Dilimizə hörmət edilsün

Xalid Səid Xocayevin 1919-cu ildə yazdığı məqalə Nadir Məmmədlinin təqdimatında

Dilin milli kimliyinin və saflığının qorunması

Dilə alınma sözlərin gəlişi, yad təsirlər təbii inkişaf prosesidir. Dilin qorunması və inkişaf etdirilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər hər zaman geniş müzakirə mövzusu olmuşdur.

XX əsrin əvvəllərində əksər ziyalılarımız milli özünüdərk və mədəni dirçəliş prosesləri ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və təmizliyi uğrunda mübarizənin hər hansı bir müdaxiləsiz, müstəqil şəkildə inkişaf etməli olduğunu dəstəkləyir və mühüm müzakirə mövzusuna çevirirlər. Milli kimliyin qorunmasında əsas amil kimi xalqın öz saf və zəngin dilinin inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulurdu. Müzakirəyə qoşulan ziyalılarımızdan biri də Xalid Səid Xocayev olmuşdur. Onun haqqında ilk fundamental monoqrafiyanı tanınmış ziyalı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azər Turan yazmışdır.

Xalid Səid Xocayev 1893-cü ildə Daşkənddə anadan olub, orada mədrəsə təhsili alıb. 1911-ci ildə Türkiyəyə - İstanbul Universitetinə oxumağa göndərilib. 1917-ci ildə Tarix-filologiya fakültəsini bitirib, 1918-ci ildə İstanbul Universitetinin bir qrup tələbəsi ilə birlikdə Nuru Paşanın türk ordusunun tərkibində Azərbaycana gəlib. Bakıda azərbaycanlı xanımla ailə qurub, bir daha nə vətəninə, nə də Türkiyəyə qayıdıb. Müxtəlif illərdə Azərbaycanın bir çox ali təhsil ocaqlarında: Azərbaycan Dövlət Universitetində, Pedaqoji Universitetdə, İndustriya Texnikumunda, Hidrotexnikumda, Ağamalıoğlu adına texnikumda, rabfaktlarda, aspirant kurslarında dərs deyib. Xalid Səid türkologiya tarixində Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" ensiklopedik əsərinin ərəb dilindən ilk tərcüməçisidir. Məhz bu kitaba və əksinqilabi pantürkist təşkilatın üzvü kimi "Türkiyənin xeyrinə kəşfiyyat işi apardığı üçün" 1937-ci ildə güllələnib. Əsərləri "xalq düşməni" kimi müsadirə olunsa da, bəziləri vaxtı ilə işlədiyi AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun arxivində, kitabxanalarda qorunub saxlanılıb. Yazılarından biri M.F.Axundzadə adına Milli Kitabxananın nadir fondundadır.

Məqalə 30 yanvar 1919-cu ildə "Azərbaycan" qəzetinin 101-ci sayında dərc olunub. Əski əlifbadan transliterasiya etdiyim məqaləni oxuculara təqdim edirəm.

Nadir MƏMMƏDLİ

Filologiya elmləri doktoru, professor

Dilimizə hörmət edilsün

Bizə pək də iyi nazarla baqmayan bəzi Avropa mütəfəkkirləri türk millətinin istedad və qabiliyyəti-mədəniyyədən məhrum olduğunu iləri sürürlər. Halbuki bunlar qürünu-vüstada möhtəşəm bir islam mədəniyyəti mövcud olduğuna qaildirlər. Mədəniyyəti-islamiyyənin amilləri araşdırılsa, ərəblər və farslar qədər türklərin, türk alimlərinin dəxi təsiri oldığı aşkardır.

Ərəbcə yazılan asari-müxəllədənin ən nəfisi türk alimləri tərəfindən yazılmış oldığı inkarı qabil olmayan bir həqiqətdir.

Türklərdən farsca asari-ədəbiyyə təlif edənləri yazmaq üçün böyük tərcümeyi-hal kitabı təlif etmək icab edər. İddia edildigi gibi türklər təbən istedad və qabiliyyətsiz olurlarsa hər vəqt ayni qabiliyyətsizlik təsiri altında heç bir mövcudiyyəti-elmiyyə göstərəməzlərdi. Halbuki qiymətdar əsərlər meydana gətirən türk müəllifləri idi; qürunu-vustada müəssəsatı-elmiyyəsi ilə məşhur olan və Əndəlüs üləmasından heç də geri qalmayan alimlər yetişdirən Səmərqənd, Buxara, Xarəzm şəhərləri türk vətəni və orada yetişən ən məşhur müsəlman alimləri yenə türk övladı idilər. Şu halda türk irqinə isnad edilən "istidadsızlık" iftiradan başqa bir şey olamaz. Yalnız bizim də itirafına məcbur qaldığımız bir şey varsa, o da türklərin şimdiyə qədər kəndi millətlərinə qarşı irtikab etdikləri qeyri-qabili-əfv cinayətlərdir. Türklər qədər kəndi millətinə biganə qalan heç bir millət təsəvvür edilməz. Türklər daima başqalarının hesabına çalışmış, daima başqasına şərəf qazandırmış və bu xidmətlərinə qarşı olmaq üzrə eyni millətdən təhqir və təzyif eşitmişdir. Bu iddiayı isbat etmək içün bir az tarix səhifələrini qarışdıracaq olursaq, görürüz ki, zühuru-islamı mütəaqib, ərəblərlə münasibət peyda edən türklər dərhal ərəb əbasına büründilər; milli ənənələrini, adətlərini, tarixlərini vəl-hasil hər şeylərini unutaraq var qüvvətilə ərəbləşməgə çalışdılar. Adları ərəbcə, libasları ərəb libası, evlər ərəb evi… Xülasə, türklügə aid şeylərin qalması qəbahət imiş kibi, tamamilə çıqardılar atdılar. Müəlliflər, şairlər, ədiblər daima ərəb ruhunda, ərəb lisanında yazdılar. Bundan sonra farslarla münasibət peyda edən türk mühiti var qüvvətilə farslaşmağa çalışırdı, artıq bütün ənənə, adat, tərzi-məişət farslaşıyordı; artıq isimlər Abdullah, Əbdürrəhman, Seyfəddin, Hüsaməddin… şəkillərindən çıqıb Keykavus, Cəmşid, Fəridun, Təhmasb şəkillərini alıyordı. Artıq şairlər "bəzmi-Cəmşid, zülfi-səmbənu, saqiyi-xoşru, meyi-dosale, məhbubi-çehardeh-sale"dən bol-bol bəhs ediyorlardı. İş bununla da qalmıyordı: bunlara qarşı kəndilərinə "türk" denilincə, ən böyük həqarətə məruz qalmış kibi kızıyorlardı.

Ruslarla münasibət başlar-başlamaz, bir qismimiz həman rus boyasına boyandıq; əski adətimiz mucibincə ruslaşmağa çalışdıq. Bizim mənsub bulındığımız bir millətin mövcud və ədəmindən xəbərimiz belə olmadı. Bizim də bir mövcudiyyəti-milliyyəmiz, bizim də bir şərəfi-millimiz, bizim də bir namusi-millimiz ola biləcəgini xatirimizə böylə gətirmədik. Əvvəla kəndi ixtiyarımızla düşdigimiz girdaba sonra nim-məcburi bir surətdə atılurdıq, milli təlim və tərbiyə, sərbəstlik nemətindən məhrum edilmişdi. Bizim içün açılan hökumət məktəbi bizə rus ülum və fünunini ögrətməgdən ziyadə bizi "Niqalayı təqdir edən mütəəssib bir mujik" yapmağa çalışıyordı. Binaənəleyh surəti-xüsusiyədə yetişdirilən misyonerlər müəllimlik namilə bu məktəblərə göndəriliyordı. Artıq işimiz təhlükə yolını dutmışdı. Qabiliyəti-təmsiliyəmizə bir də mahir misyonerlərin dəssas tədbirləri inzimam edincə bir qaç sənə içində millətimiz, türklügümüz və buna aid bütün hissiyatımız aramızdan uzaqlaşub gedəcəkdi. İşin vəxamətini anlayan münəvvərlərimiz, millətin qulağına intibah azanını oqumağa başladılar; fəqət nə çarə ki insaniyətlə əlaqəsi olmayan və bütün səadətini təbəəsinin cəhalətində arayan Niqalay hökuməti bunları vətənlərindən tard etdi.

Nəhayət, bu gün əsərləri ancaq tarix səhifələrində qalan bütün zalım hökumətlər kibi Niqalay hökuməti də yıqıldı, parçalandı. Əsarət altında əzilüb inləyən bütün məhkum millətlər kəndilərini idarə etmək haqqını bil-feil qazandılar. Uzun zamanlar istiqlal eşqilə yanan qəlblərə sərin ümidlər sərpildi. Nəhayət, bu gün Lehistan, o bir gün Uqraniya... Arqa sıra böyük sürur talğaları arasında istiqlallarını elan etdilər. Ən ziyadə əzilən biz oldığımızdan tolayı ən əvvəl istiqlalını elan edən də biz olmamış icab edərdi, lakin səciyyeyi-milliyəmiz arasında kökləşən "xatirnəvazlıq" xəsisəsi bizi ən sonra elanı-istiqlal etməgə məcbur etdi. Nəhayət, ümumi cərəyanlara qarışdıq, biz də istiqlalımızı elan etdik. Etdik, amma bizim istiqlalımız Rusiyada olan gürci, erməni və sair millətlərin istiqlalından pək fərqli qaldı. Onlarda ümuri əllərinə alır-almaz əvvəl-əvvəl hər şeylərini milliləşdirməgə başladıqları kibi, müamilati-rəsmiyyələrini dəxi milli lisanlarında icra etmək içün də heç bir dəqiqələrini fövt etmədilər.

Millətlərə sahei-siyasət və mədəniyyətdə bir mövqei-məxsus təyin etdirən, ancaq milli lisanlarıdır. Bir millətin dərəceyi-tərəqqi və təkamüli ancaq lisanlarilə ölçülür. İştə bunı fərq edən millətlər, kəndilərini səhneyi-siyasət və mədəniyyətdə bariz bir surətdə göstərmək içün birinci işləri rəsmi müamilələrini milli lisanlarında yapmaq oldı. Halbuki bizim rəsmi dairələrimizdə işlər hala rus dililə görülüyor.

- Əcəba, nədən?

Bu suala cavab vermək içün üç ehtimal xatirə gəlir:

1. Bəzi kimsələrin və bilxassə ümumiyyətlə avam təbəqəmizin düşündükləri kibi "məmləkətimizdə bulunan bir qaç rus vətəndaşlarımızın xatirlərini saydıqda" ondan tolayı rəsmi müamilələrimizi rusca görüyoruz; dimağlarımızda yerləşən əski "xatirnəvazlıq" səciyyəsi tolayısıyla bu ehtimal xatirə gəlir. Fəqət mənafeyi-milliyəmizlə qeyri-qabili-təlif və arzuyi-ümumiyəyə müxalif olan bu ehtimalı pək uzaq görüyorum. İş başında bulunan zəvatın böylə bir qaç kimsənin xatiri içün mənafeyi-milliyəyi fəda edəcək adamlar olmadığına qaneyəm. Fərzi-muhal olaraq işbu səbəbdən tolayı ruscayı qullanıyorsaq, bu dəfə də ən böyük xətayı irtikab etmiş olacağız. Çünki yarın bizə qarşı "siz istiqlala müstəhəq bir millət olsaydınız, əlbəttə, sizin də bir diliniz olacaqdı; halbuki qullandığınız dil bizim dildir" deyə bağıran yenə bizim xatirlərini saydığımız rus vətəndaşlarımızın bir qismi olacaqdır. Nitəkim böylələri bizi təkrar əsarət və məhkumiyət altına soqmaq içün əllərindən gələni əsirgəmiyorlar. Kəndi dilimizlə qonuşmağa başladığımızı görüncə, "Xeyr, olmaz! Rusca danışmalı" deyə bağırıyorlar.

2. Dilimizin təkamülati-hazirəsi məmləkət idarəsinə kafi olmadığından rəsmi müamilələrimizi türkcə yapmadıq; və yaxud yapamadıq. İştə qəlbimizə rişeyi-xüsran verən və gözlərimizi məğmum-məğmum yaşartan əlim bir hadisə! Əsrimizin əqlə heyrətlər verən tərəqqiyatı arasında dilimizin hala müamilatımıza kifayət edəcək dərəcədə bulunmaması, nə dərəcədə şayani-əsəf bir hal... Lakin bu ihtimal da doğrı olamaz. Çünki: dilimiz müamilatı-rəsmiyəmizi əcnəbi bir lisanla icraya məcbur edəcəkdir kibi çoqdan keçmişdir. Vaqeən fransız, alman, rus lisanları dərəcəsində olmadığını itiraf etməgə məcburuz: fəqət olduqca oqulur, yazılır bir lisan olduğunu da kimsə inkar edəməz, bilxassə milli intibahın az, çoq runüma oldığı zamandan bəri dilimiz də olduqca iləriləmiş bir halda bulunuyor. Kəndi ihtiyacımızın mühim bir qismini ifa edə biləcəgində şübhə yoqdur. Bu gün qırıq, dökük bir halda olsa belə, ihtiyacımızı təmin edən dilimiz - bir az hörmət və itina edildigi təqdirdə, yarın bütün ehtiyacımıza kafi gələcək bir hal kəsb edəcəginə əmin olalım. Qaba əski, püski olub da bizim malımız olan bir şey, nazik və nəfis olub da "əcnəbi" olan şeylərdən daha iyi degilmi!

3. Dilimizin oquyub yazanlarımızın kafi dərəcədə olmayub az bulunması ki ən qəvi ihtimal da budur. İştə binlərcə yıllar milli hisslərə biganə olaraq yaşamamızın bizə yadigar bıraqdığı müdhiş bir fəlakət. Məmləkət idarəsi içün kifayət edəcək miqdarda rusca bilənlərimiz bulundığı halda, kəndi dilimizi bilənlər bulunmaması bizi nə qədər düşündürsə, nə qədər məhzun edərsə yenə azdır; halbuki yanı başımızda bulunan daha dünə qədər eyni məhkumiyət, eyni şəraiti-həyat altında yaşayan gürci və erməni qomşularımız böyləmidir? Onlar nə qədər rusca ögrənmişlərsə, o qədər də kəndi dillərini ögrənmişlərdir. Çünki onlarda milli hiss, milli duyğu vardı...

Artıq namusi-millimizi təmizləmək istərsək, tam mənasilə hür və müstəqil olaraq yaşamaq arzu edərsək, milli dilimizi təqdis edəlim və onı ögrənmək içün ən qısa yollar arayalım. Vəssəlam.

Azərbaycan qəzeti, 30 kanuni-sani

(yanvar) 1919, nömrə 101, səhifə 3.

Taşkəndli Xalid Səid

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 31 avqust, №33.- S.15.