Şair öz intuisiyası ilə nitqin və dilin potensialına müraciət edir

2023-cü ilin aprel ayının 5-i idi. Yazıçılar Birliyindəki iş otağımdan çıxıb yuxarı, redaksiyaların yerləşdiyi çardağa qalxmalıydım, indi yadımda deyil hansı iş üçün. İkinci mərtəbədə, Səməd Vurğunun böyük rəsmi önündə dağlı üsulu başı yaylıqlı iki xanım gördüm. Sual dolu nəzərlərlə qarşılaşdım, ayaq saxladım, kim olduğumu dedim və onlara necə kömək edə biləcəyimi soruşdum. Məlum oldu ki, qonaqlar Çeçenistan Dövlət Pedaqoji Universitetinin elmi işlər və beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru, biologiya elmləri namizədi, dosent Tamara Avtayeva, universitetin rus dili və rus dilinin tədrisi metodikası kafedrasının müdiri, filologiya elmləri namizədi, dosent Raisa Buralovadır. Azərbaycanın ən sevilən yazıçısı Anarla (elə belə də dedilər və əlavə elədilər ki, bunu Bakıya ilk gəlişlərində kitab sərgisində keçirdikləri "sorğu" nəticəsində müəyyənləşdiriblər, sonra da "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"ni sevə-sevə oxuyublar) görüşmək, ünsiyyətdə olmaq istəyirlər. Anar müəllimin otağına keçdim, qonaqlar barədə məlumat verdim və 2-3 dəqiqə sonra o xanımları qəbul elədi. 10-15 dəqiqəlik mehriban söhbətin sonunda şəkil çəkməyim də xahiş olundu. Zaraftla "bahalı fotoqrafam" deyib, məmnuniyyətlə bir neçə şəkil çəkdim.

Görüşdən sonra qonaqları öz iş otağıma dəvət etdim. Çay təklif eləsəm də, Ramazan ayı olduğunu, oruc tutduqlarını xatırlatdılar.

Ramazanın 14-cü günüydü.

Düzü, sıxıldım və təəssüflə bildirdim ki, ikinci ildi səhhətim üzündən oruc tuta bilmirəm.

Söhbət zamanı qonaqlar bizim Dillər Universiteti ilə Çeçenistan Dövlət Pedaqoji Universiteti arasında sıx əməkdaşlığın, elmi və tədris mübadiləsinin olduğundan, Bakıya universitetin rektoru, akademik Kamal Abdullanın dəvəti ilə gəldiklərindən, Kamal müəllimin əsərlərindən, Bakıya sevgilərindən səmimiyyətlə və ağızdolusu danışdılar. Mən də, öz növbəmdə, onlara Yazıçılar Birliyi, birliyin tarixi, indiki vəziyyəti, nəşrlər və ayrıca olaraq "Dünya ədəbiyyatı" dərgisi, çap etdiyimiz kitablar barədə məlumat verdim. Dərginin Türkiyə, Rumıniya, Pakistan, İsrail ədəbiyyatına həsr olunmuş xüsusi saylarını, bir neçə kitabı onlara göstərdim (sonradan bəzilərini istədilər deyə hədiyyə də elədim).

Söhbətin ortasında Tamara Andıyevna qəfil soruşdu: - Dərginin çeçen ədəbiyyatı sayını da nəşr etmək olarmı? Tərəddüdsüz: - Əlbəttə, olar, - dedim. - Hətta çox yaxşı olar. Çox vaxtı biz üzümüzü uzaqlara, Qərbə, Avropa ədəbiyyatına tuturuq, daha çox qərbli müəllifləri tərcümə edirik. Halbuki əvvəl yaxın qonşularımızı, dostlarımızı, bizə yaxın olan xalqların ədəbiyyatını tanımalıyıq. Amma köməksiz olmur. Xüsusən, müəllif və mətn seçimində.

Beş gün sonra biz qonaqlarla yenə görüşdük. Bu dəfə onların təklifiylə və məqsədli. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ilə Çeçenistan Dövlət Pedaqoji Universiteti arasında Azərbaycan, çeçen və rus dillərində hazırlanmış əməkdaşlıq memorandumu imzaladıq. Bir müddət sonra mən çeçen dostların dərgimizin xüsusi sayı ilə bağlı, janrlar, növlər, bölmələr, rubrikalar, həcm barədə sorğularını, əsasən, texniki səciyyə daşıyan suallarını cavablandırdım və qarşı tərəf də Çeçenistan Yazıçılar İttifaqı ilə birlikdə bizimçün müəlliflərin, bədii və elmi mətnlərin seçilməsinə (seçim vaxtı bizim tələblər, əlavələr nəzərə alınır, suallarımız cavablandırılırdı), bioqrafik arayışların hazırlanmasına və tərcümə işinə başladı. Yazışma və münasibətlərimiz beləcə mütəmadi xarakter aldı.

Üzü payıza doğru çeçen həmkarlarımız hazırladıqları mətnləri bizə göndərdi və biz də, öz növbəmizdə, tərcümə prosesinə başladıq.

İndi ötənilki ilk görüşdən 10 gün əskik, düz, 1 il keçib. Bütün işlər bitib. 80-ə yaxın çeçen müəllifinin əsəri, proza və poeziya nümunələri, elmi məqalələrin toplandığı dərgi, "Dünya ədəbiyyatı" dərgisinin Çeçenistan ədəbiyyatı "xüsusi sayı", yəqin 10-15 gün sonra çapa gedər, bir 10-15 gün sonra isə əlimizdə olar, inşallah.

Və mən də elə bu gün dərginin xüsusi sayı üçün 41 şairdən etdiyim poetik tərcümələrin (aşağı-yuxarı, üç min misraya yaxın poetik mətnin) hər şairdən yalnız bir şeir olmaqla, şeçdiyim hissəsini - "seçmələr"i ayrıca toplu kimi çapa göndərməyə hazırlaşır, kitab üçün yazdığım Son söz yazısını bitirməyə, onu artıq səhifələnmiş kitabın axırına qoyulsun deyə mətbəəyə göndərməyə hazırlaşıram.

Hazırlaşıram və anlayıram ki, bu gün, martın 24-ü, yenə də Ramazanın 14-cü günüdür.

Həyatın qəribə qafiyələri var.

Hazırlaşıram və ötən ilin iyun ayının 21-də Çeçenistana, Qroznıya ilk qısamüddətli səfərimi xatırlayıram: Çeçenistan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Azərbaycan Dillər Universiteti və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin birgə təşkilatçılığı ilə ümummilli lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş silsilə tədbirlərə dəvət olunmuşdum. İş elə gətirmişdi ki, həmin tədbirlərə Dillər Universitetinin prorektoru Jalə Qəribova, pedaqogika kafedrasının müdiri Nigar Zeynalova və "Təhsil-1" fakültəsinin müdiri Fikrət Cahangirovdan ibarət bizim nümayəndə heyəti ilə birgə və birbaşa Bakı-Qroznı təyyarə reysiylə deyil, 5 gün əvvəl getdiyim, Beynəlxalq Mihay Eminesku Akademiyasının təşkilatçılığıyla Rumıniyada, Krayova şəhərində keçirilən şeir festivalını 2 gün tez tərk edib Krayovadan Buxarestə yol maşını, Buxarestdən İstanbula və İstanbuldan Mineralnı Vodıya təyyarə, Mineralnı Vodıdan Qroznıya isə məni gözləyən taksi ilə bütövlükdə 16 saat çəkən yolçuluqdan sonra qatıla bilmişdim. Əslində səfərin 1 saatını özüm uzatmışdım. Məni Qroznıya aparacaq çeçen sürücü Lemadan xahiş eləmişdim ki, öz E 005 KX 134 RUS nömrəli "Hundai Solaris"ini Pyatiqorskdan sürsün. Lema xahişimi yerə salmamışdı və üstəgəl, bu plansız səfər üçün ona vermək istədiyim "qonorar"ı da axırda, nə illah eləsəm də götürməmişdi. İlk dəfə 34 il əvvəl rəhmətlik atamla bərabər gəzdiyimiz həmin şəhərə bir də ayaq basmaq, birgə qalxdığımız Maşuk dağına təkrar, kənardan da olsa baxmaq, Lermontovun dueldə öldürüldüyü yeri (çeçen poeziyasını tərcümə prosesində bir daha anladım ki, çeçenlərdə Lermontova da Tolstoy qədər dərin sayğı var) görmək istəmişdim. Atamın Lermontov və Axundovun ona bağışladığı saz barədə danışdıqları indiyə qədər yadımdadır; yalnız bir misrasını dumanlı xatırladığım ilk şeirimi o gecə "yazmışdım", Yessentukidə kirayə tutduğumuz evdə rəhmətlik anamı oyadıb demişəmmiş ki, mən şeir söyləyəcəm sən yaz; onda yazmağı bacarmır, hələ məktəbə getmirdim. Xalqlar da uşaqlar kimidi. Əvvəl danışır, sonra yazmağı öyrənirlər. Və hələ bilmək olmaz ki, danışılanlarmı qiymətlidir, yazılanlarmı; nitqmi vacibdir, dilmi; folklormu, yazılı ədəbiyyatmı?!

Hər necəsə, hurrit-urart, sarmat-alan, süryani-nəsturi və qədim arami tayfa, dövlət, dil və əlifbalarının çeçen dilinin (və yazısının) tarixində izləri haqqında qafqazşünas alimlərin, tarixçi və dilçilərin çox müxtəlif elmi iddiaları, yozumları var. O da məlumdur və təsdiqini tapıb ki, çeçenlər tarixin fərqli dövrlərində gürcü, ərəb, latın və kiril əlifbasından istifadə ediblər; sonuncu bu gün də davam edir.

Şimali Qafqaz xalqlarının yeni yazılı ədəbiyyatları sırasına aid edilən hazırkı çeçen ədəbiyyatının tarixi son iki yüz ili əhatə eləsə də, əlverişli olmayan sosial-tarixi şərait üzündən onun yaranması, pərvərişi, sistemli öyrənilməsi əsasən, son yüz ildə baş verib. Hərçənd elə həmin o son yüz il də, əsla sadə dövr olmayıb; 3 dəfə "əlifba (ərəb-latın-kiril) islahatı"nın hər bir xalqın dili və ədəbiyyatı üçün, yumşaq desək, nə qədər böyük çətinliklər yaratdığını biz azərbaycanlılar pis bilmirik; üstəgəl, bütün bu əlifba dəyişiklikləri məlum tarixi hadisələrin, təlatümlərin, qanlı savaşların, repressiya və təqiblərin, sürgün, terror və vətəndaş qarşıdurmalarının təzahürü olub; növbəylə biri digərini doğurub, tətikləyib.

Folklorun, şifahi xalq ədəbiyyatının bir xalqın yazılı ədəbiyyatına böyük, danılmaz təsiri barədə xüsusi danışmağa ehtiyac yoxdur: biz yazmağı danışmaqdan öyrənmişik və bir tərəfdən, dilin (=nitqin), deməli, düşüncə tərzinin də saxlancı olan folklor nümunələri, eyni zamanda sonradan formalaşmış yazılı ədəbiyyatın bünövrəsini təşkil edir; bəzən əsas və əbədi ideya-məzmun istiqamətlərini, təbii, qismən vacib süjetləri, üslubi-estetik nüansları təyin edir; hökmən deyil ki, bunu həmişə birbaşa hiss edəsən.

Ədəbiyyatşünaslar tərəfindən yaşı 600 deyə təsbit edilən (bu dartışıla da bilər) çeçen qəhrəmanlıq nəğmələrinin, dastanların - "illi"lərin də bu baxımdan maraqlı xüsusiyyətləri var. Nəql olunan hadisələr bir qayda olaraq bəlli bir mövsümdə, bir fəsildə, hətta günün konkret anında, məqamında baş verir (yapon haykularını xatırlamamaq mümkün deyil), bu da oxucu üçün süjeti bədii cəhətdən daha inandırıcı və dürüst edir. Adətən, qəhrəmanlar səfərə sübhdə çıxır, "düşmənlər"in (qarşı tərəf də demək olar) sadalanan eyib və pis keyfiyyətləri yalnız qəhrəman obrazının, onun xeyirxah amalının oxucu üçün "avtomatik" olaraq təqdimatına xidmət edir. Səfərə çıxan qəhrəmana anasının öyüdü, alqışı - monoloq, qəhrəmanın

Da, öz növbəsində, anaya xitabı, doğma aulu, kəndi ilə vidalaşması, öz vəfalı atına müraciəti, Tereki öyməsi "illi"lərin vacib elementlərindən sayılır. Əksər "illi"lər real tarixi hadisələrdən, xalqın yaşadığı həqiqi iztirablardan qaynaqlanır, işğalçılara və ədalətsizliyə qarşı mübarizədən, feodallarla savaşdan, öz sevgisi, sevgilisini müdafiədən danışır, dağlıların, xüsusən, islam qanunları əsasında formalaşan şərəf kodeksi, qonağa münasibəti, xüsusən, vətən və ana-övlad sevgisi sərgilənir, bu yolda məşəqqətlərdən söz edilir. Elə bu sətirləri yaza-yaza bir yandan, "Cəsur Çeq və Tayma oğlu Bəypolad" "illi"sini, bizim qəhrəmanlıq dastanlarını, sonra da böyük Səməd Vurğunun "Ananın öyüdü" şeirini xatırlayıram.

"İlli"lərin girişi, başlanğıcı da çox maraqlıdır. İlk "cümlədəncə" oxucu "hadisənin içinə daxil edilir", həm nəql edənin qulaq yoldaşına, eyni zamanda "sonradan baş verəcək hadisələrin şahidinə" çevrilir.

Xatırlayıram və keçmiş tarixlə anlayıram ki, sən demə, çağdaş çeçen şeiri nümunələrini dilimizə çevirərkən (bu kitaba isə az əvvəl dediyim kimi, hər müəllifdən bir şeir olmaqla tərcümə edilmiş mətnlərin yalnız dörddə biri daxil edilib), demək olar, 41 müəllifin hər birinin poetik mətnində süjet xətti, mövzu, leytmotiv, janr xüsusiyyətləti, estetik nüanslar, kompozisiya modelləri baxımından "illi"lərdən miras qalan həmin bütün o sadaladığım bədii məziyyətlərlə, onların nişanələri ilə birbaşa ünsiyyətdə olmuşam. Şeirlərə varmış diqqətli oxucu mütləq əksəriyyəti intizamlı, qafiyəli, heca şeirlərindən ibarət olan poetik mətnlərdə az əvvəl yazdığım kimi və "illi"lərdə olduğutək mövzuların dəyişmədiyini, əsas mövzuların yenə də vətən eşqi, ana dominant olmaqla, valideyn sevgisi, sevgi, təbiətə və doğma yerlərə vurğunluq, dağlıların şərəf kodeksi olduğunu artıq bilir.

Görünür, müxtəlif xalqların tarixi və ədəbi proseslərinin sinxronlaşıb-sinxronlaşmamasından asılı olmayaraq (yəni ümumdünya ədəbiyyatı prosesi kimi təşkili nəzərdə tutulur), elə bir xalqın öz içində də tarix və ədəbiyyat hər nə qədər sinxronlaşsa, yaxud sinxronlaşmasa belə, nitqin və dilin ali hadisəsi olan şeir öz vacib mövzularını, lüğət tərkibini daim saxlayır; ilk növbədə, "vətən", "ata-ana", "günəş", "dağ", "övlad", "çay", "şərəf" kimi həqiqi sözləri, anlayışları qorumağı özünə borc bilir; çünki şair öz intuisiyası ilə nitqin və dilin, sözün və yaradılışın potensialına müraciət edir, ideal insanın mövcudluğunu bir an olsun belə gözdən qaçırmır. Bir az da böyük Avstriya şairi R.M.Rilkenin (1875-1926) "IX Düin elegiyası"nda yazdığı kimidir hər şey: "Bəlkə biz bu dünyaya ona görə gəldik ki, "quyu", "darvaza", "ev", "ağac", "pəncərə", ya da uzağı, "qüllə", yaxud "sütun" söyləyək. Amma elə söyləyək ki, həmin əşyalara indiyə qədər xəbərsiz olduqları xislətlərini də xatırladaq".

Abad, əmin-aman, yaşıllığı və işıqları sayrışmaqla göz oxşayan Qroznını təkrar xatırlayıram. Şəhərin elə hissəsi var ki, həmin yeri asanlıqla yeni Astana, yaxud Dubayla qarışıq sala bilərsən.

Axşamüstüdü. Mərkəzdə türk ustaların inşa etdiyi 4 minarəli "Çeçenistanın ürəyi" məscidinə tərəf addımlayıram. Görüşdüyüm universitet müəllimlərinin və gənc tələbələrin, gün ərzində üz-üzə gəldiyim insanların elə yolboyu da təkəmseyrək qarşılaşdığım adamlar kimi sarışın, ağbəniz, işıqlı simaları, ağıllı baxışları təkrar-təkrar gözümün önündən keçir və anlayıram ki, Çeçenistan yaralarını sağaldıb, sağaldır.

Qoy Allah bu mərd xalqa bir də savaş, qırğın nəsib eləməsin:

"Səslərini dinləyib

artır təlaşım gecə,

Naməlum ulduzlara

uzanır gecə necə?

Uzanır gozləntiylə,

arzu, ümidlə dolu,

Gizlin sevinclə dolu..."

(M.Mamakayevin (1910-1973) "Bahar gecəsi" şeirindən fraqment)

24 mart 2024-cü il

Səlim BABULLAOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 20 aprel,№ 13-14.- S. 12-13.