Ejen İoneskonun Gəncə ləhcəsi

Ədəbiyyat tarixində krallardan, şahlardan bəhs edən bir çox əsərlər var, hakimi-mutləqlərin həyatı, taleyi, həyat fəlsəfəsi məhəbbət mövzusundan sonra ədibləri ən çox maraqlandıran mövzu olub tarix boyunca. Bu mövzuda qələmə alınmış nəzm və nəsr əsərlərinin əksəriyyəti rejissorların da daim diqqətində olduğu üçün geniş kütlə müxtəlif dövr və məmləkətlərin iqtidar sahiblərinin ən azı adları ilə kifayət qədər yaxşı tanışdır. Bədii söz yaradıcılığının "absurdism", "dadaizm" deyilən cərəyanlarında əsər yaradan qələm sahiblərinin daha çox üz tutduqları mətləblərin mərkəzində də məhz imperatorlar, şahlar, krallar dayanır - tamamilə anlaşılandır, təbiidir, məntiqlidir; bir ölkəni, bir xalqı idarə etmək kimi çətin və məsuliyyətli işdə absurddan sığortalanmaq elə də asan deyil.

Bu və ya digər dilin quruluşunu dağıtmadan oxunaqlı, esidimli, təfəkkür yeniləyib təxəyyül zənginləşdirən söz oyunu qura bilən, verbal ekvilibr yaradan sürrealist, absurdist, dadaist ədəbiyyat yaradıcıları və bu ədəbiyyatı dilləndirib canlandıran rejissorlar təzadlar teatrı, yaxud antiteatr qurucuları nitq və təsvir illüziyalarından, assosiasiyalarından istifadə edərək özlərinə, oxuculara və tamasaçılara yozum sərbəstliyi, qavrama azadlığı verirlər. Məsələn, Kral I Beranje: "Niyə siz hamınız mənə belə baxırsınız? Məgər nəsə qaydasında deyil? Heç bir qeyri-normallıq ola bilməz, çünki bütün qeyri-normallıqlar artıq çoxdan adiləşib")

Gəncə teatrını dünyaya tanıdan Birinci Beranje

Növbəti dəfə belə bir imkan Gəncə Dövlət Milli Dram Teatrının səhnəsində baş tutdu. "Yuğ" Dövlət Teatrının və S.Vurğun adına Dövlət Akademik Rus Dram Teatrının rejissoru Tural Mustafayevin Gəncə truppasının istirakilə quruluş verdiyi "Kral ölür" tamaşasında bir teatr səhnəsi üçün qurulmuş oyunun (absurd dram əsərinin tamaşasının təhlilində "oyun" təyini daha artıq üzvilik qazanır) səhnə əsəri statusuna kimi yüksəlməsi üçün bir çox amillər var. Gəncə Dövlət Milli Dram Teatrının özünü sürrealizm cərəyanından daha çox dadaizm cərəyanının nümayəndəsi sayan rumın-fransız dramaturqu Ejen İoneskonun 1962-ci ildə qələmə aldığı "Kral ölür" pyesi əsasında təqdim etdiyi "Kral ölür" tamaşasının diqqətçəkən məziyyəti əhvalatın ab-havasının ilk dəqiqələrdən hiss olunub sonadək qüvvədə qalmasıdır. Hər hansı vizual əsərin uğur qazanmasından ötrü bu, son dərəcə vacib amildir. Təəssüf ki, son illərdə istər yerli, istərsə də digər ölkələrin tamaşa və filmlərində bu, axtardığımız, lakin tapmadığımız cəhətə çevrilib. Oynanılan, təsvir edilən əhvalatın, halın, vəziyyətin ab-havasını bərqərar edən nədir? - Əlbəttə ki, rejissorla aktyor heyətinin anlaşma dərəcəsi. Bu dərəcə optimaldırsa, aktyorlar səhnədə mizanlara robotsayağı riayət edib, personajın sözlərini deklamasiya etmirlər, hər bir aktyor hər bir personajın ən yaxşı mənada, cildinə girir, əsər tarixi əsərdirsə, əlbisələr aktyorların əyninə nəinki fizioloji ölçülər baxımından, ən əsası, obrazın dilini, xarakterini, danışığını, yerişini dəqiq tapmaq bacarığı baxımından düzgün biçilir. Bütün bunlar isə yaradıcı prosesə məsuliyyət və səliqə ilə yanaşmadan başlayır. Vurğulamağa ehtiyac yoxdur ki, məsuliyyətli və səliqəli yanaşma istənilən işdə çox əhəmiyyətlidir. Gəncə Dövlət Dram Teatrının "Kral ölür" tamaşasında quruluşçu rejissorla aktyor heyətinin anlaşma dərəcəsi, məsuliyyət hissi, səliqə keyfiyyəti bütün tamaşa boyunca tamaşaçının ilkin təəssüratına sadiq qalır. Təbii ki, hər bir zövqlü səhnə əsərində olduğu kimi, burda da kontekstə xidmət edən, ideyanı açan əlavələr və dəyişikliklər var. Məsələn, ədəbi mətndə kraliça Marqarita ilə kraliça Mariya ikisi də fərqli çalarlı qırmızı libasdadırlar, Tural Mustafayevin quruluşunda isə kraliça Marqarita qara libasdadır, kəməri isə çoxlu sayda kiçicik kəllə fiqurları ilə, belə demək mümkünsə, bəzədilib. Bu libas kraliça Marqaritanın kral Birinci Beranjenin həyatında və deməli, süjetdə tutduğu yeri aydın ifadə edir (Beranje Marqaritaya işarə edərək: "...O həmişə mənim ölümümü arzulayıb..."). Müasir tamaşaçıya hesablanmış və həm də əsərin ruhunu saxlayan əlavə Qarovulçunun qulaqcıq taxaraq musiqi dinləməsidir. "Qarovulçu" demişkən, kralın son anlarında o hökmdarının, komandirinin dünya mədəniyyətinin yardıcısı olmasına aid çoxlu sadalamalar edir. Şekspir təxəllüsü ilə əsərlər yazdığını deyəndən sonra Doktor "dayan, dayan, Gəncə teatrını da o yaradıb?" sualından ibarət əlavə replika atır. Bundan sonrakı səhnələrin birində kraliça Marqarita kral Beranjeni ölümə hazırlayarkən süngəri ləyəndəki suda isladıb onun əlini-qolunu yuyub-təmizləyir və Gəncə ləhcəsində deyir: "Bir az da döz, bir azdan yüngülləşəcən, yaxşılaşacan..." Bu mental leksikon da çoxsözlü farsda öz məntiqli yerini tutur. Personajların xarici görkəmi mövzusunu davam etdirərək o da qeyd edilməlidir ki, Gəncə teatrının tamaşasında kraldan başqa bütün personajların üzü mimsayağı ağ rəngdə qrimlənib. Bu, Beranjenin özünü digər insanlardan ifrat dərəcədə fərqləndirməsi, üstün tutması kimi dağıdıcı, məhvedici xasiyyətinə işarədir.

Samirə Behbudqızı

Ədəbiyyat qəzeti. - 2024.- 24 avqust, №32.- S. 8.