Şeir adam və
yaxud sərhədli dünyanın sərhədsiz
adamı
"Qəşəm
Nəcəfzadə və
ya seçilmiş əsərləri" kitabından
sonra...
İllər əvvəl aşağıdakı
misralarla başlayan şeir oxumuşdum:
Bəlkə dünən sındırdığın
budaqdı,
Oğlum,
qapını aç,
qapıda bir külək ölür.
Bəlkə dünən əkmədiyin
ağacdı,
Bəs niyə qapımızda ölsün bu külək?..
Bu şeirlə Qəşəm
Nəcəfzadə yaradıcılığı
ilə tanışlığım
yarandı. Sonralar müəllifin müxtəlif
kitablarını, o cümlədən,
bu günlərdə işıq üzü görən "Qəşəm
Nəcəfzadə və
ya seçilmiş əsərləri"ni əldə
elədim və çox böyük zövqlə mütaliəyə
başladım. Sanki eyni
rəngli, eyni ölçülü hasarlar,
darvazalar, adamları olan, hər küncünü-bucağını tanıdığm bir şəhərdən birdən-birə
ucu-bucağı bilinməyən,
tanımadığım, bilmədiyim
bir məkana düşmüşdüm. Bu məkanı
- Qəşəm Nəcəfzadə
yaradıcılığını hava kimi, su
kimi içimə çəkdikcə, ruhumda
bir dinclik yaranırdı. Mənə
elə gəlirdi ki, bir başqasını deyil, özümü oxuyurdum, bu introspektivlik
hətta özümə
belə qaranlıq olan tərəflərə
işıq salırdı.
Əlinə bir düşmən
bayrağı keçsə
onu ayaqlamaqla iş bitmir,
Yatmış bir düşməni
öldürməklə
məsələ
həll olmur,
Açılan bütün topların
əvəzinə Salam!
Quşun
xəbəri varmı
düşmən
tərəfdə uçur,
ya biz tərəfdə...
...Quşlara salam!
"Hər ölüm yenidən başlar müharibəni" - deyə
müharibələri lənətləyən,
"Səhərlərin bir
səhəri... //Sərhədlər
uçacaq" pıçıldayaraq
ölkələr, insanlar
arasındakı sərhədləri
uçurmağa çalışan,
Gəlin,
düşək səngərlərdən,
çəkilək bir
az geri,
Qaldıraq səngərlərə balaca uşaqları.
Nə qədər uşaq var qoy onlar da gətirsin,
Dayansınlar üz-üzə, açılsın
dodaqları...
- deyə, dünyadakı bütün uşaqlara sülh, əminamanlıq arzulayan, müharibə amirləri - generallara
"...atın rütbələri
uşaqlar oynasın,
// Atın silahları,
ağac götürün!"
deyə, sülh uğrunda Eynşteynsayağı
müharibə edən
("Mən sülh uğrunda müharibə etmək istəyirəm"
A.Eynşteyn), insanlar arasında din, dil, irq, təbəqə
ayrıseçkiliyi görmədən,
quşları, ağacları,
otları sevən, əzizləyən əməldə
mömini oxuyurdum sanki...
Məni
müharibəyə aparmayın,
Düşmən öldürən deyiləm!
Mənə silah verməyin,
satıb, kitab alacam.
Mənə düşmən göstərməyin,
dost olacam.
Şeir
oxuyacam əsgərlərə
səhərdən-axşamacan...
Allah!
Allah! Bu adam pafosun qulpundan tutaraq hayqırmır, gurlamır,
əsmir, vurub-dağıtmır.
Bu adam düşmənə
də mülayim yanaşır, bu adam düşməni də qəlbinin ən titrək, ən həzin səsi olan şeirlə ram etməyə
çalışır, bu
adam mənim içimdəkiləri yazır,
bu adam mənim
yaza bilmədiklərimi,
mənimlə doğulan,
mənimlə böyüyən
fikirlərimi, arzularımı,
sevincimi, dərdimi-sərimi
yazır, bədii yazır, lakonik, fəlsəfi tutumlu, içı-dışı məntiqə
söykənən, dünyada
oxuna biləcək şəkildə yazır,
sevgi dilində yazır. Sərhədli dünyanın sərhədsiz
adamıdır bu adam - doğuluşu, boya-başa çatışı,
yerişi-duruşu, baxışı,
düşüncələri və əməlləriylə...
Bu adam inanır ki, müharibələr dayansa
quşlar da adamlara qoşulub yeriyəcək,
yaxud adamlar da quşlara qoşulub uçacaq, ölkələri
bir-birindən ayıran
bayraqlar hamısı bir rəngdə - həyat rəngində, nəfəs rəngində
olacaq, vaxt-zaman işə-gücə, yamanlığa-pisliyə
görə deyil, körpələrin səsinə
görə ayırd ediləcək, hamı Allahın yaratdığı
bircə sözə
"Ol!"a bürünəcək,
sevəcək, seviləcək,
yaşayacaq, OLacaq!
Gülləni atın göyə..
Quşlar enəcək,
...bayraqlar yarpaq olacaq,
...saatımız körpə
səsiylə işləyəcək,
...bütün dillər səs olacaq...
Aman Allah!
Bu adamın hirsi, hikkəsi, nifrəti də vulqarizmdən, barbarizmdən, uzaq, evfemizm köynəyi geyinmiş sevgiylə doludur:
Heç
fikir eləmə, qurbanın olum,
Adam başqasını gedib sevər də,
Adam sevdiyini ata bilər
də...
Təzə iş deyil ki, başına gələn,
Başına dönüm!..
Bu ürəyə,
bu qəlbə, bu sevgiyə, bu həsrətə, bu nifrətə heyran qalmaya bilmirsən. Onun lənəti, qarğışı
da sevgi doludur:
Ay kişi, döymə arvadını,
ay əllərin
qurusun!
Heç
bilirsən onu kim sevirdi?
Və yaxud:
...yolun ortasında qoyub getməli yar,
Acığa düşüb başqasını
sevməli yar.
Bu adamın nəinki nifrəti, üsyanı, Allaha şikayəti də sevgi doludur.
O, heç vaxt özünə görə
Göydəkinə ağız
açmır, o, bütün
məzlumların, bütün
kimsəsizlərin ah-naləsini
misralarına düzüb
Allahı çağırır.
"Bu gecə itləri
güllələdilər" şeirinə diqqət yetirək:
İtin boğazından kəsilən
çörək,
Asvaltın üstündə can verən ürək
Allahı
çağırdı, Allah baxırdı,
Allah eşidirdi, Allah bilirdi...
Yaxud:
Atları
kəsdinizmi, qanadı
yerə enməz,
Otlar at qanı görsə, bir də örüş
göyərməz...
Elə
buna görə də
"Çöldə taxılımız
göyərməyirdi", elə buna görə də "Ruzimiz, suyumuz yoxa çıxırdı"
dedi halal adam, düz adam!
Qəşəm Nəcəfzadənin saxta tərif, saxta vəd verən insanlara, yalançılara, yaltaqlara,
qaragüruhçulara, vətənşüvənlərə
olan üsyanı da özünəməxsusdur, sakitdir,
tövrlüdür, səbrlidir:
Kim belə ağzımda sözü sındırıb?
Kim belə alnımda vüqarı döyüb?
Kim belə atamı-anamı söyüb?
Kim belə ağzımda dili yandırıb?
Dərənin dibinə diyirlənib
səs -
Mənə bir stəkan su!
Yaxud:
Məni
çağırmayın iclasınıza,
Qoyun sabah üçün ağ üzüm olsun.
Qəşəm Nəcəfzadənin bədii yaradıcılığı
nə əvvəli, nə də sonu olmayan mədəni
proses, Derrudanın təbirincə
desək, dekonstruksiyadır.
Onun şeirlərini nə modern ədəbiyyata,
nə də daha çox gənclərin axın etdiyi postmodernizmə aid etmək olmaz. Onun bütün şeirlərində transendential
dəyərlər yer
alır, yəni, şairin fərdi təcrübəsi və intuisiyası birləşərək
transsendentalizmi çılpaqlığıyla
qabartmağı bacarır.
O, təbiətə və
insan ruhuna sayğı, sevgi, diqqət hissiylə cəmiyyətin əksər
normativ qaydalarına qarşı çıxır.
Onun bu həlim,
sakit, pıçıltılı
şeirləri başdan-başa
haqsızlığa, Allahsızlığa,
insansızlığa üsyandır:
Meşədə kölgəni də
satırlar,
Deyirlər, bizim ağacın
kölgəsidir.
Yaxud:
İnsan
kəmliyi var,
Məndə, səndə, hamıda...
Vətən sağdı, sərhəd
sağdı şeirdə,
İnsan
ölür həm əruzda, hecada...
Və yaxud:
Öldü qoşma atlar, gəraylı atlar,
Dolan bulud kimi endirdi
gözün.
Atın
başınacan qalxdı
göy otlar,
Yandırdı çölləri, yandırdı
düzü.
Şair
qınağını, tənqidini
də arifanə, şairanə bir tərzdə ərz edir:
...dərilib göylərin küləkləri.
Yerdəki insanların təntiyən
nəfəsləri
Həmin
küləklərin
yoluq-yoluq
olmuş qanadlarıdı...
Bu misralar təbiətin məhv edilməsinə, harınların pula olan hərisliyi ucbatından ağacların qırılmasına,
suların qurudulmasına
etirazıdır şairin.
O, bədii bir dildə, özünəməxsus
tərzdə insanlara mesaj verir ki, adamlar, bu dünya
əbədi deyil, bu dünya malı
əbədi deyil, yadındadı,
Yadındadı,
Stolun üstə açarlar vardı,
Açarların ağzında qapılar,
Qapıların ağzında
Səni
unutmağa gələn
Adamlar.
İndi onların heç biri yoxdur, nə
sarayların, maşınların,
ofislərin açarlarını,
nə qapının ağzında duran, sənə yalmanan adamları özünlə
aparmayacaqsan. İnsan oğlu bu dünyadan
əbədiyyətə bircə
nemətlə - yaxşılıqla
gedəcək...
Qəşəm Nəcəfzadə yeddi
əsrdir yol gələn Fəzlullah Nəiminin, Əhməd
Lorun, Nəsiminin, Sururinin, Əli-ül Əlanın ruhunu köynək edib onların dolaşdığı
yerlərdən bir də keçir, o yolları gözüyumulu
keçənləri dayandıraraq
əbədi kaninatda hərflərin vacibliyini, Allaha aid sirrlərin
hərf və rəqəmlərdə gizləndiyini
söyləməyə çalışır.
Bütün bunlar Quranın iyirmi doqquz surəsinin əvvəlindəki hərflərin
müxtəlif mənalara
gəldiyini də söyləmirmi? Burada biz Qəşəm Nəcəfzadənin
dini baxışlarının
da dekonstruksiyasını görürük.
Bu fikrim təpədən-dırnağa
sufi olan Cəlaləddin Rumiyə yazdığı şeirdə
qabarır:
Girdim ruhum içinə,
Misraları qapı kimi çəkib,
Örtdüm üstümə,
Baş çıxartdım hərflərin
içindən...
Başqa
bir örnəyə diqqət edək:
"Gülümsə, Qəşəm"
Ya da bir misra içində
"ə" hərfini,
Çək üstünə, gizlən,
yat.
Ötüb keçsin vaxt...
Və bu hərflər bir-birinə qovuşaraq söz-söz, misra-misra, bənd-bənd şeirləşir.
Şair adamın, şeir adamın özü də hərf-hərf, misra-misra böyüyərək, "Qafiyə",
"Gəraylı", "Çöl müxəmməsi",
"Qoşma", "Bayatı"
olur, kitab olur... Bu kitablar insanları bir araya gətirmək
istəyi kimi dini cərəyanları, məzhəbləri də
birləşdirməyə, barışdırmağa, dost eləməyə
çalışır, bütün
xilqətin tək bir Yaradanının əfvinə sığınaraq...
Ey böyük yaradan, qurbanın olum,
Mən sənin əsirin, mən sənin qulun.
Şairəm, duyğuyam, mənə
rəhm elə,
Yanında günahım varsa,
bağışla!
Qəşəm Nəcəfzadə başdan-başa
sevgi adamı, vüsal adamıdır. O hətta özünün yaşam tərzi olan poeziya ilə
prozanı da vüsala
yetirməyi sevir, poema kimi, mənzum,
mənsur hekayə
kimi deyil, məhz öz tutduğu yolla - poeziyanın bətnindən
eqzoterik cücərtilərlə
boy verən prozaya dönüşlə... Və bu dönüşdə bir insan, yaxud da bir neçə insan taleyini vərəqləyirsən, oxuyursan...
"Tələbəlik illərində",
"Vaxt, saat",
"Köhnə evimiz",
"Qızım, qələmim
hanı?", Şeirimə
bax, şəklimi əzbərlə", "Qocalıq
pulu", "Pis valideyn", "Niyə şagirdlərin duymurlar səni?" və s. şeirlər belə dönüşlərdir.
Bu şeirlərdən biri
barədə ayrıca
danışmaq istəyirəm. Şair kimi özünəməxsus
bu adam həm
də ən fərqli ömür yoldaşı ("Mən
sənin ən pinti, dəcəl balanam, // Hər gün üst-başımı
təmizləyirsən". "Evə qayıdanda"), ən istənilən, arzuolunan atadır.
Məktəb direktoru məni
çağırdı yanına:
- Sən ən pis valideynsən,
11-də oxuyan oğlun qız sevir, - dedi.
Sinif rəhbəri də bir yandan
- Məktubunu tutmuşuq,
Özü də şeirlə
yazır. - dedi.
...Utandım direktordan soruşmağa
Görəsən, qız nə fikirdədir?
"Pis valideyn" şeirində mən övladını sevən,
dünyanın ən ali hissi olan
sevgiyə dəyər
verən, başqalarının
görə bilmədiyi
sevgi işığını
görən, o işığa
tərəf addımlayan,
övladını da işıqlı
yolla addımlamağa
öyrədən, dünyanın
ən yaxşı valideynini tanıdım. Allahın sevgiylə yaratdığı bəndəsi
o sevgiyə nə qədər inansa, tapınsa, o sevgini başqalarına nə qədər aşılasa
dünyamız o qədər
işıqlı, nurlu,
bərəkətli olar...
Şairlərin əksəriyyətinin yaradıcılığında ithaf şeirləri geniş yer alıb. Belə şeirlər Nəcəfzadə
yaradıcılığından da yan keçməyib. Amma bu ithaflar o qədər
fərqli, o qədər
səmimi, o qədər
bədiidir ki, oxucu bu nümunələri də içinə, ruhuna çəkmədən
ötə bilmir. Həmişə gənc, nakam ömürlü, sevgi dolu Mikayıl
Müşfiqə yazdığı
şeirdən bir parçaya diqqət edək:
Adam nə qədər şəkil çəkdirər,
Şəkil adama nə qədər oxşamaz.
Adamın
üzündə vaxt əylənməz,
Adamın
üzündə zaman dayanmaz.
Şair
burada Müşfiqin başına gələnləri,
çəkdiyi acıları,
qorxuları, saat-saat, dəqiqə-dəqiqə qocalan
simasını, ucalan mənəviyyatını necə
poetik bir dildə qələmə alıb. Və yaxud, uşaqların sevimlisi İlyas Tapdığa
yazdığı şeirə
baxaq:
Yetmiş beş illiyində xatirə danışır
İlyas Tapdıq
Ayaqlarına bax,
Birini götürür, birini qoyur,
Elə bil ki, sözlərinə vergül qoyur, nöqtə qoyur...
Bu örnəkdə
biz İlyas Tapdığı hərf-hərf, söz-söz,
bənd-bənd oxuyuruq
və böyük şairin bədii portretinə kinolentinə baxırmış kimi boylanırıq:
Başqa
bir örnəyə diqqət edək:
Məni
bir az gözlə,
Xəqani müəllim,
Bənövşəyə salam verib gəlirəm.
Bir gül də var, səndən salam gətirib,
O salamı güldən dərib, gəlirəm.
Burada müəllifin həm də Qəşəm Nəcəfzadə şeirlərinə
ağız büzənlərə,
bu ezoterik şeirləri həzm edə bilməyənlərə,
"hecası yox, qafiyəsi yox, o nə şeirlərdir"
deyərək, tənqidə
meyllilərə cavabıdır
(Sən vaxtında gəlmədin, ay oxucum, //
Mən tək qaldım onun-bunun əlində). Amma, hər
bir halda, həqiqi ədəbiyyat adamları Nəcəfzadənin
bircə şeirini oxuyanda əmin olur ki, şair Azərbaycanın həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatına dərindən
bələddir:
Çaylar yerə qonan buluddu, bax, bax,
Qoşa
əllərimi dörd
dolandırarar,
Ayə,
əllərimi şeir
yandırar,
Balıqla öpüşüb bu əllər, əllər...
Və yaxud:
Bir sirr uçurmuşam kəpənəklərə,
Yaz ağzı uçanda soruşarsınız.
Nə olsun, keçən il bar verməyiblər,
Bu il arılarla barışarsınız.
Bir zamanlar Araz - ayrılıq, həsrət,
ağrı, intizar simvoluna çevrilmişdi.
Və bu həsrəti, intizarı qəlbində, gözlərində,
şeirlərində yaşadan
şairlər ordusu
var idi - Söhrab
Tahir, Balaş Azəroğlu,
Əli Tudə, Mədinə Gülgün,
Hökumə Billuri...
Şeir adam Qəşəm Nəcəfzadə
bu həsrət dolu şairləri Arazın övladları adlandırır:
"Şairlər doğulur"
Bir gözəl, bir şair ağrısındadır,
Araz yer üzünə şairlər əkir.
Bu günümüzə şükür.
44 günlük şanlı
tariximizdən sonra Araz da azadlığına,
səadətinə qovuşdu.
Bundan sonra Arazın ovladları həsrətdən, intizardan
deyil, vüsaldan, sevgidən, sevincdən doğulacaq.
Yaşasın bizə qalibiyyəti
daddıran Ali Baş Komandanım!
Yaşasın Azərbaycan Ordusu!
Şəhidlərimin ruhu şadlığına, qazilərimin
canı sağlığına
qovuşsun!
İradə Aytel
Ədəbiyyat qəzeti. - 2024.- 24 avqust, ¹32.- S.18; 19.