Füzuli ili və Teatr günü

10 mart milli teatr günümüzə

III yazı

(Əvvəli burada)

MERAC

Ailə-uşağı, ev-eşiyi, taxt-tacını atıb illər boyu düzü-dünyanı dolaşan hind şahzadəsi Qautama axtardığı həqiqəti bir ağac altında bağdaş qurub oturduğu yerdəcə tapmış, qəfil daxili nurlanma sonucunda mis qızıla, zaman əbədiyyətə, surət mənaya, damla dəryaya, insan Tanrıya, Qautama isə Buddaya çevrilmişdi! Budda, sadəcə, nəyi tapdığını deyil, həm də illərdən bəri nəyi axtardığını da içində çaxan və bütün varlığını nurlandıran şimşəyin ani işığında, bir göz qırpımında anlamışdı!! Sən demə, təkcə tapdığı deyil, axtardığı da onun özü imiş!!! Budda merac eləmiş, amma bu, göydə deyil, yerdə baş vermişdi!! Buddanın nurlanması Peyğəmbər əfəndimizin meracda gördüyü nurun yerə düşən kölgəsi, materiallaşmış, doğal, aşağı forması - dəryadan bir damla idi! Peyğəmbərimizin meracda birbaşa, vizual olaraq gördüklərini Budda fikrən, virtual olaraq görmüşdü. Əyləşdiyi torpaq onun taxtı, söykəndiyi ağac onun tacı idi. Fani hakimiyyət atributlarından üz çevirən Budda əbədi səltənətini tapmışdı. Buracan o, sıradan bir şahzadə idi, bundan sonra isə milyonlarla könüllərə sultan olacaqdı.

Ol pərivəş kim, məlahət mülkünün sultanıdır,

Hökm onun hökmüdür, fərman onun fərmanıdır.

Yaxud:

Ey gül, nə əcəb silsileyi-müşki-tərin var,

Vey sərv, nə xoş canalıcı işvələrin var!

Yaxud:

Vəh nə qamət, nə qiyamət, necə şaxi-güli tərdir,

Nə bəladır, nəzər əhlinə nə xoş məddi-nəzərdir!

Yaxud:

Öylə müstəsna gözəlsən ki, sənə yoxdur bədəl,

Səndən ey can, münqəte qılmaz məni illa əcəl!

Yaxud:

Ey mələksima ki, səndən özgə heyrandır sana,

Həq bilir, insan deməz, hər kim ki insandır sana!

Və yaxud və yaxud və yaxud...

Bəs, Füzulinin bir ömür boyu gündüz əliçıraqlı, gecələr şam işığında axtardığı, əlində qələm, qarşısında kağız vəsfindən doymadığı bu gözəl kimdir? - Qadın, mələk, Həzrət Hüseyn, Peyğəmbər əfəndimiz, yoxsa, Allahın ta kəndisi, bir sözlə, o, bəşəridir, ya ilahi? Fuad Köprülüzadə və ingilis alimi Gibb dahi şairin gözəlini ilahi, Mir Cəlal Paşayev, Fuad Qasımzadə və Əbdülbaqi Gölpınarlı daha çox bəşəri sayır. Yaşar Qarayevə görə isə o, bəşərilik və ilahiliyi, damla və dəryanı özündə birləşdirir, yəni gözəlin ilahi olması onun bəşəriliyi, bəşəri olması isə ilahiliyini istisna eləmir, bu iki amil bir-birinə, nəinki zidd deyil, əksinə, bir-birini tamamlayır, insan Allahla, yaradılan Yaradanla bir yerdədir.

Məncə, Füzulinin gözəli hər kəsdən öncə, şairin özünün saf, kristal, ideal, metafizik formasıdır, amma bu formada qadına, əhli-beytə, Peyğəmbərə də yer var və bütün bunların cəmi "formalar forması"nı - Allahı verir. Füzulinin qəzəlləri də, "Leyli və Məcnun" dastanı da yalançı "eqo"nun həqiqi mənə, çöldəkinin içəridəkinə, insani surətin öz ilahi orijinalına aşiqliyi və onunla eyniləşmək istəyinə həsr olunub. Bəli, düz eşitdiniz, ilahi eşqin metafizik özülündə insanın özünün özünə sevgisi durur - ilahi sevgi insani, insani sevgi isə ilahidir. Yox, bu "özünəvurğunluq" əsla narsisizm deyil. Narsisizm insanın öz surətinə - məndən çöldəki mənə, məcnunluq isə öz mənasına - məndən içəridəki mənə (alter eqoya) aşiqliyinin göstəricisidir. Amma məndən içəridəki bu "mən" həm "mən"dir, həm də "mən" deyil, həm konkret bir şəxsdir, həm də hamı və hər şeydir. Yunis Əmrənin dediyi kimi:

Məni məndən sorma, məndə deyiləm,

Məndə bir mən vardır məndən içəri.

Bu, Yunisin meracıdır!

Leyli və Məcnunun cismani qovuşması üçüncü insana aparacaq - kəmiyyət artımı baş verəcəkdi, metafizik vəhdəti isə tək Allaha doğru apardı - keyfiyyət çevrilməsi getdi. Allah bütün çoxluq, üçlük, ikiliklərin birliyidir:

Məndə olan aşikar sənsən,

Mən xud yoxam, ol ki var, sənsən.

Gər mən mən isəm, nəsən sən, ey yar?

Gər sən sən isən, nəyəm məni-zar?

Özümüzə gedən bütün yollar Allaha doğru, Allaha gedən bütün yollar meracdır. Leyli gözəllikdir və onun məktəbdəki vüsal nəşəsi gözəlliyin israsıdır. Məcnun eşqdir və onun səhradakı hicran əzabları eşqin meracıdır. Bu, Füzulinin öz Leylisiylə birlikdə isrası, Məcnunuyla birlikdə meracıdır! Bu, Füzulinin Milli Teatrın qarşısındakı heykəlidir!

Rəsmi islama görə, Peyğəmbər meracda Allahı bir ox uçuşu məsafəsində nur şəklində görüb. Qurani-Kərim "Ən Nəcm" surəsində merac olayını "o, öz Rəbbinin ən böyük dəlillərindən bəzisini gördü", - deyə xatırlayır. Nəimi isə Peyğəmbərin əshabəsi Əbu Hüreyrədən gələn hədisə söykənərək "Cavidannamə"də inanır ki, Rəsulullah meracda özünü görüb, özü də necə: qızıl taxtda əyləşmiş, başında qızıldan tac, əlində qızıl əsa, ayağında qızıl nəleyin, qıvrıcıq saçları çiyinlərinə tökülmüş, bığ yeri yenicə tərləmiş, bütün çevrəsini şam kimi nurlandıran yeniyetmə şah surətində!

Söhbət, əlbəttə, təkcə Əbu Hüreyrənin dediklərindən getmir, Nəimi, Nəsimi və bir çox digər hürufilər bu hədisin mötəbərliyini təsdiqləyən bədəndənkənar fərdi ruhi təcrübə keçmiş, nur saçan o şahı zərif materiya planında açıq-aşkar görmüş, onunla səssizcə "söhbət" eləmiş, onun varlığına yəqinlik gətirmişdilər. Onların dabanından soyulmaq, əl-qolu bağlanıb tonqalda yandırılmaq, dili kəsilib, gözü tökülüb, boğazından dara çəkilmək, atlara qoşulub, dörd yerə şaqqalanmaq və digər ağılasığmaz fiziki işgəncələrə üstün gələn sarsılmazlığının kökündə öz fərdi görüntülərindən doğan bu dərin daxili inamları - yəqinlikləri dayanır. Əbu Hüreyrədən gələn hədisin timsalında isə özlərini Peyğəmbərə aparıb çıxaran və onun vasitəsilə ilkin mənbəyə - Allaha bağlayan istinad nöqtəsi görürdülər. Bu fərdi ruhi görüntünün hesabına Nəsimi "şəha, mehrindənmidir, ya aşinalıqdanmıdır/ cismimi sər ta qədəm min gəz yararlar ağrımaz" deyir, özünü cismdə, surətdə deyil, mənada, orijinalda görürdü. Məna, orijinal isə qeyri-cismani olduğundan fiziki ağrı tanımır. Şair "Həq-təala Adəm oğlu özüdür!" yazırdı. Həq-təala isə cismani əzab duya bilməz. Bütün hürufilik Əbu Hüreyrədən gələn və islam (insan!) düşüncəsində devrim vahiməsi doğuran, Allahın insan sifətində təcəllasını, yəni insanın ölməzlyini təsdiq edən o hədisə söykənirdi. Allah əbədidir və deməli, onun təcəlla bulduğu insan da ölümsüzdür. İnsanın ölməzliyi hürufiliyin təməl prinsipi, Nəiminin "Cavidannamə"si (ölməzlik kitabı) hürufilərin anayasasıdır. Bu, Nəiminin meracıdır!

Sufi poeziyasında Allahı işarələyən şah obrazı Əbu Hüreyrədən gələn o "xatakar" hədisi dolayısı ilə təsdiqləyir, amma özünü Xətai adlandırmasına baxmayaraq, gerçək şahın dilində artıq xəta kimi səslənmir, dabanından soyulmaq, oda atılmaq, dara çəkilmək, şaqqalanmaq qorxusu aradan qalxırdı. Nədən ki, insanı Allaha şərik qoşmaq günahından qorunmağa burda sözün real məna qatı varıydı. Bunu axı, doğrudan da, şah deyirdi! Özü də necə şah:

Xətaiyəm, ağ atlıyam,

Sözü şəkərdən datlıyam!

Əli Mürtəza zatlıyam,

Qazilər, deyin, şah mənəm!

Bu, Xətainin meracıdır!

Füzuliyə görə, Peyğəmbərin bu şahanə məqamı - məqamən-Mahmudun vəsfi mümkünsüzdür. Axı, onu "Yasin" surəsində vəsf, "Taha"da tərif edən Allahın kəlamından sonra nəsə demək mümkünsüzdür:

Necə təqrir edəyin vəsfini bir şahın kim,

Ona vəssaf ola Yasinü müərrif Taha?

Şairin fikrincə, Peyğəmbərin bu şahanə məqamdakı ali mərtəbəsi ilə tutuşdurmada bütün hikmət sahibləri aşağı kəsim, fəlsəfə isə səfehlər yığnağıdır:

Rütbeyi-hikməti-meraci-kəmalinə görə,

Hükəma firqeyi-dun, fəlsəfə cəmi-sühəfa.

Bəli, Peyğəmbər əfəndimizin özünügörk güzgüsü ən parlaq, özünüdərk taxtı ən uca idi. Onun meracda özünü gördüyü mərtəbədə nə öncə, nə də sonra heç kəs özünü görməyib. Bu, ən azı mənim bildiklərimi bilən, gördüklərimi görən və inandıqlarıma inananlar üçün aksiomatik, qeyd-şərtsiz, çək-çevirsiz bir həqiqətdir. Amma Quran özü "biz istədiyimiz kəsləri dərəcələrlə yüksəldirik və sizin hər birinizin başı üstündə sizdən daha çox bilən biri var..." ("Yusif", 76) buyurur. Bu ayədən çıxış eləsək, hər kəs öz dərəcəsində merac eləyir - özüylə göz-gözə, ruhi devrimlə üz-üzə qalır, indiyəcən özünü dərya sayırdısa, damla qədər kiçik, damla sayırdısa, dəryalarcan böyüklüyünü görüb heyrətə düşür:

Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni!

Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni!

Füzilinin "büt" dediyi Peyğəmbərin meracda gördüyü yeniyetmə şahın özü idi. Bunu qəzəlin sonrakı beytlərindən biri belə təsdiq eləyir:

Mən gəda sən şahə yar olmaq yox, əmma neyləyim,

Arizu sərgəşteyi-fikri mühal eylər məni!

Klassik Şərq poeziyasındakı "vüsal" sözü könül güzgüsündə o şahla üzbəsurət durmağı işarələyir. Merac vüsal dəmidir və Məhəmməd peyğəmbər həmin gecə o şahla üz-üzə durmuşdu! Məhəmməd Füzuli isə bir ömür boyu bu vüsalı eləcə "arizu" eləyirdi. Peyğəmbər Məhəmməd özünü öz dərəcəsində, şair Məhəmməd də öz dərəcəsində görürdü! Peyğəmbərlə şairin fərqi bunda idi. Ümumən, bir insanın digərindən ancaq bir fərqi, bir üstünlüyü ola bilər - sən özün-özünü hansı dərəcədə görür, hansı mərtəbədə anlayırsan. Çünki hər kəsin mahiyyəti kənardan hamının baxdığı "sən"də yox, içəridən özünün gördüyün "mən"dədir. Həqiqətin qiyməti ondadır ki, o gizli bir xəzinə kimi daxildə olur.

Özünü görəndə mat qalmaq, sükuta dalmaq, lal olmaq insanın nitq ötəsi əhvalı, sözün yeddinci halıdır. Nitq insanın bir başqasıyla ünsiyyəti üçündür. Susanda özümüzlə danışırıq və nitq öz önəmini itirir.

Susmuşam, tərpənməz bu dil, bu dodaq,

Mən daha lalam, lal, bu yer üzündə.

Məni korlar görər dünyada ancaq,

Məni karlar qanar bu yer üzündə.

Korların gördüyü, karların eşitdiyi, lalların danışdığı bu durum altıncı hissdir. Bu fikrə "Lal" şeirini oxuyub gəlirəm. Şeirin müəllifi Ramiz Rövşən insanı belə görür, özünü belə bilir. Bu, Ramizin meracıdır.

Sartr "Söz" əsərində düz buyurur ki, beş duyğu üzvünün dışına çıxan bu hiss beşmərtəbəli evin "altıncı mərtəbə"sidir. Bu fransızlar, bu imansızlar, bu quransızlar!!! Heç beşmərtəbənin də altıncı mərtəbəsi ola bilərmi? O bəlkə var, bəlkə yoxdur, Zaur kimi gerçək, Təhminə kimi xəyaldır, yəqin deyil, ehtimaldır, nida deyil, bir sualdır, bir sözlə, paradoksaldır! Bu fikirlərə "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" romanını oxuyub gəlirəm. Romanın müəllifi Anar insanı belə görür, özünü belə bilir. Bu, Anarın meracıdır.

Həddini aşma, ey insan! Bu nə təkəbbür, nə mənəm-mənəmlik, nə böyük dövlətçilik, nə savaş, nə qan-qadadır?! Bilmirsənmi, tökdüyün hər damla qana görə başınla cavab verəcəksən? Qorxmursanmı, tacın düşən andaca qürurla dolu kəllən də gedər, başınla çövkan oynayarlar?! Molla Pənah Vaqif düz buyurur ki, "taci-zərdən ta ki ayrıldı dimaği-pürqürur, payimal oldu təpiklərdə səri-sərdarə bax!" Çaşma, ey insan! Latınlar düz buyurur ki, "memento mori", yəni ölümü unutma! Petrarka düz söyləyir ki, "biz daim ölürük". Nazim Hikmət doğru deyir ki, "nə ölümdən qorxmaq ayıb, nə də düşünmək ölümü". Unutma, ey insan, bir böyük var, o da Allahdır və gec-tez hamı onun hüzurunda dayanacaq! Bu fikrə "Baş" romanını oxuyub gəlirəm. Romanın müəllifi Elçin insanı belə görür, özünü belə bilir! Bu, Elçinin meracıdır!

Gecəni təfəkkür ibadətiylə səhər eləyirsən? Hər gecə bir Hərra mağarası, hər səhər bir Ərəfat dağıdır! Öz köçündən qırıla-qırıla, öz içində darıla-darıla qalmısan? Buz kimi soyuq, xəncər kimi kəskin tənhalıq ağrıları çəkirsən? Ümidini üzmə! Çıxış yolu həmişə var! Ayıq ol, dan yerindən gələn Azan səsini dinlə! "Od gəlini"ndə Afşin qardaşı Elxana düz deyir ki, gör o səsdə nə qədər dərin məna çırpınır! Qutsal kitabımız özü "Ali-İmran" surəsinin 103-cü ayəsində buyurur ki, Allahın möhkəm ipindən ("həblül-mətin") yapışın! Bu fikirlərə "Doqquzuncu hissə"ni oxuyub gəlirəm. Bu gecə hissəsinin, bu gecə qissəsinin, bu gecə qüssəsinin müəllifi Səlim Babullaoğlu insanı belə görür, özünü belə bilir. Bu, Səlimin meracıdır.

Lüdviq Feyerbax "Xristianlığın mahiyyət"ində düz buyurur ki, Allah insanı yox, insan Allahı yaradıb, insan olmasa, Allah ideyası da olmazdı! Ölülərin qəhrəmanı İsgəndər bacısı Nazlıya düz deyir, gəl, gedək çəmənləri gəzək, nəyə lazım o gözəllik ki, onu sən görməyəcəksən? Hər nə varsa, insanidir və insan üçündür! Batının son yarım əsrdəki baş allahsızı, ateizmin papası, "Eqoist gen", "Allah bir illüziyadır", "Kor saatsaz", "Yer üzündə ən böyük şou" və digər kitabların müəllifi Riçard Dokinz düz buyurur ki, vəhyi verən də, alan da eyni şəxs, vəhy bir beyin yarımkürəsindən digərinə ötürülən səs, peyğəmbərlər ağıllı şizofrenik, din total ağılsızlıqdır! Rejissor Bəhram Osmanov müsahibələrindən birində düz buyurur ki, "mən Allahı öz içimdə tapmışam". Bu fikirlərə "Peyğəmbər" hekayəsini oxuyub gəlirəm. Hekayənin müəllifi Fəxri Uğurlu insanı belə görür, özünü belə bilir. Bu, Fəxrinin meracıdır.

Fyodor Dostoyevskinin "Allah yoxdur, hər şeyə icazə var" deyən İvan Karamazovu "Allah yoxdur" deyəndə yanılır. Ya-ra-maz-ov!!! Allah bəlkə də var, sadəcə, biz onun umurunda deyilik. Odur ki, "hər şeyə icazə var" deyən İvan artıq yanılmır. Aristotel düz buyurur ki, Allah dünyanı yaradandan sonra bizdən əl götürüb! Ən doğrusunu Umberto Eko "Fuko rəqqası" romanında buyurur ki, neçə min ildir sürüb gələn düşüncə qarşıdurması intellektual oyundan başqa bir şey deyil, "axırıncı ezoteriki, sonuncu ruhaninin bağırsaqlarından asmaq", bununla da, bütün bu cəfəngiyyata son qoymaq lazımdır! Allah məni öz nəzərindən salıb? Heç mən də onun hüzuruna qalxmaq istəmirəm! Bu fikirlərə "Yarımçıq əlyazma" romanını oxuyub gəlirəm. Romanın müəllifi Kamal Abdulla insanı belə görür, özünü belə bilir. Bu, Kamalın (yarım)meracıdır.

Lir öz sualını heyrət dolu baxışlarla verir, Qonerilya danışmır, sadəcə, çığırır, İokasta ölümə səssizcə rəqs edə-edə gedir, Aqabo lal olur, Fidan mimika və bədən diliylə danışır... Onlar özlərini belə görür, belə bilirlər! Bu da onların lallığı, onların "altıncı" mərtəbəsi, onların başı, onların "peyğəmbərliyi", onların doqquzuncu hissəsi, "yarımçıq" da olsa, onların əlyazması, bir sözlə, özləriylə üz-üzə qaldıqları, göz-gözə durduqları məqamdır! Onların simasında həm də Bəhram Osmanov insanı belə görür, özünü belə bilir! Bu, həm də Bəhramın meracıdır!

Bu mərtəbədə təkcə söz yox, insan da bitir - damla susur! Eləcə sükut deyil, onun arxasındakı Tanrı da dil açır - "dəryayi-mühit cüşə..., kövn ilə məkan xüruşa gəlir, sirri-əzəl olur aşikara..." O əzəli sirr insanın özüdür! Bu, Nəsiminin meracıdır!

Peyğəmbər əfəndimiz öncə isra, sonra merac eləmiş, öncə Qüdsə getmiş, sonra fəzaya yüksəlmiş, öncə cismi, sonra ruhunu dərk eləmiş, öncə əcdadları, sonra Allahla görüşmüş, yəni gəlişmənin ən ümumi qanununa uyğun sadədən-mürəkkəbə, adidən-aliyə yüksəlmiş, həyatın(ın) ən yüksək məqamına dərəcələrlə qalxmışdı - meracın ən ümumi yolu budur. Peşəsi, milləti, irqi, cinsi, yaşı, zamanı, məkanından asılı olmayaraq, bütün insanlarda bu ikipilləli proses eyni cür gedir. Öncə üfüqi istiqamətdə isra baş verir və öz cismani surətini görürsən. Sonra şaquli surətdə meraca yüksəlir və ruhi orijinalınla üz-üzə durursan. Və özünüdərk prosesi tamamlanır. Yalnız bundan sonra "mən kiməm, nə kandan gəlir, hansı məkana gedirəm?" sualına cavab verə bilərsən. İnsanın istər elmi, istərsə də, bədii yaradıcılığının əsasında bu sualı cavablandırmaq istəyi durur. Bu istək dahilərdə daha qabarıq olur və buna görə onlar dahi olurlar.

Dahi rus kinorejissoru Andrey Tarkovskinin isrası onun "Andrey Rublyov" filmidir. Burda o öz ümummilli əcdadı - monqol-tatar əsarəti dönəmi kilsə rəssamı Rublyova qayıdır və orta çağ adaşından aldığı təkan əsasında mənəvi-idraki fəzaya yüksəlir - "Solyaris"i çəkir. Bu, Tarkovskinin meracıdır! "İvanın uşaqlığı" filmi rejissorun israsının əvvəli, "Stalker" sonu, "Güzgü" isə meracının davamıydı! Onun təxminən, otuz illik yaradıcılığı bir göz qırpımındakı merac gecəsiydi!

Amma rejissor yüksəldikcə tənhalaşır, özünü bildikcə özgələşir, "çastuşka" deyən, dabanlarını yerə vurub rəqs eləyən sarısaç, göygöz, qırmızıyanaq rus ellərində danışmağa adam tapmırdı: "Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale zəbun" idi. O, çıxış yolunu antik sənət məbədinə - İtaliyaya hicrətdə görür və ömrü boyu batı illüziyası ilə yaşadığını başa düşür - mif dağılır! Vətənini sənətə qurban verdiyini ("Qurbanvermə"), ömürlük itirdiyi doğma yerlərin xiffətini çəkdiyini ("Nostalgiya") boynuna alır və həyatını yad ellərdə başa vurur.

Hər sənətkar öz xalqının arzularının ifadəçisi olmalı, onun içində yaşayıb-yaratmalı və onun çiynində son mənzilə getməlidir. Vətən pozulmaz alın yazımız, əcdadımızın mədfəni, övladımızın məskəni, bizlərdən həm əvvəl, həm də sonradır. Tarkovskinin faciəli sonluğu bu fikrin, sadəcə, daha bir təsdiqidir. Amma rejissorun, hətta vətəndən uzaqlarda çəkdiyi filmlər də tək bir nəfərin deyil, bütün rus xalqının öz-özüylə, öz vicdanıyla dialoqu, özünügörkü və özünüdərkinin kinematoqrafik ifadəsi, yüksək materiyası - meracıdır. Xalqın tarixi idrakı yüzillər boyu damla-damla yığılaraq, minilliyin son əsrində bir nəfər rejissorun simasında üzə çıxır - damlalar öz dəryasına qovuşurdu.

Dantenin "İlahi komediya"sı italyanların meracı idi, özü də sözün birbaşa anlamında. İspan alimi Migel Asin Palasios "İslamın xristianlaşdırılması" kitabında yazır ki, italyan dahisi öz poemasını İslam Peyğəmbərinin meracı əsasında yazıb və ünlü fransız metafiziki Rene Genon "Dantenin ezoterizmi" əsərində bu fikrin üstündən gəlir. Bütün şeytani yönlərinə baxmayaraq, Miltonun "Qazanılmış cənnət"i ingilislərin meracı idi. Hötenin "Faust"u almanların meracı idi. Alman dahisinin altmış ilə yazdığı əsərində italyanlar və ingilislər, Dante və Milton, Allah və şeytan "barışırdı."

Cavidin "Ana", "Şeyx Sənan", "İblis", "Peyğəmbər", "Afət", "Topal Teymur", "Knyaz", "Səyavuş" və "Xəyyam" əsərləri bütün yaxın Şərq coğrafiyasını qapsayan romantik vüsətli bir isra idi. Şairin ilk kitabındakı ilk şeir - "Hübuti-Adəm" insanın yer üzünə enişindən danışır. Yazmağa qərar verdiyi son əsəri - "Allah"da isə o insanın yüksəlişini, xalqımızın özüylə, öz vicdanıyla, Tanrısıyla dialoqunu - meracını göstərəcək, çevrəni qapayacaqdı! Stalin repressiyası bizi bundan məhrum elədi, vicdanımızı susdurdu, "özünlə, öz Allahınla yox, Leninlə danış, nədən ki, sənin özün, alter-eqon, ideal şəklin, kristal forman, bir sözlə, Allahın odur!" dedi. Bəxtiyar Vahabzadə bu çağırışa "Leninlə söhbət" poemasında "bəlkə də, nə vaxtsa başlanğıcda o forma olub, amma indi artıq yoxdur, sadəcə, sözdə qalıb" deyə cavab verdi. Muğanna isə "Məhşər"də "söz nə gəzir, söz də təhrif olunub, əsl mənasını itirib, ölüb, çıxış yolu ilkinliyi özündə yaşadan, diri, canlı Nə(s)imi sözünə qayıtmaqdır" dedi. Nə(s)imi Rublyovun müasiri idi, Muğanna Tarkovskinin. "Məhşər" romanını isə "Andrey Rublyov" filminin verbal qarşılığı və Muğannanın isrası saymaq olar. Hərə özünə qayıdırdı - Tarkovski öz şəkli, Muğanna öz sözünə!

Nə(s)imi sözündən təkan alan yazıçı "İdeal" romanında yazıçılıqdan peyğəmbərliyə yüksəldi, allah-insanla deyil, Allahın birbaşa özüylə dialoqa girdi, haqqın əlifbası, hərfi, hürufatından onun sözünə keçdi, "dünya sözdən yaranıb" deyən qutsal kitabların davamını yazdı, "dünya sözlə pozulub, sözlə də düzələcək", - dedi. "İdeal" tək bir nəfər yazıçı yox, xalqımızın öz sözünə və özünəqayıdışı - meracıdır!

Yazıçı bu meracda Darvini də, onun meymununu da yadından çıxardı. Yadından çıxaran kimi də mis qızıla - Hüseynov (İsa) Muğannaya çevrildi. Çevrilən kimi də yazıçılar binası (binasındakı) beşinci qatındakı mənzilindən ta sonsuz yer üzünəcən (damladan dəryayacan!), hər yerdə tək qaldı. Tək qalan kimi də "yadplanetli"yə döndü! Aqabo kimi! "Dünya dolu adamıydı, sözünü kimə deyəydi?" O, dünyalarını çoxdan dəyişmiş Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mehdi Hüseynin adından bu dünya əhlinə məktublar yazır, "sözü siz öldürmüsünüz, siz də diriltməlisiniz" deyirdi.

Səməd onun Allahı,

Rəsul - peyğəmbəri,

Mehdi - Sahibəzzamanı idi!

Onlar Muğannanın özü idi.

O özüylə yazışır, dünyanın qeylü-qalından uzaqlaşıb, ruhlar səltənətinin bizim üçün anlaşılmaz, xəfif, dinc, sakit, səssiz qoynuna yüksəlir, ömrünün son otuz ilini atası öldürülmüş otuz yaşlı Hamlet Elsinor sarayında gəzən kimi gəzir, bir-birinin ardınca altı dəfə klinik ölüm keçirsə də, hər dəfə hansısa möcüzəylə dirilir, hərdən də axşamlar hamı çıxıb gedəndən sonra Yazıçılar Birliyindəki iş otağımda tək qalıb nəsə yazdığımı hardansa bilərək (?) zəng eləyir, titrək, zəif səslə "Əsəd, məni sənin məhəbbətin yaşadır" deyirdi. Sən dünyanın işlərinə bax, İlahi, ərşin-kürsün sirrindən agah bir adam mənim məhəbbətimə qalmışdımı?! Bu qədər səmimiyyətin, təvazönün qarşılığında nə deyəcəyimi bilmir, həyəcanımı birtəhər boğub, "nə bildiniz ki, burdayam?", - deyə ağlıma gələn ilk sualı verir, ani sükutdan sonra "mən də kinostudiyada işlədiyim vaxtlar hamı çıxıb gedəndən sonra axşamlar tək qalıb, yazılarımı yazırdım" deyirdi. Cavab verməzdən öncə ani sükutunun, duruxmasının mənasını sonralar anlayıram. Əslində o, sualıma "mən kimin harda olduğunu uzaq məsafədən bilirəm" deməliydi. Amma özünü qarşısındakı adamdan yuxarı tutmaq o mərtəbədə olan birinə əsla yaraşmaz, həm təkəbbür, həm də "sirri-nihanı faş eləmək" olardı. Ona görə bir anlıq susub, axşamlar hamı gedəndən sonra kinostudiyada qalıb işləməsi ilə bağlı xatirələrə keçir, "mən də sənin kimi..." deyə Füzuliyanə bir təvazö ilə özünü Yazıçılar Birliyinin dördüncü qatına - mənim mərtəbəmə endirirdi:

Olur qəddim düta eşq yolunda hər bəla görgəc,

Təriq əhlinə adətdir təvazö aşina görgəc.

Görəsən, varlığın rejissorunun Muğanna üzərində apardığı bu acımasız sınaq nə üçün idi? Muğanna niyə bu zalım dünyaya atılmalı, niyə dahi olmalı, niyə anlaşılmamalı, niyə illərlə guşənişin həyat keçirmək, özünə məktub yazmaq, özünə zəng eləmək, özüylə danışmaq zorunda qalmalıydı? Çünki ən ciddi söhbət insanın özüylə daxili dialoqudur. Aldada bilmədiyimiz yeganə həmsöhbət özümüzük. Sükut insanın içi ilə çölünün vəhdəti, həqiqətin dili və ya dilin həqiqətidir! Sükut səs libasını soyunmuş, dabanından soyulmuş sözdür. Nəsimidən yazan yazıçı bu sükuta hazır olmalıydı və hazır idi.

Füzuli Milli Teatrın qarşısında altmış ildən artıqdır ki, sükut eləyir. Kərbəlada ömrü boyu şəbeh tamaşalarına baxan bir şairə Avropa tipli modern teatr binası qarşısında heykəl qoyulması, görəsən, hansı məntiqə söykənirdi? O yer modern tipli teatrımızın banisi, bizi məktəbli kimi qabağına qoyub, parterindən lojasınacan teatrın nə olduğunu açıqlayan Mirzə Fətəli Axundovun deyildimi? Bu heykəl söhbəti marksist-leninçi dönəmin saysız-hesabsız şəbədələrindən ("şöbədeyi-sipehri-zalim!") biri, məsələnin çözümü yalnız antisovet məntiqiylə mümkündür. Nədən ki, sovet düşüncəsinin yetmədiyi dərinliklərdə hamının hər yerə dəxli var. Orda yunan, ərəb, fransız, alman, ingilis, ispan, rusun... dilini öyrənməyə ehtiyac yoxdur. Orda hamının dili birdir. Bu dildə bütün qövmlər və zamanlardan, fərqli sosial zümrə və düşüncədən olanlar bir araya gəlir, doğu və batı, əski və modern, varlı və kasıb, biz və onlar, sən və mən söhbəti olmur. Bu dildə bütün ölkələrin təkcə proletarları deyil, bütün insanları birləşir. Bu dildə hamıya hər yerdə, hətta Buddaya Milli Teatrın səhnəsində, Səyavuş Aslanın simasında heykəl qoymaq olar. Bu dil bütün fərqlərin silindiyi vadiyi-vəhdətdir:

Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir,

Kim, müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda!

Bəhram Osmanov tamaşaçını vəhdətin duyğu-düşüncə vadisinəcən aparır və bu barədə bir kəlmə də demədən, - "Yaxşı bax, antik, intibah və modern zamanda, qədim Ellada, vəhşi britlər ölkəsi və çağdaş Azərbaycanda olmağından asılı olmayaraq, sən həminkisən! Mən hər tamaşamın sonunda pərdəni bağlayıram, sən də ömründə bir dəfə gözünü yum - Lir, Edip, Aqabo, Tağıyev kimi - öz içindəki tamaşaya bax, düşün və özünü dərk et", - deyir. Rejissor insanı, milləti, fərdi özünə göstərir, bizi özümüzlə üz-üzə, göz-gözə qoyur - milli səhnəmizin meracını yaradır.

Teatral bir yazının ortasında yetərincə həcmli, fəlsəfi-ezoterik, dini-mistik, bədii-poetik səciyyəli remarkanın səbəbi, məncə, aydın oldu. İndi göylərdən yerə enmək olar. İnanmıram ki, Cavid bu enişə razı olsun. Bəs, görəsən, Füzuli buna nə deyərdi? Şairin türkcə qəzəllər divanının istənilən bir səhifəsini açıb, gözümə dəyən ilk beyti oxuyuram:

Gəzmə, ey könlüm quşu, qafil fəzayi-eşqdə

Kim, bu səhranın güzərgəhlərdə çox səyyadı var.

(Davamı olacaq)

Əsəd CAHANGİR

Ədəbiyyat qəzeti. – 2024. – 20 aprel, № 13-14. – S. 22-23.