Poetik mətnin Qulu
Ağsəs kodları və formulası
XX əsrin 60-cı
illərindən üzübəri Azərbaycan poeziyasında barmaqla sayılası bir neçə
poetik fikir daşıyıcısı vardır ki, onların yaradıcılığını asan qəbul edib dərk etmək,
hər hansı
qəlib və çərçivəyə salmaq çətindir.
Onlardan bir neçəsinin adlarını
çəkmək istəyirik:
Rəsul Rza, Əli Kərim, İsa İsmayılzadə,Vilayət
Rüstəmzadə, Ramiz Rövşən,
Ələkbər Salahzadə,
Vaqif Cəbrayılzadə
(bu siyahını uzatmaq da olardı) və bir də
Qulu Ağsəs. Onlardan hər birinin, o cümlədən
Qulu Ağsəsin qələmə aldıqları
o qədər fərdi,
o qədər özəl,
o qədər qeyri-adi
düzüm, struktur-kompozisiya
və məna-məzmun
özünəməxsusluğundadır
ki, bu nümunələr
məhz Qulu Ağsəsin şeirləri
kimi olduqca müxtəsər, düşüncənin
birbaşa təhtəlşüur
ərazisindən o qədər
fərqli qravitasiyadadır
ki, onları nə adi oxucu, nə
hazırlıqsız ədəbiyyatşünas-tənqidçi,
nə də ortabab bədii-fəlsəfi
nəzəriyyə daşıyıcısı
açmağa o qədər
də hazırlıqlı
ola bilmir. Qulunun şeirlərində sözlərin
adı məntiqi düzümünü axtarsan,
heç bir önəmli nəticə
və qənaətə
gələ bilməyəcəksən.
Qulu Ağsəs sözün həqiqi mənasında Allahın ona bəxş etdiyi istedada söykənir. Azərbaycan
ədəbiyyatında C.Məmmədquluzadə, özbək
- A.Qəhhar, Türkiyə
- Ə.Nesin, rus - Çexov nəsr yaradıcılığında sözdən istifadəyə
nə qədər xəsisliklə yanaşmışlarsa,
Qulu da eyni şeyi öz şeir texnikasında simicliklə, xəsisliklə
tətbiq etməklə
mahiyyətin alt qatında
oturan fikri zədələmədən kamilliyə
nail ola bilir.
Nəzərə almaq lazımdır
ki, hər bir poetik mətn, həm də etik-estetik sistemdir. Eyni zamanda bu
və ya başqa mətn işarə sistemi kompleksi olub, səs harmoniyası mövqeyindən - vurğu,
poetik ölçü,
fərdi müəllif
intonasiyası və digər leksik-fonik vasitələr - Qulu Ağsəsin şeirlərinin
strukturunun göstəricisi
kimi çıxış
edir.
Qulu Ağsəsin poeziyasında
tərkib və struktura görə yaxın olub, bir-biri ilə uyğun kodlar birləşərək orqanik
bütövlük yaratmaqla
yeni və daha güclü məna araya-ərsəyə gətirir.
İlk baxışda bir-birindən
uzaq olanlar, buna görə də bir-biri ilə kifayət qədər uyğunlaşmayan, uyuşmayan
kodlar bir-biri ilə paradoksal mənanın yaranmasına
gətirib çıxarır.
Yastıq
qoyub başımıza
əcəb yatırdın bizi.
Aç
gözünü, qaranlığın
Qırıb batırdı bizi.
...Nə boydasan görən heylə?
Bir ölçüyə gəlmirsən?
Baş çəkmirsən qullarına
Bizə
niyə gəlmirsən?
...Özünü görməsək
də,
Xofun yamandı, Allah!
Bizi qırıb qurtarmamış
Ölmə, amandı, Allah!!!
Qulu bir tərəfdən Allahın xofunun yamanlığından şikayətlənirsə,
digər tərəfdən
insanları qırıb
qurtarmamış Allahın
ölməsindən qorxur.
Bununla da çoxsaylı
fərqli traktovkalardan
daha vacibi Allahın bəşəriyyətin
özü yox olandan sonra ölməsi
fəlsəfəsini və
bununla da bəşəriyyətin
daimiliyini ön plana qoyur.
Qulu Allahın ölümü
məsələsinə ona
görə bu rakursdan toxunur ki, müasir mərhələdə
və şüurda
"Allah öldü" formulası
ön plana çıxmaqla
daha çox təyin-səciyyə daşımaqdadır.
Bəzi sosioloqların,
filosofların, nəzəriyyəçilərin
düşüncəsində Allahın ölümü
özündə pozitiv
məna daşımaqla,
həm də Allahın ölməsi İnsanın doğulmasına
səbəb olur. Belə fəlsəfi yanaşmanı Nitşe irəli sürüb, ona Jan Pol, Hegel, Heyne və digər alimlər də öz nəzər nöqtələri ilə
kömək etsələr
də, Allahın ölümündə bir qorxu, həyəcan təbili vururlar. Odur ki, Qulu Ağsəs
bu tipli yanaşmalardan fərqli olaraq bəşər övladı var olunca Allahın ölümünə
razı olmur.
Qeyd etdiklərimizlə yanaşı,
Qulu Ağsəsin poeziyası özünün
qeyri-adi metaforalaşması
ilə diqqəti cəlb edir. Elə buradaca bildirək ki, linqvistikada
"metafora" termini geniş
izah olunmaqla, həm də sistemləşdirilmiş parametrlərin
yoxluğu ilə izah olunur ki, bu kontekstdə onun müxtəlif tiplərini təsnif etmək mümkündür.
Burada ən başlıcası bir hadisənin semantik yaxınlığı əsasında
onun vəziyyətini,
xassəsini ortaya çıxarmağa can atmaqdır.
Müasir
koqnitivistikada metafora nitqi rəngarəngləşdirərək
trop kimi deyil, eyni zamanda onu
daha başadüşülən
obraz yox, təfəkkürün xüsusi
forması, ünvançının
intellektinə, hisslərinə
və iradəsinə
təsir edən vasitə olaraq götürülür. Bu, Qulu
Ağsəsdə xüsusi
şəkildədir. O, nəinki
metaforaların köməyi
ilə düşünür,
yaşayır, dünyanı
onların köməyi
ilə dərk edir, onunla bağlı
hadisələri izah etməyə çalışır.
Belə olduğu halda metaforanın estetik potensialı və ətraf aləmin insan tərəfindən emosional
dəyərini ortaya qoymaq imkanı mühüm rol oynayır.
Qulu Ağsəsin poetik mətnlərində çoxsaylı
feil metaforalara rast gəlinir və onlar da öz növbəsində
yeni-yeni metaforalar əmələ
gətirir. Bu baxımdan
mənanın inkişafı
istiqamətində metaforalaşan
dil vahidlərində mətn əsaslı rol oynayır. Onun poetik mətnlərində
metaforik konstruksiyalar nəinki estetik funksiya yerinə yetirir, həm də şairin özünün dünya mənzərəsinə fərdi
müəllif baxışı
sərgilənir.
Məlumdur ki, bədii mətn
müəllifin poetik aləminin maddi ifadəsi, yaradıcılıq
kredosudur ki, onun köməyi ilə sənətkarın dünya
baxışının poetik
konsepsiyası təyinedici
əhəmiyyətə malik olur. Qulu Ağsəs
dünyanın poetik mənzərəsini öz
şüurunda və yaradıcılığında xüsusi vasitələrin
köməyi ilə yaradır. Metafora yaradan Qulu Ağsəs
elə bir istedada sahib söz ustasıdır ki, o hətta
hərfi mənada gərəksiz interpretasiyadan
elə bir yeni söz konfiqurasiyası, konstruksiyası, deyim baxımından mühüm
metaforik məna yaradır ki, sanki söz öz "xarabalıqları"ndan üzə
çıxıb deyimə
yeni məzmun və ifadə tərzi gətirə bilir:
Bu dünyada
heç
kəsə demədim...
O dünyada soruşsalar:
sən kimsən?
- gözümü yumub,
ağzımı açacam!
Deyəcəm ki:
altındakı skamyada
bir yol özü oturmayan
yorğun
ağacam...
Buyurun, deyim tərzi o qədər gözlənilməz,
ağlagəlməz və
fərdidir ki, özünü,
nəhayət, "altındakı
skamyada bir yol özü oturmayan yorğun ağac..."la müqayisə
edən şair, həm də özünü ona bənzədir. Çoxlarına
belə deyim tərzi adi gəlsə də, Qulu Ağsəsin təfəkküründən gələn
belə izah son dərəcə gözlənilməz
effektlə sonuclanır.
Hər hansı poetik mətnin qavrayışı
mətndaxili metaforik münasibətlərin strukturu
ilə bağlıdır
ki, onlar dil sistemi anlayışının
realizasiyasıdır. Bədii
mətnlər metaforik
mənanın kodlaşma
üsulu və dərkinin hansı konkret mədəni ənənə sərhədlərində
olması ilə müəyyənləşir. Belə
mədəni-bədii ənənə
mətni yaradanın şüurunda tezaurus şəklində (leksikanın
daha tam şəkildə
əks olunması istiqamətində), həm
də mətni qəbul edənlərin subyektiv, yəni ünvançı deyimində
yer almaqdadır.
Odur ki, Qulu Ağsəsin şeirlərindəki metaforik
paradiqmaların müəyyənləşdirilməsi
üçün ad metaforasının bütün
leksik bazasını
da dərindən araşdırmağa
ehtiyac vardır. Belə olduğu zaman görürük ki, şairin
fərdi-müəllif metaforası
mürəkkəb və
çoxcəhətli hadisədir.
Əsərlərini təhlil
edərkən müəyyən
olunur ki, fərdi-müəllif
metaforası dil üçün olduğu
kimi iki semantik sferanın (sahənin) "İnsan"
və "Təbiət"
səciyyəviliyi ilə
bağlı olur. Bununla belə, onun yaradıcılığında
başlıca yeri
"İnsan" semantik
sferası tutur, sonrakı yerdə "Təbiət" və onunla bağlı digər sferalar, dünya mənzərəsinin
spesifik dil xüsusiyyətləri gəlir.
Qulu Ağsəsin əsərlərində metaforik
ifadələrə nəzər
saldıqda görürük
ki, metaforalar, belə demək mümkünsə,
"şairin intellektinin
"əlini" uzun
edir və metaforalar onun "mental üfüqündə" bütöv
və qeyri-adi geniş zona yaradır. Bununla o, dünyanın dil mənzərəsini nəzərəçarpacaq dərəcədə
yeniləndirir, zənginləşdirir
və elə bir leksik massiv
yaradır ki, onun fərdi-poetik dili şairin bədii təfəkkürünü verballaşdırır.
Qulu Ağsəsin fərdi - müəllif metaforasının mahiyyəti
dil şəxsiyyətinin
şüurunda antikorreksiya
(sözün lüğətin
köməyi ilə yazılışı) üçün
mühüm olan assosiasiyamızın sistemli
gücünü təmin
edir.
Poetik mətn əksər hallarda konkret dil qaydalarına tabe olsa da, Qulu
Ağsəsin poeziyasında
onun dillə bağlı münasibətlərinə
yeni, əlavə məhdudiyyətlər
qoyulur: məsələn,
müəyyən ölçü-ritm
normaları, fonoloji səviyyədə, qafiyə,
leksik və ideya-kompozisiya səviyyəsində
belə məhdudiyyətlər
meydana çıxır.
Bütün bunların
hamısı da poetik mətni adi danışıq nitqindən
istənilən dərəcədə
"sərbəst etmir".
Qulunun şeirlərinin
informasiyalılıq mətni
yığcam olsa da, o
qədər geniş və dərin tutumludur ki, o həm də bizlərə məlum olan informasiya nəzəriyyəsinin
əsas müddəaları
ilə uyuşmur.
Qulu Ağsəsin şeirlərində
qafiyənin səslənişi
onun qəfildən ortaya çıxıb, akustik, yaxud fonetik xarakterə yox, semantik tutuma
malik olduğunu nümayiş
etdirir, məsələn,
bu parçada olduğu kimi:
Şükür o göydəki ismin
halına,
Şükür yağışına, şükür qarına.
Şükür, adımızı öz
jurnalına
Əcəl - adqoydudan qabaq yazdırıb...
Qulunun poeziyasında qafiyə onun əsərlərinin, bəlkə də, poetik strukturunda ən antaqonist, konfliktli dialektik səviyyələrdəndir. Qafiyə
burada elə bir rol oynayır
ki, sanki belə rolu qafiyəsiz xalq poeziyasında semantik paralelizmlər oynayır və sətirləri cütləşdirməklə
iki fərqli deyimin birləşməsi
kimi yox, eyni şey deyimin
iki üsulu kimi təqdim edilir. Daha doğrusu,
qafiyə morfoloji-leksik
səviyyədə etdiyini
anafora sintaktik səviyyədə yerinə
yetirir.
Qulu Ağsəsin əsərlərinin
mahiyyətinə ekskurs
etdikcə görürük
ki, o, dünyanın poetik
modelini özünün
semantik sistemi üzərində qurmağa
daha çox meyilli olan Aleksandr Blok, Velimir Xlebnikov, Robert Rojdestvenski, Maqcan Cumabay, Oljas Süleymenov, Andrey Voznesenski və
Anna Axmatova modelində
strukturlaşdırmağa çalışır.
İşdi-qəzadı səndən əvvəl ölsəm...
Hərdən anamdan xəlvət...
Dağa
bax, sən Allah...
Sağ-salamat
ölsəydim...
Nə olar, bir səhər
durub görəsən...
...Görsən ki, qaranlıq
çökür aləmə...
Qələt eləyərəm, desəm...
Başımın uğultusu...
Qulu Ağsəs ətraf aləmin qavrayışı
və dərkində dünyanın dil mənzərəsinin ən
mühüm dəyər
orijentirlərini yaradır.
Şair burada "ayrılıq" konseptini
ortaya qoyur və bu, xalqın
spesifik mentalitetinin göstəricisi kimi çıxış edir.
"Ayrılıq" konsepti,
təbiidir ki, iki daim bir yerdə
olmağa can atan (bizim təqdirdə müharibədə döyüşən
gəncin və onun sevgilisinin) bir-birinə bağlı olub, hansı səbəbdən (burada müharibə ilə bağlı) ayrılmalarını
Qulu Ağsəs qeyri-adi misralarda yaradır və ayrılığa öz sənətkarlıq bucağından
baxır. Eyni zamanda ayrılıq insanın içini dağıdır, illah da yenidən görüşməyə
ümid yeri qalmadığı halda. Burada "ayrılıq"
konsepti şair tərəfindən elə
bir emosional-semantik yüklə yüklənib
ki, onun antonimi kimi səslənəcək
"xoş görüş",
"xoşbəxt görüş"
konseptlərinin yoxluğu
oxucunun da içini didib-dağıdır.
Qulu Ağsəsin poetik nəfəsinin fərqli ritmdə olduğunu onun digər bir "Sənsən hər yer..." şeirinin məzmununda izləyək.
Ömrümdən neçə gün
qalıb,
neçə saat, İlahi?
Çoxdan səndən nə
zəng gəlir,
nə amanat, İlahi!
Kim kəsib Sən olan yerdə,
söylə, yolu-yolağı?..
Gedim hansı cəhənnəmə,
hardan gəlir sorağın?..
...Mərhəmətin, neyləsəm
də,
günahımı aşmada
Çoxdandı ki, içimdə bir
yalvarış dolaşmada. -
Gedib tövbə eləməyə
mənə yer ver, İlahi,
Elə yer ki, baxıb görüm
Sənsən hər yer, İlahi,
Günahımı nəylə desən,
razıyam, yuyum orda,
Əgər gücün çatsa,
məni
özündən doyur orda...
Poetik mətnin kompozisiyasının
ikili mahiyyəti var.
Bir tərəfdən bu,
mətnin müxtəlif
seqmentlərinin ardıcıllığıdır.
Digər tərəfdən
bu, seqmentlər müxtəlif bərabəryüklü
müəyyən şəkildə
bərabərliyə can atmaqla
nəinki birləşməyə,
həm də qarşı-qarşıya durmaqla
vahid struktur paradiqması yaradır ki,
bu da frazaüstü və sətirüstü səviyyələrdə daha
görümlü yer alır.
Qulu Ağsəsin şeirlərinin
süjet quruluşu da
sırf özününküdür.
Onun şeirlərinin süjeti daha çox yığcamlığı
ilə fərqlənir.
Şeirlərin süjetindəki
kolliziyalar onun sırf öz bədii təfəkkürünə
xas olan son dərəcə yığcamlığı
ilə diqqəti cəlb edir.
Eyni zamanda Qulu Ağsəsin
şeirləri - mürəkkəb
quruluşlu məna kəsb edən fenomenal nümunələrdir.
Onlar vahid bütövün tərkibinə
daxil olmaqla və mühüm dil elementləri kimi funskiya yerinə
yetirməklə (ilk növbədə,
semantik yük daşımaqla) mürəkkəb
münasibətlər sistemi
ilə bağlı olub, fərqli dil konstruksiyalarına malikdir. Bu da nəticə etibarı ilə orada yer almış
hər bir elementə ayrı-ayrılıqda
və bütün konstruksiyanın üzərində
mükəmməl semantik
yük ortaya qoyur. İfadə, fraza və deyim
- bunların hamısı,
qrammatik strukturda bir-biri ilə müqayisə olunacaq və müqayisə olunmayacaq şəkildə
uyğunluq və antiteza mövqelərində
olub, oxucu üçün gözlənilməzliyə
gətirib çıxaran
yeni semantik çalar əldə edə bilir.
Beləliklə, Qulu Ağsəsin
poeziyasındakı dil
vasitələrinin seçimi,
formulası və onların istifadə edilməsi strategiyasını
nəzərdən keçirdikdə
görürük ki, onlar,
nəinki şairin ideya-bədii xülyasına
uyğun olaraq həyata keçirilir, həm də mətnin bütün elementlərinin strukturu və sahmanının təsiri altında ortaya qoyulur ki, burada fərdi ritm, qafiyə və strofika hamısı özəldir.
Qulunun poetik dilində mətnin struktur-semantik əlaqələri
arasında son dərəcə
yüksək və ciddi sıxlıq müşahidə olunur. Hər bir söz,
ifadə onun şeirlərində estetik
baxımdan öz sahmanı və quruluşu ilə seçilməklə çeşidli
semantik çevrə əldə edir.
Nizami Məmmədov Tağısoy
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2024.- 10 avqust, №29-30.- S.18-19.