Abbas Mirzə Şərifzadə
- səhnənin sönən
günəşi
Elmi araşdırma
O, tələsən adam idi. Görməli olduğu işləri, yazmalı olduğu kitabları tamamlamağa tələsdiyini bilsəm də, həmişə fikirləşirdim: Nəsiman Yaqublu hara və niyə tələsir? Nəsiman Yaqublu miqyasında olan insanların reallaşdırmalı olduğu işlər çoxdur... Tələsməyə dəyər... "Gedib də gəlməmək var".
Onun son tribunası "Ədəbiyyat qəzeti" idi. Son bir neçə ildə nə yazdısa, "Ədəbiyyat qəzeti"nə göndərdi. Nə göndərdisə, çap olundu...
Sonuncu dəfə ölümündən üç gün qabaq zəng vurmuşdu. Yenə də tələsirdi, "Deputat olmaq istəyirəm. Başım seçkilərə qarışıb, Zəngilana getməliyəm", - dedi və son göndərdiyi "Abbas Mirzə Şərifzadə - səhnənin sönən günəşi" məqaləsinin çapı ilə maraqlandı. "Növbəti sayımızda dərc olunacaq" dedim. Sevindi.
Getdi və qayıtmadı...
Bu, Nəsiman Yaqublunun son yazısıdır.
Azər TURAN
Nəsiman Yaqublu
Abbas Mirzə Şərifzadə - səhnənin sönən günəşi
...Çoxları ilə söhbət etmişəm. O dövrü görmüş, yaşamış adamların çoxu etiraf edib ki, camaat teatra Abbas Mirzənin adına gəlirdilər.
Teatrın ən
şöhrətli aktyoru idi Abbas Mirzə
Şərifzadə.
Onun oynadığı
rollar da əvəzsiz
idi. Və şübhəsiz ki, 1930-cu illərdəki
teatrımızdan danışanda
üç böyük
dramaturqun da adı çəkilməlidir: Şekspir,
Cavid, Cabbarlı. Hər üç sənətkarın yaratdığı
obrazları günəş
kimi parladan isə Abbas Mirzə Şərifzadə idi.
Abbas Mirzə Şərifzadənin
oynadığı rollar
da böyük idi, o dövrdə tamaşaya qoyulan əsərlər də. Şekspirin, Cavidin əsərləri səhnəni silkələyirdi.
Və böyük əsərlərin olduğu
yerdə nəhəng
aktyorlar da yetişməliydi.
Abbas Mirzənin aktyorluğa olan həvəsi lap cavan yaşlarından başlayıb. Onun böyük səhnəyə
gəlişini, aktyorluq
fəaliyyətinə başlamasını,
adətən 1908-ci ildən
hesab edirlər. Həmin il Abbas Mirzə on
beş yaşında ikən Molyerin "Zorən təbib" tamaşasında lal qız rolunda çıxış edib.
1908-ci ildə ilk rolunu ifa etdi. O qədər
də böyük aktyorluq bacarığı
tələb etməyən
bu rol Abbas Mirzənin yaradıcılığında
mühüm addım oldu. İki məğlubiyyətdən sonra
bu, ilk müvəffəqiyyət
idi.
1912-ci ildə Abbas Mirzənin həyatında daha bir uğurlu hadisə oldu. M. F. Axundovun "Xan Sərabi"
("Lənkəran xanının
vəziri") komediyasında
Teymur ağa rolunu ifa etdi.
Abbas Mirzənin aktyorluğa olan həvəsi getdikcə alovlanırdı.
Səhnədə daha
böyük rollar oynamaq həvəsi ilə yaşayırdı.
Dövrün böyük
aktyoru Hüseyn Ərəblinskinin oyununa isə böyük məhəbbəti vardı.
Öz həvəsini,
sənətə olan sonsuz sevgisini saxlaya bilməyib bir gün böyük
sənətkarın yanına
üz tutdu. H. Ərəblinski səmimiyyətlə
qarşıladı Abbas Mirzəni.
Hətta "otel"də onunla birlikdə iştirak etməyə imkan yaratdı.
İllər ötürdü... Ötən
illər Abbas Mirzənin
sənət yanğısını
daha da artırırdı;
böyük səhnə
obrazları yaratmağa
çağırırdı.
Budur,
1919-cu ildir. A. M. Şərifzadə
yazır: "Sevdiyim rollar: Nadir şah, "Trablis müharibəsi"ndə
quldir Ramiz. Sevdiyim qrimlər: Ağa Məhəmməd Şah Qacar, "Gaveyi-ahəngər".
Gəldi
1920-ci illər...
Abbas Mirzə Şərifzadənin
bir aktyor kimi fəaliyyəti daha da genişlənir, bir-birinin ardınca təkrarsız obrazlar yaradır. Dövrün qəzetləri Abbas Mirzənin
oyununu yüksək qiymətləndirərək yazırdı:
"... Abbas Mirzə Şərifzadənin
yaratdığı Hamlet rolu
tamaşaçının bütün
varlığına təsir
edir. Şərifzadənin
oyunundakı ifadə aydınlığı, intonasiya
- Hamleti bütün varlığı ilə səhnədə canlandırır...
Bu, Şekspirin Hamletidir"...
"Kral - Şərifzadə çox gözəl idi. Bunu isbat
üçün son pərdədə
oynamayarkən belə,
tamaşaçılar tərəfindən
gurultulu alqışlar
ilə səhnəyə
çağırıla bilər"...
"...Sənan rolunda Şərifzadə Abbas Mirzə
öz rolunu pək canlı göstərdi. Adətən
canlı bir Şeyx Sənan yaratdı"...
Amma Abbas Mirzənin qəlbində bu sənətə möhkəm bağlılıq
hissi yaşayırdı.
Sonralar böyük dramaturq C. Cabbarlı onun aktyorluq sənətinə bağlılığını
belə izah edəcəkdi: "Abbas Mirzə
məktəb görməmiş,
sənəti və onun üsullarını öyrənməmişdir. Lakin o, bir talantdır. O, öz-özünə doğulmuş
bir sənətkardır.
Sənət onunla bərabər doğulmuşdur.
Sənət onun qanında və iliyindədir.
Zatən,
məktəb sənətkar
yetişdirməyir. O, sənətkara
öz təbii istedadını genişləndirmək
və əlverişli
işlətməyi öyrədə
bilir".
Hələ 1923-cü ilin əvvəllərində
Azərbaycan Xalq Komissarları Şurasının
qərarı ilə
Respublika Maarif Komissarlığı
yanında Azərbaycan
Foto-Kino İdarəsi
(AFKİ) yaradıldı.
Az sonra, 1925-ci ildə A. M. Şərifzadə müstəqil
rejissor kimi
"Bismillah" bədii filmini
çəkir. Kinoda yalançı mollaların
törətdikləri iyrənc
cinayətlər ifşa
olunurdu.
Abbas Mirzə sonradan böyük ustalıqla
"Hacı Qara",
"Məhəbbət oyunu"
filmlərini də çəkdi. Kino haqqında
belə yazırdı:
"Kino musiqidir, kino teatrdır,
kino ədəbiyyatdır, kino aləmdir. Lakin bütün
bunlar ayrı-ayrılıqda
bir-birinə biganə
olaraq qalmır. Bütün bunlar birləşərək filmə
axıb gəlir və hər biri onun orqanik
üzvü olur".
Qızı Firəngiz xanım
(Respublikanın Xalq artisti Firəngiz Şərifova) danışırdı
ki, atası evdə məşq edəndə səsinin qüvvətindən
pəncərənin şüşəsi
cingildəyərmiş.
...1930-cu illərdir... Abbas Mirzə
Şərifzadə Azərbaycan
teatrının səhnəsində
parlaq obrazlar yaradır. Şekspirin, Cavidin, C.Cabbarlının
qəhrəmanları onun
ifasında səhnədə
"yaşayır", "mübarizə aparır",
"sevir", qısqanclıq
zəhəri ilə
"çırpınırlar".
Azərbaycan teatrının səhnəsində
Abbas Mirzənin ifasında
qısqanc Otellonun iztirabları eşidilir:
...Qəzəbim bir ilan olmuş, sürünür,
Şübhəsiz, burda cinayət
görünür.
Titrədən söz deyil, əlbəttə, məni...
Of, ya rəbbi! Bu mümkün yəni?..
O qulaqlar, o dodaqlar, dəsmal...
Ah, iblis qadın!.. Al, boynuna al!
1936-cı
il 11 fevral. Həmin gün Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsinin qərarı
ilə Abbas Mirzə Şərifzadəyə "Respublikanın
Xalq artisti" Fəxri adı verilir.
Elə həmin il teatr tariximizdə bir mühüm hadisə də baş verir. Mart ayının 18-də
Şekspirin "Maqbet"
əsəri Azərbaycan
səhnəsində tamaşaya
qoyulur. Maqbet rolunda Respublikanın Xalq artisti Abbas Mirzə Şərifzadə
çıxış edir.
...1937-ci ilin dekabr ayında
Abbas Mirzə Şərifzadəni
həbs edirlər.
...İlk
istintaq prosesi gedir. Abbas Mirzə Şərifzadə ittiham olunur. İlk istintaqda qardaşı haqqında suallar verirlər (Abbas Mirzənin qardaşı Qulammirzə inqilabdan sonra köçüb İrana getmişdi və orada yaşayırdı).
Abbas Mirzədən soruşurlar
ki, Azərbaycanda Sovet
hakimiyyəti qurulduqdan
sonra Qulammirzəni niyə həbs etmişdilər?
Abbas Mirzə cavab verir ki, qardaşını
Müsavat hökuməti
ilə əlaqədə
günahlandırıb tutmuşdular.
Bir müddət həbsxanada
yatandan sonra çıxıb getdi İrana. O vaxtdan bəri onunla əlaqəsi olmayıb.
1938-ci ildir... Böyük Azərbaycan aktyoru Abbas Mirzə Şərifzadə
istintaq olunur.
Getdikcə sualların xarakteri
də başqalaşır.
İndi Abbas Mirzəni daha
çox siyasi sahəyə "çəkirlər".
Siyasi səhvlərini
etiraf etməyə çağırırlar. Soruşurlar
ki, Müsavat hökuməti
ilə hansı əlaqələrin olub?
Abbas Mirzə qətiyyətlə
bildirir ki, onun Müsavat hökuməti ilə əlaqəsi olmayıb. Həmin hökumətin heç bir üzvü ilə də münasibət saxlamayıb.
İstintaq aparanlar bu dəfə də Abbas Mirzədən istədikləri
cavabı ala bilmirlər.
Hələlik, Abbas Mirzə
qətiyyətli və
möhkəmdir, haqqın,
ədalətin təntənəsinə
inam hissi içərisində qırılmayıb.
İndi böyük şair Hüseyn Cavidin adını çəkirlər.
Soruşurlar ki, Cavidin
"millətçi" əsərlərində
niyə oynayırdın?
Bundan məqsədin nə idi?
Abbas Mirzə yenə həqiqəti söyləyir.
O həqiqəti söyləyir
ki, onu ən düşüncəsiz adam
da başa düşə
bilər. Deyir ki, mən artistəm və borcum tamaşaya qoyulan əsərdə oynamaqdır.
İstintaq prosesi davam etdikcə, günlər ötdükcə "2839" nömrəli
məhbusun da (Abbas Mirzə
Şərifzadənin) işgəncələri
artır, yaşayışı
dözülməz olurdu.
Həbsxana divarları
arasında onunla rəftar da kobudlaşır,
pisləşirdi. Üzüntülü
sorğu-suallar, həbsxananın
ağır şəraiti
Abbas Mirzəni haldan salır, taqətini kəsirdi. Bu, onun keçirdiyi fiziki ağrılar idi. Mənəvi sarsıntılar
isə başqa tərzdə didib-parçalayır,
göynədirdi içərisini.
Lakin hələ dözürdü
ağrılara...
Yenə
sorğular, suallar.
Abbas Mirzə Şərifzadəni
"troyka" dəstəsi
mühakimə edir.
Abbas Mirzənin etirazları
heç bir fayda vermir. "Troyka"nın çıxardığı
hökm amansızdır.
Böyük aktyor ən yüksək cəzaya - ölümə
məhkum edilir. Altı gündən sonra Abbas Mirzə çox şeyi "etiraf" edir: "Mən uzun müddət
onlarla razılaşmırdım.
Nəhayət, razılıq
verdim. Mənə tapşırılmışdı ki, bədii sovetdə Hüseyn Cavidin millətçi "Şeyx
Sənan", "Səyavuş"
əsərlərini müdafiə
edim".
Abbas Mirzə daha sonra "etiraf" edir ki, "İblis", "Romeo", "Eyvaz" rollarını
oynayarkən də bəzi əksinqilabi tapşırıqları yerinə
yetirirmiş (məcburiyyətdən
doğan "etiraf"lara
bir fikir verin). Müqavimət göstərməyin boş
və mənasız olduğunu başa düşən Abbas Mirzə
çox ittihamları
qəbul edir. 1938-ci il
noyabrın 2-də deyir:
"Biz əksinqilabi təşkilatların
üzvləri ilə
"Avropa" mehmanxanasında
görüşürdük".
"2839"
nömrəli məhbusu
da belə təslim edirlər.
...Abbas Mirzə Şərifzadə
"İran casusu", "xarici ölkə casusu" kimi günahlandırılaraq ölüm
cəzasına məhkum
edilir. 1938-ci il soyuq noyabr günlərinin birində hökm yerinə yetirilir. Azərbaycan səhnəsinin
daha bir günəşi qırx beş yaşında belə söndü...
Qardaşının başına gələn faciəni eşidəndən bir il sonra, üstündən tikanlı məftillər keçən Arazın o tayında - Tehran şəhərində
Abbas Mirzənin istəkli
qardaşı Qulammirzə
dərdə dözməyib
dünyadan köçdü.
Nəsiman Yaqublu
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2024.- 31 avqust, ¹33.- S.13.