"Başqası"nın səsi

I

Babam Həmid kişini arxadan çağıranda acığı tuturdu və heç zaman dönüb cavab vermirdi. Ya özünü eşitməzliyə vururdu, ya da bunu ona irad tutanda: "A kişi, çağıranda niyə hay vermirsən?" - deyirdi: "Cin-şeytansan, oğrusan, arxadan çağırırsan?" Sonra əlavə edirdi: "Kişinin adı üzünə deyilər".

Evdəkilər artıq buna vərdiş eləmişdilər. Yalnız nənəm aradabir deyinirdi: "Bəlkə bir sözümüz var! Hər sözdən ötrü dalınca qaçmalıyıq?"

Ona elə gəlirdi ki, arxadan gələn səs tanımadığı adamın səsidir və bu səs təhlükəli, qorxulu səsdir.

Babam qəti inanırdı: Əgər insanın adı arxadan çağırılırsa, xeyirliyə deyil...

II

Antonen Arto deyirdi: "Təhtəlşüurumda mən başqalarını eşidirəm" (sitat üçün Jak Derridaya istinad edirəm). Artonun mətnləri onun səsini oğurlayan oxşarı ilə sonsuz mübarizəsidir. Taleyin işinə baxın: 1930-cu illərdə Müqəddəs Anna xəstəxanasında onu müalicə edən həkimlərdən biri də məşhur fransız psixoanalitiki Jak Lakan olub. Jak Lakan da oxşar fikri bölüşür: "Səs nəysə boşluğa ünvanlanmış Başqasıdır".

Marsel Prustun roman silsiləsinin üçüncü cildində bir epizodu xatırlamalı oluram. Əsərin qəhrəmanı nənəsinin telefon zənginə cavab verəndən sonra düşünür ki, demə, nənəsinin əsl səsini indi dinləməli olub. "...Hayıf ki, o səs indiyəcən mənə tanış gəlməyib" və bu abzasın sonunda belə bir kəlmə gəlir: "üzü maskasız" səs.

III

Təxminən, bir il bundan öncə rəhmətlik şair dostum İnqilab İsaqla Gəncədə, Xan bağında gəzişib söhbət edirdik. Parkda bir neçə dəfə dövrə vurandan sonra "gəl, oturaq, sənə təzə şeirlərimi oxumaq istəyirəm", - dedi.

- Buyur, şair, qulağım səndədir, - dedim.

Telefonunu çıxartdı, düyməciyini basıb: şeirlər telefonun yaddaşındadır, - dedi.

Şeirlər səsləndi. Zarafata salıb soruşdum:

- Şeiri deyən sənsən, şair?

- Özüməm, - dedi.

- Elə bil səsin dəyişib. Bəlkə yorğun vaxtına düşüb? - dedim.

- Ola bilsin...

Dostumun gözü məndə olsa da, fikri səsinin yanındaydı. Özü öz səsinin sanki sehrinə düşmüşdü. Desəm ki, üzündə "o səs"in şəkli var idi. İnanın, gerçək İnqilab İsaq yanımda oturan şair deyil, telefondakı səsin yiyəsi idi...

Nobel ödüllü yazar Semuel Bekketin "Krappın son lenti" pyesinin qəhrəmanı maqnitofonda bir vaxt özünün söylədiyi sözləri dinləyə-dinləyə öz aləmində öz həyatını "söküb dağıdır" və belə qənaətə gəlir ki, "ömrünün ən yaxşı illəri"nə qayıtmaq istəməzdi.

Bekket öz sağlığında səsinin yazıya alınmasına hər cür mane olurdu. İçindəki mistik bir qüvvə səsinin yazıya alınmasına qarşı çıxırdı. Ona görə də bu gün yazıçının audioyazıları barmaqla sayılacaq qədərdir...

IV

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında qeyri-adi səs həssaslığına malik yazıçılar sırasında Mirzə Cəlil, Mikayıl Müşfiq və Anardan sonra, düşünürəm ki, Yusif Səmədoğlunun adını çəkə bilərik. "Qətl günü" romanı nadir bədii mətnlərdən biridir ki, orda səs-küy bir qədər mürəkkəb assosiativ mənalar sırasına malikdir. Küləyin uğultusu, zınqırov səsi, vertolyotun uğultusu, kontrabasın əcaib səsi və s. - misallar çox çəkmək olar.

Romanın qəhrəmanları ya son nəfəsdə naməlum bir səsin dalınca gedirlər və qeyb olurlar, ya da başqasının səsi ilə həqiqət onlara çatdırılır:

"- Tapdım, tapdım! - Səlimə xanımın səsi uğultulu küləyin əsdiyi yerdən, hardansa çox uzaqdan gəlirdi.

- Sənə epikriz vermişdim ha, orda bir həkim adı varıydı, Akop Mirzayan, onun oğlu Sergey Mirzayandaymış. Başa düşdün? Akop Mirzayanın oğlu Sergey Mirzayanda-a-a!

- Daha bəsdi, çox danışma!

Bu dəfə xəstə öz səsini eşitdi.

- Adı nədi?

- Kimin?

- Əsərin... - Telefonda gələn uğultulu küləyin həmlələri otağın pəncərələrini dolu kimi döyəcləyirdi. - Əsərin adı nədi?

- Qətl günü ..."

Həmin epizodda araya bir ritorik sual düşüb: "Bu səs kimin səsiydi, ilahi?"

V

İyun ayının ortasıydı. Günorta olsa da, havada bürkü yoxdu. Babam köhnə yurd yerinin sirkan, çayır basmış kalafalığına baxırdı. Göydə bir topa ağ bulud Qarayazıya, Kürün üstünə tərəf sürünürdü.

Kişinin qulağına səs gəldi. Bu dəfə səs arxadan gəlirdi. Onun adını çağırırdılar: Həmid, Həmid...

Yəqin arvad çağırır, əsəbiləşdi: "Axı, yüz dəfə demişəm..."

Yenə çağırdılar. Yox, arvadın səsi belə deyil...

Bu səs hardasa özünün də səsinə oxşayırdı. Dönüb arxaya baxdı, kimsə yox idi. Bir az havalı, bir az da ərincək bir xallı kəpənək çəpər sarmaşığının çiçəyinə qonmaq istədi, amma nədənsə fikrindən daşındı və bağın içinə uçdu.

Və bircə onu dedi ki, Həmid mənəm!

Bir də onu dedi ki, gəlirəm... gəlirəm...

Uşaqlardan biri maşınla Molla Xaloğlu Söyünün dalınca getdi...

Rüstəm KAMAL

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 31 avqust, №33.- S.29.