Arazın o tayına məktub

Tehran konservatoriyasının məzunu Arif Mehmandosta

Mən folklorçu, tədqiqatçı deyiləm. Lakin sizin və dostlarınızın təklifinə imkanım daxilində, məmnuniyyətlə cavab verməyə çalışacağam.

Azərbaycan xalqının dilində, hafizəsində olan bayatılar, atalar sözləri, dünya görmüş adamların, hətta filosofların dedikləri kəsərli fikirlər təsadüfən yox, yerində, əlamətdar bir məqamda deyilir ki, bu da dövrün fəlsəfi dünyagörüşü, tarixi yaddaşı, bir növ çağırışı, arzusu, istəyi, andı kimi səslənir və təsir edir.

Bayatılarla, onun yarandığı əsri, illəri belə müəyyən etmək olur ki, bunun özü də xalqın yaşadığı, mübarizə apardığı dövr, epoxa haqqında müəyyən, bəzən aydın təsəvvür yaratmış olur.

Yeri gəlmişkən, xüsusi vurğulamaq istərdim ki, ictimai-siyasi nəğmələrimizdə belə, bayatılarımızdan məharətlə istifadə edilmişdir ki, bu, onların təsir dairəsini daha da gücləndirmişdir.

Misal üçün, məşhur "Qara gilə" nəğməsini xatırlayaq:

Qızıl gül əsdi,

səbrimi kəsdi.

Sil gözün yaşın, Qara gilə,

ağlama bəsdi.

Başqa bayatılarımızda da, görün, nə qədər obrazlı fikirlər işlədilir:

Eləmi, bulud ağlar,

çeşməli-sulu dağlar.

Burda bir qərib ölmüş,

göy kişnər, bulud ağlar.

Adı çəkilməyən bu "Qərib" bəlkə də tarixi bir şəxsiyyət, bəlkə də həqiqətən adi bir qəribdi. Ola bilər. Amma millətin, xalqın mənəvi paklığı, humanistliyi aydın şəkildə ifadə olunur.

Dağlara çən düşəndə,

sünbülə dən düşəndə,

ruhum bədənnən oynar

yadıma sən düşəndə!

Burada da sətiraltı mənalardan söhbət gedir. Bu adi eyham, bu işarə insani hisslərin poetikası deyilmi?!

Bir bayatımızda da deyilir:

Bu gələn yar olaydı,

əlində nar olaydı.

İkimiz bir köynəkdə,

yaxası dar olaydı.

Başqa bir bayatısında "Gəzməyə qərib ölkə, ölməyə Vətən yaxşı", - deyən bir torpağın, xalqın yuxarıdakı bayatıda vəsf edilən məhəbbət hissi də pərəstişə layiqdir. Lakin mənə elə gəlir ki, bizim bir çox bayatılarımız (xüsusilə siyasi bayatılar) əsas fikri yayındırmaq niyyətilə, sətiraltı mənalarda deyilir. Bu yolla da, mövcud siyasi hərəkətlə həm zamanın təqiblərindən xilas olur, həm də sözünü deyə bilir. O Taylı-bu Taylı xalq hərəkatı tariximizdə belə bayatılarımızın rolu əvəzsiz olduğu qədər də, hərəkatın gizli manifesti yaddaşlarda yaşayır.

Lakin bir həqiqəti heç vaxt unutmaq olmaz. Araz sahillərində fars, rus əsgərləri keşik çəkəndə belə, xalqımız bir-birindən ayrı olmamış, onun arzusu, istəyi, idealları uğrunda mübarizəsi bir olmuşdur. Bayatıları da, atalar sözləri də bunu bir daha əyani şəkildə sübut edir.

Mən, bir sıra telefon yazılarında müğənnilərimizin oxuduğu nəğmələrdə, bəzən televiziya verilişlərində də bayatılarımızda, onların düzəldilmiş, guya müasirləşdirilmiş variantları ilə də tanış oldum.

Hünərin var özün yeni bayatı yarat! Xalqın əsr-əsr yaşadığı döyüşlərin, iztirabların, qəhrəmanlıqların üstən xətt çəkmə! Bayatılar əsasında yeni tarix kitabları yaz. Unutmayın ki, qədim bayatılarımız tariximizdir.

Bir misal. Qədim dünya tarixçisi Plutarx yazır ki, yunanlar Krit-Miken mədəniyyətindən çox şey mənimsəmişlər: bir xalq kimi yunanlarda öyrəndiklərini inkişaf etdirib, özününküləşdirmək qabiliyyəti olduqca güclü idi. Onlar finikiyalılardan əlifba götürmüş və bunu təkmilləşdirərək, özününküləşdirmişlər. Buna "yunan möcüzəsi" də deyirlər.1

Qədim mənbələrdə göstərilir ki, "İliada"da yeri gəldikcə "metal", "tunc", "dəmir" sözləri gah metafora, gah da atalar sözü kimi işlənmişdir. Poemada "Kişiləri dəmir özü çağırır" kimi atalar sözü çağırış kimi də işlənir, yəni "silaha sarıl!"2

Qədim və şərəfli tarixə malik Azərbaycan xalqı həmişə zəngin mənəvi irsə malik olduğunu əsr-əsr nümayiş etdirmiş, öz mövqeyi, nüfuzu ilə tanınmışdır və indi də tanınır.

Ulu Öndər, unudulmaz Heydər Əliyev dəfələrlə bu barədə danışmış və xalqın böyüklüyü ilə fəxr etdiyini bildirmişdir.

Ata vəsiyyətlərinə sadiq qalan cənab Prezident İlham Əliyev Qarabağ torpaqlarını azad etməklə bu xalqın böyüklüyünü, yenilməzliyini bir daha sübut etdi.

Biz ziyalılar O taylı-Bu taylı böyük bir xalqın varisləriyik.

1. Bax: M. "Pravda" nəşriyyatı, 1990, səh.95

2. "Drevnyaya Qretsiya". M. 1956, səh.76

Sizə hörmətlə,

Nəriman HƏSƏNZADƏ

Azərbaycanın Xalq şairi

Bakı ş. 28 iyul 2023

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 17 avqust, №31.- S.17.