Füzuli yaradıcılığı Həmid
Araslının gözü
ilə
Elmi
araşdırma
əvvəli ötən sayımızda
Füzulinin zəngin söz
yaradıcılığı haqqında çoxsaylı
tədqiqatların aparıldığı
ölkələr sırasında,
şübhəsiz ki, Türkiyə
birinci sırada dayanır. Ancaq Türkiyədə aparılan
tədqiqatlar sırasında
da naqisliyin olduğunu
təəssüflə qeyd
edən alim nəhayət
ki, "Çox zaman qədim
təzkirəçilərə tənqidi yanaşa bilməyən və Füzulini bir osmanlı şairi kimi öyrənmək istəyən tədqiqatçıların
işinə Köprülüzadə
yekun vura bilmişdir", - fikri ilə Köprülüzadənin
əməyinə və
mülahizələrinə böyük əhəmiyyət
verdiyini də gizlətmir. Bunun əsas səbəbinə gəlincə,
bir qədər sonra alim öz fikrini daha da dəqiqləşdirərək yazır: "Köprülüzadənin
yazıları ilk vaxtlar
qüvvətli müqavimətə
rast gəlsə də, bütün türk tədqiqatçılarının
Füzulini bir Azərbaycan şairi kimi tanımalarında mühüm iş görmüşdür". Burada
bir məsələni
də xüsusilə vurğulamaq istərdik ki,
alimi türk həmkarlarından narazı
salan əsas səbəb bir sıra türk tədqiqatçılarının Füzulini osmanlı şairi kimi təqdim etmələri olmuşdur. Bunu yanlış hesab edən alim iddianı qəti şəkildə qəbul etməmişdir. Və nəinki qəbul etməmiş, hətta bu məsələyə
həssaslıqla yanaşaraq
daima xüsusi olaraq diqqətdə saxlamış, məhz bu problemi yeri
gəldikdə, qabartmış,
ən xırda detalları belə gözdən qoymamışdır.
Belə ki, Lətifi təzkirəsindən bəhs
edərkən alimin bu tədirginliyinin, narahatlığının bir
daha şahidi oluruq. Lətifi təzkirəsindən sitat
gətirən Həmid
Araslı yazır:
""Nəvai tərzinə
yaxın ürək ovlayan bir tərzi,
gözəl üslubu
vardır" cümləsi
göstərir ki, şairin
dil və üslub cəhətdən
Rum, yəni osmanlı
şairlərindən fərqlənməsi,
o dövrün ədəbiyyatşünasları
tərəfindən də
təsdiq edilmişdir".
Eləcə də azərbaycanlı alim Abdulla Surun
Füzulinin azərbaycanlı
olması fikrinə də xüsusi olaraq diqqəti yönəldir ki, bu barədə irəlidə
danışılacaqdır. Akademik Füzulinin əsərlərinin siyahısının
elmi surətdə tərtib edilməsini də Köprülüzadənin
Füzuli ilə bağlı atdığı
təqdirəlayiq addım
kimi qəbul etmişdir. Lakin bu fikirlər nə qədər ürəkaçan
və dəyərli olsa da, Köprülüzadənin
"Söhbətül əsmar"ın
Füzuliyə aidliyini
şübhə altına
almasını Həmid
Araslı müsbət
qarşılamamış və
bunu səhv addım kimi dəyərləndirmişdir.
Türk
alimlərindən Köprülüzadənin
yolu ilə gedən və "Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi" əsərinin
müəllifi İsmayıl
Hikmətlə yanaşı,
Füzulinin tədqiq və nəşrində zəhməti olan Kamal Ədibin, Əli Nihad Tərlan və Əbdülbaqi Gölpınarlının adları
da Həmid Araslının
tədqiqatında Füzulinin
nəşri sahəsində
gördükləri işlərə
görə hörmətlə
vurğulanmışdır. Ancaq "sovet alimlərinin tapıb aşkar etdikləri əsərləri elm aləminə
yeni tapılmış əsər
kimi təqdim edirlər", - fikrini söyləməklə onların
öz tədqiqatlarına
kölgə saldığını
da nəzərə çatdırmaq
istəmişdir.
Həmid
Araslı Türkiyədə
aparılmış araşdırmalar
sırasında Əbdülqadir
Qaraxanın "Füzuli,
mühiti, həyatı
və şəxsiyyəti"
və Hasibə Mazıoğlunun "Füzuli
Hafiz" tədqiqatından bəhs etməyi xüsusilə zəruri hesab etmişdir. Əbdülqadir Qaraxanın
"Füzuli, mühiti,
həyatı və şəxsiyyəti" əsərini
aparılmış tədqiqatların
ümumiləşdirilməsi kimi qiymətləndirən
Həmid Araslı Əbdülqadir Qaraxanın
Füzulinin bir sıra əsərlərindən
xəbərsiz olmasını
və araşdırmasını
yanlış nüsxələr
üzərində qurmasını
da açıqca söyləmişdir.
Bəs Həmid Araslı zəngin materiallar üzərində qurulan Hasibə Mazıoğlunun
tədqiqatı ilə
bağlı nəyi nöqsan və yanlış hesab edirdi? Daha aydın
ifadə etmək üçün həmin iradları aşağıdakı
kimi sistemləşdirə
bilərik.
1. Füzuli ilə bağlı aparılmış
tədqiqatların hamısına
müraciət olunmur.
2. Dünya və türk mətbuatında deyilmiş fikirlər təkrarlanır.
3. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığından
heç kimin əsəri tədqiqata cəlb olunmur. Sadəcə, Həmid Araslının adı qeyd edilir.
4. Füzulinin işlətdiyi
bir çox ifadələr yanlış
mənalandırılır. Bu da dillə bağlı səhv nəticələrə
yol açır.
Alim son iradını isə böyük təəssüf
hissi ilə qeyd edərək yazır: "Müəllif
hökmlərini bəzi
formal ifadələr üzərində
qurur ki, bu ifadələr Hafizə mənsub olmayıb, ümumiyyətlə, Hafizlə
müasir olan və Hafizdən çox əvvəl yazıb-yaratmış Azərbaycan
şairlərinin əsərlərində
də vardır. Füzuli yaradıcılığının
Hafizin müasiri olan və Hafizdən
qabaq yazan Azərbaycan şairlərinin
poetik ənənələri
əsasında inkişaf
etdiyini, heç kəsə bənzəmədiyini,
Füzulinin orijinal bir sənətkar olduğunu müəllifin
özü də bilməmiş deyildir.
Lakin çox təəssüf
ki, müəllif mövzu
xatirinə belə bir təsir axtarmaq məcburiyyətində
qalmış, oxucunu inandırmayan və həqiqətə uyğun
gəlməyən bir
sıra misallar verməli olmuşdur".
Bununla da Türkiyə
tədqiqatçıları ilə bağlı araşdırmalarına yekun
vuran Həmid Araslı artıq Füzulinin Çin hüdudlarında uyğurlar
tərəfindən araşdırıldığını
və sevilərək
öyrənildiyini də
qeyd etməyi özünə borc bilmişdir.
Azərbaycanda aparılmış tədqiqatlardan
bəhs edən alim ilkin olaraq Seyid
Əzim Şirvaninin təzkirəsində şairin
əsərlərindən nümunələr
verildiyini, kiçik mülahizələr söyləndiyini
qeyd edir. "İlk geniş məlumat XX əsrdə ədəbiyyatşünas
Abdulla Tofiq Sur tərəfindən
verilmişdir". Müəllif
ilk dəfə Füzulinin
poetik xüsusiyyətlərini
təhlil etməyə
təşəbbüs göstərən
Abdulla Surun "Füyuzat"
jurnalında çap edilmiş "Füzuliyə
bir nəzər" başlıqlı iki məqaləsindən bəhs
edərkən onun təşəbbüsünü bu cür qiymətləndirir:
"Doğrudur, iki məcmuə məqaləsində
Füzulinin nəinki bütün yaradıcılıq
irsinin, hətta onun çap olunmuş əsərlərinin
bədii xüsusiyyətlərini
belə ətraflı
surətdə təhlil
etmək mümkün
deyildir. Bununla belə Abdulla Surun məqaləsi bu sahədə atılan ilk addım olduğu üçün qiymətlidir".
Abdulla Surun məqaləsində ən önəmli məsələlərdən biri
şairin dili ilə bağlı söylədiyi fikirlərdir.
Abdulla Surun fikirlərinin
ciddiliyinə şübhə
etməyən Həmid
Araslı bunun əsas səbəbini aşağıdakı fikirlərlə
izah etmiş olur: "Əsas təhsilini İstanbulda almış, türk ədəbiyyatı və
dilini dərindən bilən A.Sur
Füzulinin dil etibarilə azərbaycan olduğunu sübut edərək şairin dili haqqında belə bir mülahizə
yürütmüşdür: "Füzuli lisanında məfuli-bihlər ilə bəzi siğeyi-feiliyyələrdə
azərbaycanlılığın hiss olunması, əcdadının
Azərbaycan türklərindən
olması haqqında bir zənn veriyor".
Həmçinin alim Abdulla Surun
şairin işlətdiyi
ifadələrdən nümunə
gətirməsini, bir çoxunun yalnız Azərbaycanda işlədilməsi
fikrini də rəhbər tutaraq yuxarıdakı fikirlərin
doğruluğuna heç
bir şübhə qalmadığını da əminliklə
söyləyir.
"Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi materialları"
kitabının müəllifi
tədqiqatçı Firudin
bəy Köçərli
də Füzuli yaradıcılığını araşdıran ilk alimlərimizdəndir.
Həmid Araslının
fikrincə: "Köçərli
Füzuli yaradıcılığının
ictimai məzmununu özündən əvvəl
yazan şərqşünasların
hamısından, sonra
yazanların çoxundan
düzgün anlamışdır".
Nöqsan kimi isə: "Nişançı
Paşaya məktub"
və "Şikayətnamə"ni
ayrı-ayrı əsərlər
hesab etmək kimi sadəlövhlük göstərmişdir", - fikrini
söyləmişdir.
Sovet dövründə Füzuli
ilə bağlı tədqiqatların genişləndiyini
nəzərə çatdıran
müəllif Abdulla Şaiqin,
Bəkir Çobanzadənin,
Cəfər Cabbarlının,
Mir Cəlalın bu sahədə tədqiqatlarının
olduğunu qeyd edir. Abdulla Şaiqin Füzulini təsəvvüf
şairi adlandıranlara
qarşı çıxmasını,
şeirlərindən nümunələr
gətirməklə onun
real həyatla bağlı
olmasını sübut
etməsini düzgün
qiymətləndirir. Elə
buradaca Bəkir Çobanzadənin də tədqiqatçı ilə
eyni mövqeni paylaşdığını diqqətə
çatdırır.
Akademik bildirir ki, həmin dövrdə mətbuatda Füzulinin təsəvvüf
şairi olub-olmaması
məsələsi mübahisə
doğurmuşdur. O, Füzulini
təsəvvüf şairi
adlandıranlara əks
mövqeyini belə ifadə edirdi. "Öz istiqamətlərini
Köprülüzadədən alan yazıçılar Füzuli yaradıcılığındakı
təsəvvüf-dini təsirləri
şişirdir, onu yalnız təsəvvüflə,
din ilə bağlamağa
çalışaraq Füzulidəki
məhəbbətin də
dünyəvi, həyati
əsaslarını inkar
edirdilər". Fikrimizcə,
burada Füzulinin təsəvvüf şairi
olması fikrinin inkar edilməsi sovet rejiminin təsiri və ya Füzulini sovet rejimindən qorumaq yolunda atılmış bir addım idi.
Alim şair haqqında öz mülahizələrini
bildirən Cəfər
Cabbarlının Füzuli
böyüklüyünü ifadə etdiyi "Füzuli Azərbaycan ədəbiyyatını fars
və ərəb girdablarından dartıb çıxarmış və
dörd yanını sarmış boşluq içərisində yeni doğulmuş
ədəbiyyatı çiyinlərinə
almış, öz yenilməz addımlarıyla
ta yüksəklərə qaldırıb
vaxtına təqdim etmişdir" - fikirlərini
nə qədər ürəkdən qəbul
edib dəyərləndirsə
də, "Dörd əsr bundan əvvəl yazdığı
əsərlər bu gün belə bütün sentimentalizm ədəbiyyatının ilk sıralarında
gedə bilər"
- iddiasını o qədər
haqsız hesab etmişdir.
Beləliklə, Həmid Araslının
Füzuli yaradıcılığı
ilə bağlı apardığı tədqiqat
zənginliyi, dərinliyi
və ən əsası, Füzuli yaradıcılığı ilə
bağlı ilk böyük
monoqrafiya olması ilə yadda qalır.
Səltənət
Əliyeva
Fil.f.d., AMEA Nizami Gəncəvi
adına
Ədəbiyyat İnstitutu Orta əsrlər
Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsi
Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 17 avqust, ¹31.- S.14.