"Köç" havasında

Xalq yazıçısı Mövlud Süleymanlının xatirəsinə

Onda ölümün adamdan qorxan vaxtlarıydı. Allahın adı hələ Tanrıydı. Adamlar nə üçün yaranmışdı, necə olmalıydı, hələ eləcəydi.

Könül quşu gülə-çiçəyə qonurdu hələ, ağçaya-boğçaya yox. Göz günəşin nurundan, ayın aydınlığından, suyun duruluğundan, ocağın sayasından, insan adının mənasından sevinirdi, naxırından, ilxısından, qoşunundan, qalasından yox. Çünki onda hələ bütov yaradılmış dünyanı ayrı-ayrı çəpərlərə, sərhədlərə bölən nəfs yoxuydu. Göy üzü kimi dumduru insan nəfəsi varıydı. Yerə bağlı şeylər hələ insanı çəkmirdi özünə...

Sonra ölümü qorxudan adamlar uralana-uralana gəlib adamı qorxudan ölüm zamanına yetişdilər. Bacaran qala qurdu, qoşun yığdı, qoşununa, qızıl-gümüşünə qızırğalandı. Bacarmayan dövrəsinə qaratikandan çəpər çəkdi, qarqarasına irtmək qoparan köpək bağladı. Bağa kimi öz qınına çəkildi hamı. Tanrını yada salmaq yaddan çıxdı. Allahlıq zamanı yetişdi...

"Allah adı yer üzünə bir az başqa şəkildə gəlib çıxmışdı.

Gəlib adamları bölmüşdü, yuxarı vardı, aşağı vardı..."

Arada araçıları, buyruqçuları vardı. Öncə adamlar Tanrını "günəşin nurunda, suyun aydınlığında, çiçəklərin qoxusunda, bitən otda, açan tumurcuqda" görərdi. İndi Allahı görmək üçün Göyə baxmalı oldular. Göyə baxa-baxa ayağının altını görməz oldu adamlar. Düşmənini tüfənginin səsindən tanıyan adamlar neçə köynək dəyişdi. Alqışı alqış, qarğışı qarğış olan at üstünün adamları getdi. Dili söylədiyini qulağı duymaz, atını tanımaz olan yer adamları gəldi. Köç getdi, köç gəldi...

Yazıçı Mövlud Süleymanlı da gələn köçün adamıydı. Amma o, hansısa sirli-sehrli qüvvənin köməyi ilə Tanrı dövrünün havasını ruhunun bir küncündə qoruyub saxladı. Bu qüvvə ona başlanğıcımıza ayna tutan "Köç" kimi saf və duru bir əsər yazmağa kömək etdi.

***

Elə əsərlər var ki, əhatə dairəsi genişdir, amma dərin deyil. Bəzilərində isə dərinlik var, əhatəsi dardır. "Köç" romanında yazıçı istedadı həm dərinliyi, həm də genişliyi birləşdirir özündə.

Son yarım əsrdə qan yaddaşımızı oyadan bu cür əsərlər üç yazıçıda - İsmayıl Şıxlıda ("Dəli Kür"), Yusif Səmədoğluda ("Qətl gunu") və Mövlud Süleymanlıda ("Köç") özünü göstərib. "Köç" bu əsərlərin birincisidir həm də. Ötən əsrin 30-cu illərində belə bir yaddaş Yusif Vəzir Çəmənzəminlidə də ("Qızlar bulağı") özünü göstərib, lakin bu qan yaddaşı olmayıb, bir ruh yaddaşı idi.

Tanrıçılıq və Allahlıq mərhələlərinə bölünən "Köç"ü Mövlud Süleymanlı, öncə qeyd etdiyim kimi, daxilən, ruhən Tanrı dövrünə məxsus olduğu dövrdə yazıb. Sonralar o, ikinci belə bir əsər yazmadı. Həyatının davamını Allahlıq dövrünün - ayrı çəpərlər, ayrı ocaqlar dövrünün adamı kimi yaşadığı vaxtlarda isə "Şeytan"ı, "Dəyirman"ı yazdı. Bu mənada, "Köç" həm Mövlud Süleymanlı yaradıcılığında, həm də ümumi nəsrimizdə bənzəri olmayan unikal bir əsərdir.

***

Bəzən deyirlər, Türk tarixi yaradıb, amma yazmayıb. Əslində türk öz tarixini bayatılar, dastanlar şəklində yazıb. Bu tarixi oxumaq, bu tarixlə tanış olmaq üçün nağıllarımızda, dastanlarımızda olan simvolları açmaq lazımdı. Simvolların ilki olan sazı duymaq lazımdı. İlk açarlardan biri sazdı, çünki. Diqqətlə baxsaq, görərik, şəkli də açara oxşayır sazın. Dünyanın sehrinin-sirrinin açarıdır saz. Türk tarixinin, türk düşüncəsinin, yaddaşının açarıdır saz. Köçəri həyatını özündə yaşadan, tərəkəmə həyatından qalan, onun sirlərini anladan yeganə canlı şahiddir saz.

"Köç" janrca povest qəlibində olsa da, Mövlud Süleymanlı əsəri roman adlandırır. Bir müəllif kimi bu, onun haqqıdır. Ola bilər, tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar da əsərin roman adlanması ilə razılaşsınlar, yaxud da tərsini iddia etsinlər. Lakin qəlibin genişliyi, darlığı bu əsərin tutumuna təsir göstərə bilmir. Əslində "Köç" sırf ədəbi qəliblərə sığışan bir əsər də deyil.

"Köç" türk tarixinin salnaməsidir. Bu salnaməni ürəklə oxuyanda, diqqətlə, duyğuyla, həm də türk kimi yanaşanda türkün tarixiylə tanış olmaq olur. Bilirsən ki, Qarayazı meşələrindən çıxıb üzü gələcəyə gedən Köç bugünkü köç deyil. Hun, Göytürk imperatorluqlarından, Etiken yaylalarından, Orxon-Yenisey çöllərindən gələn köçdür və beş min il əvvəldən başlayır onun əvvəli.

Əsərdə türkün o qədim yurdlarının adı çəkilməsə də, yaşı göstərilməsə də, o tarixin havası vurur adamı.

Bizim real tariximizin deyil, ruhumuzun tarixidir "Köç"də yazılanlar. Çünki Türk həmişə olmuş hadisələrin deyil, ruhunun tarixini yazıb. Ruhun tarixini yazdığından, bu tarix arxivlərə, elmi məxəzlərə deyil, simvollara çevrilərək saza, nağıllara köçüb.

Mövlud Süleymanlı da həmin sazdan, həmin nağıllardan, kəndində-kəsəyində qulağına dolan yovşan qoxulu, at kişnərtili sözlərdən seçib-seçmələyib, ipə-sapa düzərək bir "Köç" salnaməsi yaradıb. Bu mənada, "Köç"dən danışarkən, yazıçı, romançı Mövlud Süleymanlıdan deyil, salnaməçi Mövlud Süleymanlıdan danışmamız gərəkir.

***

"Köç"ün tanrıçılıq - allahlıq mərhələlərinə bölündüyünü təkrar qeyd edirəm. İslamaqədərki və islamsonrası mədəniyyətlərin inikası deməkdir bu. Amma hər iki mədəniyyətdə - tanrıçılıqda da, İslamı qəbul edəndə də köçəri olub türk. Yəni, fars tarixdə oturaqlığı ilə əksini tapıb, türk köçəriliyi ilə.

Türk şəhər salıb, məscid tiksə belə, o məscidi həmin yerdə özünün möhürü kimi qoyaraq yanından keçib-gedib; qəbirlərini dünyanın dörd tərəfinə səpələyə-səpələyə gedib. Nazim Hikmətin məşhur təşbehini xatırlasaq, türk "Avropa çöllərinə əkib ölülərini".

Tanrıçılıqda da, allahlıq dönəmində də təkallahlı olub türk.

İslamçılıqda, sadəcə, ad dəyişib. Tanrının adı Rəbb olub, Allah olub. Mövlud Süleymanlı "Köç"də Tanrıya da, Allaha da türk gözü ilə, türk ruhu ilə baxa bilib.

Tarix sözlərdə yaşayır həm də. Amma üst qatlarında göründüyü mənada yox, alt qatlarında. Sözün üst qatında real tarix, alt qatında gizli tarix yaşayır. O gizli tarixlərə baş vurub Mövlud Süleymanlı.

"Ayın aydınlığında", "Qar" kimi gözəl hekayələri, "Dəyirman" kimi böyük səs-küy yaradan əsərləri də var Mövlud Süleymanlının.

Salnaməçilikdən yazıçılığa keçdiyi zamanlarda yazıb bu əsərləri. "Köç"dən sonra bu əsərlərin hamısı adi cəmiyyətə, gündəlik həyata, içində olduğu sosial mühitə qayıtmış yazıçı reaksiyalarıdır. Bu baxımdan, həmin əsərlərin hamısından yuxarıda dayanır "Köç".

"Yel Əhmədin bəyliyi" adlı bir əsəri də var yazıçının. Sanki "Köç"ün bir abzasından doğulub. Nəqşibəndi təriqəti, sufi təriqəti, müridizm çalarları olan bir əsərdir. "Səs", "Günah duası" əsərlərində də var həmin çalarlar. "Dunya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə" - deyib oxuya-oxuya gəzən dərvişin taleyidir "Yel Əhmədin bəyliyi". O dərviş bu gün nə vəziyyətlərə düşə bilər, nə vəziyyətdə təqdim oluna, görünə bilər, yazıçı bunları yazıb əsərdə.

***

Qeyd etdiyim kimi, "Dəyirman" povesti Mövlud Süleymanlı yaradıcılığında ən çox səs salan bir əsərdir. Yusif Səmədoğlu deyirdi ki, "Dəyirman" acı həqiqət olduğuna görə böyükdür. Yəni, bədii əsər kimi yox. Qulaqların, gözlərin ac olduğu həqiqətləri ilk dəfə cəmiyyətə çatdırdığına görə böyük səs-küy doğurdu, rezonans yaratdı "Dəyirman". Ümumsovet məkanına baxdıqda, belə sosial mövzuları eyni dövrdə ədəbiyyata gəlmiş yazıçıların çoxunda - Rasputində, Şukşində, Belovda və başqalarında da görmək olar. Həm də düzünə qalsa, "Dəyirman" bədii cəhətdən Belov, Rasputin səviyyəsində deyil. Ancaq oxucular arasında böyük rezonans doğurdu. Oxucuda, cəmiyyətdə rezonans doğurmaq başqa, ədəbiyyatda rezonans doğurmaq başqadır.

Mövlud Süleymanlının ədəbiyyatda rezonans doğuran əsəri "Köç" oldu. Bu əsəriylə hər kəslə rəqabətə girə bilər yazıçı.

Bulaq kimi qaynayır bu əsərində Mövlud Süleymanlı. Qaynamasının bir səbəbi də başqa bulaqdı; - uzun illər çalışdığı radionun "Bulaq" Xalq Yaradıcılığı verilişidi. Elin boğçasında, ruhunun gizli qatında nə vardı döşürdü bu verilişdə çalışdığı illərdə. Şeirə öncədən gəlsə də, nəsrə məhz "Bulaq"dan sonra gəldi.

"Köç"ün, bəzən Markesin təsirilə yazıldığını iddia edirlər.

Doğru yanaşma deyil. Ədəbiyyatın bu cür qatları, bu tip yanaşma, bu cür mövzular təkcə "Yüz ilin tənhalığı"nda yox, bütövlükdə, Latın Amerikası ədəbiyyatında geniş yayılmış bir formadır ki, bunun da kökü pritçalardan gəlir. Həm də əksər yazarlarda var; Karpentyerdə də var, Bastosda da, Lyosada da. Rus ədəbiyyatı vasitəsi ilə Latın Amerikasından süzülüb gəldi. Biz də oxuduq. Yazdıq. Yusif Səmədoğlu "Qətl günü"nü, Mövlud Süleymanlı "Köç"ü yazdı. Amma plagiatlıq deyil bu. Təsir, bəhrələnmə də deyil, əslində.

Dünyanın müxtəlif yerlərində eyni şəraitdə, eyni ağrıları yaşayan adamlar var. Həmin ağrıları bir yazıçı Kolumbiyada yazıya alıb, birisi Azərbaycanda. Yəni, oxşar həyat tərzi gətirilib ədəbiyyata. Onlarda da köç var, köçkünlük var. Texas ştatlarında, Meksikada kovboyluq var. Türkün də zaman-zaman köçləri olub. Yəni, türk olsun, ya hindos, ispan, bir az aşağı, bir az yuxarı, eyni köçdur, eyni həyatdır. "Köç"də təsir varsa da, (eləcə də "Qətl günü"ndə) bu, oxşar həyatın, oxşar taleyin təsiridir.

Məmur çalışmalarından azad olan Mövlud Süleymanlının ədəbiyyat yaratmağa daha çox zamanı vardı. Yaratdı da. Son illərdə bir-birinin ardınca "Erməni adındakı hərflər", "Yer üzünə məktub", "Teymurlar" kimi maraqlı əsərlər də qoydu ortaya. Janrları, həcmləri də genişdir bu əsərlərin. Amma yenə heç biri "Köç"ə rəqib ola bilmədi. Çünki dörd qitəlik ərazisi, beş min illik tarixi var "Köç"ün.

Ən başlıcası, masa arxasında deyil, at belində yazılıb "Köç" həm də...

Bəsti ƏLİBƏYLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 6 aprel, №11-12.- S.3.