduğunu bilib sevinir. Uşağı görmək istəyir. Lakin Anneti evdə tapmırlar. Hans Annetin sözlərini yada salır: "Məgər sənin alman, özümün isə fransız olduğumu unuda bilərəm? Sən də o biri almanlar kimi axmaq və kütbeyinsən. Yoxsa başa düşərdin ki, sənin belindən gələn uşaq mənim üçün yalnız əbədi tənə, rüsvayçılıq ola bilər".

Tez Anneti axtarırlar. Nəhayət, o gəlib çıxır. "Madam Perye:

- Uşaq hanı? - deyə fəryad qopardı.

- Mən qəti addım atmalıydım. Tərəddüd etsəydim, sonradan qolum qalxmazdı. Boynuma düşən vəzifəni yerinə yetirdim. Körpəni çaya basdım. Canı çıxana qədər suyun altında saxladım...

Hans dəhşətlə bağırdı. Onun fəryadı ölümcül yaralanmış vəhşi heyvanın bağırtısını xatırladırdı. Annet stula çökdü, başını düyünlənmiş yumruqlarına söykəyərək için-için ağladı".

Yazıçı Akif Abbasovun tərcümələri ilə tanışlıqdan görünür ki, ingilis və rus dillərindən azərbaycancaya çevrilmiş bu əsərlər orijinala yaxınlıq və bədiilik baxımından təkmildir. Tərcümələr oxunaqlıdır, ona görə ki, Akif müəllim ilk növbədə Azərbaycan dilinin incəliklərinə, gözəlliklərinə məharətlə yiyələnmişdir, söz ehtiyatı zəngindir. Tərcümə edərkən təkrarlara yol vermir, söz oynatmır.

Belə əsərlərin tərcüməsi XIX əsrin sonlarından başlayaraq Azərbaycan oxucusunun ideyalar və duyğular aləmində yeni üfüqlər açdıqları üçün dəyərlidir.

Adilə NƏZƏROVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 28 yanvar.- S.16.