Müasir Latın Amerikası

romanının problemləri

Roman daha sonrakı janrdır. Poeziyanın min ildir sürəkli inkişaf etdiyi Asiya və Afrika ölkələri var ki, orada roman sənəti təzəcə ilk addımlarını atır. Buna görə də bu ölkələrin ədəbiyyatında belə bir təhlükə var ki, roman sənəti elə başlanğıcdan təqlid yolunu tuta bilər. Belə ki, məsələn, iqtibas edilmiş üsulların köməyi ilə yerli həyata uyğunlaşdırılan fransız modeli nümunə kimi götürülür. Bu səbəbdən 20-ci illərin sonuna qədər Latın Amerikası romanında fransız naturalizminin təsiri çox hiss edilirdi. Əvvəllər ədəbiyyatda heç rastlanmayan şəkildə insanın və təbiətin bədii təsvirində anidən son dərəcə orijinal keyfiyyətlərə yiyələnmiş bizim "nativizmə" gəlincə, - etiraf etmək lazımdır ki, onun işlətdiyi üsullar çox az dərəcədə orijinal idi və elə Avropada da özünü açıq-aşkar şəkildə büruzə verən həmin istiqamət və dalğaya bənzəyir, onun prinsiplərinə cavab verirdi. İstisna halları hesaba almasaq (məsələn, XIX əsrdə kubalı Vilyaverdinin "Sesiliya Valdes" kimi çox populyar romanı), bizim naturalist romanlar hələ Köhnə Dünyada özünü bəlli edən nəsnələrin əks-sədası idi: məsələn, 20-ci illərdə (keçən əsrin-tərcüməçinin qeydi) bir çoxları üçün Afrika dünyasının özəlliklərini kəşf etmiş Rene Moranın Qonkur mükafatını qazanmış, indisə artıq unudulmuş "Batuala" romanı; Vladislav Reymontun müəllifinə Nobel ödülü qazandırmış "Kişilər" romanı; Knut Hamsunun şimalın böyük romanı sayılan "Torpağın şirəsi" əsəri; Panaita İstratinin səhifələrindən dağların, bitkilərin, cürbəcür rənglərin, qayışına tapança taxmış quldurların fransız ədəbiyyatına sel kimi, şırranla töküldüyü, Paris əhli üçün yazılsa da, artıq Parisin özünü də bezdirməyə başlamış romanları; bu romanlardakı Paris real Parisə o qədər bənzəyirdi ki, Paris haqqında yazmaq Monteskyönün qəhrəmanları kimi qışqıran ("Amma... Necə iranlı olmaq olar ki?!") şəxslərin dünyasında əyalət işinə çevrilmişdi.

Ancaq bu da hələ hamısı deyil. Biz də Konkista və müstəmləkələrdən başlayıb sonsuza qədər uzadıla bilən nümunələr üzərində dayanmayacağıq. Amerika xalqlarının cəsarət və nəzərsizliyinin ən müxtəlif xarakterli əsərlərdə yüzlərlə müxtəlif üsullarla təsdiq edildiyinin şahidi oluruq. Məhz burada, nə roman, nə də qotik üslubların məlum olmadığı bizim qitədə barokko memarlığı ən fərqli şəkillərdə və tam olaraq öz ifadəsini tapmışdı - elə Meksika və bütün And ölkələrində - polixrom materiallarını tətbiq etməklə, hindli ustaların və naməlum Avropa memarlarının yaratdığı yüksək texnikadan istifadə etməklə. Məhz burada, bu torpağın üzərində, XVI əsrin bəlkə də ilk günlərindən başlayaraq hindilərin və zəncilərin arasıkəsilməz üsyanlarından bizim dövrün müstəqillik uğrunda ən nəhəng döyüşlərinə qədər, - müasir tarixin müstəmləkə əlyehinə müharibələrinin əsasında duran ilk üsyan və çaxnaşmalar başlamışdı... Uzunçuluq azarına mübtəla olmamaq və bizim varlığımızın hər bir ayrıca şəhadəti üzərində dayanmamaq üçün təkcə bunu xatırlayaq ki, qadın hüquqlarının müdafiəsi naminə həlledici şəkildə göndərilən ilk sənəd (qadınlara elm və bilik sahələrinə baş vurmaq, siyasi həyatda iştirak hüququ verən, "maçizmin" ziddinə onların ictimai və mədəni həyatda bərabərlik hüququnu verən sənəd).

Latın Amerikası romanında fantaziya elə həqiqi detallarla ifadə edilir ki, nəticədə xüsusi gerçəklik tipinin yaradıldığının şahidi oluruq, biz onu sürrealist gerçəklik də adlandıra bilərik. Fantaziya və gerçəklik üstü təsvirlər vasitəsilə reallığın xarakterik "silinməsi"nə həqiqi zaman və məkanın dayanmadan dağıdılmasını da əlavə edə bilərik. Nəhayət, özəl keyfiyyətlə bağlı daha bir çox mühüm və xarakterik nümunə: eyni bir əşyanın göstərilməsi, eyni fikir və duyğunun ifadəsi üçün ən müxtəlif sözlərin paralel şəkildə işlədilməsi. Qərb mədəniyyətinə mənsub olan insan bu paralelizmi mənasız söz oyunu hesab edir, ancaq hindilərə bu, heç şübhəsiz ki, poetik ruhun ölçüyəgəlməz yüksək zirvəsinə yetişmək imkanı verir, magik hesab edilən ruhi tarazlığın yaranmasını şərtləndirir.

Amerikanın aborigen xalqlarının mədəniyyətində romana yaxın olan ədəbi janrın yaranması məsələsinə qayıtsaq, roman formasını onun yaranma mərhələsindəki eposla eyniləşdirmək kifayət edərdi. Təxəyyüldən doğulan qəhrəmanlıq əfsanəsi şəhər-şəhər dolaşıb ana mədəniyyətin müxtəlif mətnlərini oxuyan, tayfaların "danışan dili" hesab edilən rapsodlar tərəfindən yayılırdı.

Bizə çox da məlum olmayan, hindi-amerikan ədəbiyyatında geniş şəkildə yayılmış bu epik nəğmələrə indi bizim "roman intriqası" adlandırdığımız, ispan rahibləri və alimlərinin "uydurma" saydıqları nəsnə xas idi.

Öz kökləri ilə ən qədim çağlara gedib çıxan roman xarakterli əfsanələr şan-şöhrətli qəhrəmanlıq səhnələrini yaddaşlarda qoruyub-saxlayır və dinləyicilərə bunlardan nümunə götürməyi təlqin edirdi. Həmin dövrdə eyni zamanda real və uydurma olan gerçəkliyi əks etdirən bu ədəbiyyat ispanlar hindiləri əsarət altına aldıqları zamandan etibarən inkişafdan qalır və bundan sonra bizə ölüb getmiş böyük sivilizasiyaların saxsı qırıqları şəklində çatır.

İnsani və real olan nə varsa gerçəkliklə təmasda meydana çıxan müasir Latın Amerikası ədəbiyyatına yad deyildir. Bu hər şeydən öncə roman janrına aiddir. Artıq heç kəsə sirr deyildir ki, bizim roman tədriclə bütün dünyada həmin janr sferasında aparıcı mövqe qazanır. O, bizə aid olan hər ölkədə ən müxtəlif üslublu yazıçıların yaradıcılığında çiçəklənir, nəzərə alsaq ki, o, hər şeydən öncə amerikan materialına əsaslanır və buna görə də bizim tarixin sənədli əksinə çevrilir. Biz isə, yəni müasir Latın Amerikası romançıları ədəbiyyatımızın xalqa xidmət etmək ənənəsini davam etdirərək torpaqların yoxsullara verilməsini, istismar edilən şaxtaların isə sahələrdə məhv olan, banan plantasiyalarında gücdən düşən çox sayda insanın hüquqlarını müdafiə etməliyik. Buna görə də mənə görə əsl Latın Amerikası romanı əsrlərin dərinliyindən gələn və yüzlərlə səhifəni dolduran fəryaddır. Həqiqi Latın Amerikası romanı xalqın ruhunu ifadə edir və bütün gücüylə onun hüquqlarını qoruyur; axı bizim nəhayətsiz torpaqların qanı və şirəsi yeni metropolları zənginləşdirmək naminə yenə də dənizlərə axır.

Şüurlu, yaxud sövq-təbii olaraq, bizim roman yarısı itib-batmış, qalanı pərakəndə şəkildə dağılmış hindi mətnlərindəki təravəti və gücü mənimsəmiş, müstəmləkəçilikdə səhərə yaxın doğacaq şəfəqlərə zillənmiş kreol gözlərinə hopmuş qüssəni canına hopdurur, bu yarıqaranlı mühit hər ahlda indi bizi təhdid edən zülmətdən qat-qat işıqlıdır. Ancaq hər şeydən qabaq roman inkvizisiyaya qarşı duraraq insanların ruhuna və beyninə təsir edib onları mübariz döyüşçüyə çevirən yazıçıların həyata çağırış və parlaq optimizmini nümunə götürür.

İncildən gəlmə ehkamlar tonunda indi oxuyacağınız sözləri demək istərdim: əylənmək üçün roman yazırsansa, - yandır onu! Çünki sən onu yandırmasan zamanın sürəti və gərdişi onu məhv edəcək, onunla birgə sən də istənilən şair, yaxud romançının əbədi qalmaq istədiyi xalqın yaddaşından silinəcəksən. Keçmişdə nə qədər əyləncə ruhlu roman yazılıb! Eləcə də bütün dövrlərdə. İndi kim onları xatırlayır?

Bizim yazıçılar ədəbiyyat dünyasında özünə yer tapmağa cəhd edərək heç də sensasiyalı, yaxud qəddarlıqdan bəhs edən mövzulara müraciət etmirlər. Biz humanist insanlarıq, bundan başqa, irq, coğrafiya və sosial baxımdan yoxsulluq içində yaşayan yüzlərlə, minlərlə, hətta milyonlarla insanlarla birgə, yan-yana yaşayırıq - özü də bizim möhtəşəm və zəngin Amerikada. Yazdığımız romanlarla biz xeyirxahlıq, humanizm kimi duyğuları oyatmaq, həyata qaytarmaq istəyirik, bu insanlara kömək edə bilənlərə səslənirik.

Porfirio Diasın iqtidarda olduğu illərdə məşhur və çox iddialı "alimnəfis" elitanın Meksikanın müstəqilliyinin yüz illik yubileyinin qeyd edildiyi dönəmdə Kolumba qədərki keçmin bütün tapmacalarını bulduqlarını haray çəkdiyi günlər artıq arxada qalıb. Bizim görkəmli sələflərimizə ancaq və ancaq istənilən tənqidi yanaşmanı istisna edən pərəstişlə baxdığımız günlər də artıq keçmişdə qalıb. Tariximizi sadəcə hərbi hadisələrin icmalı, sadə xronikası, döyüşlərin konkret mənzərəsi, saray intriqalarının, qalxma və enmələrin səhnəsi kimi təsəvvür etdiyimiz zaman da artıq çoxdan keçib. O dövr ki, bu tarixi nə iqtisadi, nə də etnik faktları nəzərə almadan, həyatın dərindən gələn impulslarına biganə olan, yəni tarixin əsasında duran hər şeydən, eyni zamanda hansısa gizli güclərin, yadellilərin (konkretləşdirməli olsaq, imperialist güclərin) iddiaları və təzyiqlərinin at oynatdığı səhnədən kənarda yazılan əsərlərdən öyrənirdik, - o dövr qapandı. Bizim tariximizi digərlərindən fərqləndirən komponentlərin olmadığı səhnənin pərdəsi endi. Bizim tariximiz elə əvvəlindən bambaşqadır, fərqlidir, çünki Amerika torpağı dünya tarixinin salnamələrində qeydə alınmış ən müxtəlif etnosların ifrat sensasiyalı görüşlərinin teatrına çevrilmişdir: bu, dərisinin rəngi az və ya çox dərəcədə rəngli olan hindilərin, zəncilərin və avropalı irqinin təması idi, - bu ən müxtəlif irqlər gələcəkdə qaynayıb-qarışacaqdılar, - bu, eyni zamanda haçansa müşahidə edə biləcəyimiz ən gözlənilməz çulğaşma olacaqdı. Elə bu hadisə də mədəniyyətlərin, etiqadların, xalq sənətlərinin qaynayıb-qarışmasını labüdləşdirəcəkdi. "Biz başqalarına bənzəməməliyik", - Simon Rodriges bu sözləri təkrarlamaqdan yorulmazdı.

Ancaq bir dil də var - obrazların dili. Bizim romanlar təkcə sözlərlə deyil, obrazlarla da yazılıb. Bizim romanları oxuyan bir çox insan onları kinematoqrafik adlandırırlar. Təkcə ona görə yox ki, amerkan nasirləri özlərinin orijinallığını əyani şəkildə təsdiqləməyə can atırlar, həm də ona görə ki, onlar, bizim dilin bütün səslənmə, məna və obrazlılıq xəzinəsindən istifadə etməklə sövq-təbii mənsub olduqları xalqların səslərini birləşdirməyə can atırlar. Obrazların dili niqtin bütün məzmun zənginliyini özündə ehtiva etmək naminə süni şəkildə, yaxud poetik nəsrin pərvəriş tapması naminə yaradılmayıb, - bu dil zərifliyin bütün lirizmini və fantaziyasını, Latın Amerikası romanının bütün üslubi "hiyləgərliyini" ruhuna hopdurmuşdur. Bizim romantikamızın özülündə onun nəfəsi olan, təbiətin nəfəsini içində saxlayan poeziyanın dili durur.

Mənim fikrimcə, xarici oxucuların diqqətini bizim romana cəlb edən cəhət bizim dilin koloriti sayəsində nail olduğumuz şeylərdir, həm də nitqlə təbiətin musiqisinin qovuşması, eyni zamanda hindi dillərinin səslənişi, onların bizim nəsrdə qəfildən peyda olması... Həm də sözə, mənaya, mütləq və simvolik olana verdiyimiz önəm sayəsində. Bizim nəsr kastil ləhcəsinin nizamlı sintaksisindən ayırılır, yəni söz bizim üçün hindi dillərində malik olduğu böyük bir dəyər daşıyıcısıdır. Söz - onun mənası, səslənməsi və füsunkar və zəngin inversiyası... Sözün arxasındakı valehedici gücü anlamadan kimsə bizim ədəbiyyatı və poeziyanı hiss edə bilməz.

Latın Amerikası romanı oxucunun zövqünü korlaya bilməz, əksinə, bu zövqü ancaq zənginləşdirə bilər, - bizim yazıçılar elə buna cəhd edirlər, elə buna görə də ən geniş ədəbi imkanları içinə alan, çox zəngin bir dillə, insan duyğularını dərindən əks etdirə bilən sözün heyranedici magiyası ilə yazılmış roman bizim xalqların həsrət və ümidlərinin ifadəçisi ola bildi.

Alexo Karpentyer

Tərcümə: Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 28 yanvar.- S.22.