Yoxluğun şairi

Şeirin tutduğu yer kiçikdir. Yaratdığı empatiya duyğusu isə genişdir, bəzən isə sərhədsizdir. Ona görə də oxucu şeirlə yaradılan ruh halına bürünür, empatiya hissi yaşayır. Şeir həm hamınındır, həm də heç kimin deyil. Orta səviyyədə zövqü olan hər kəs şeiri mənimsəyir. Özününküləşdirir. Şeir mənimkiləşəndə digərinin olur. Uzaqlaşır. Azad olur. Axı azadlıq digəri olmaqdır. Özgələşmədir. Nəbi Xəzri poeziyası bütöv bir duyğu, hissetmə yaradır; Azərbaycan dilinin poetik imkanlarını bədii enerjiyə çevirir. Yalnız ana dilmizdə var olur Nəbi Xəzri poeziyası. İstənilən yazıçı və dramaturqumuzu rus, ingilis, alman, fransız dillərinə tərcümə edib az itkiylə vəziyyətdən çıxa bilərik. Ancaq Nəbi Xəzrinin şeirləri Azərbaycan dilinin xaricində çox itkilərə məruz qalacaq. Bu hal şairin böyüklüyüdür. Misal üçün, Sabiri başqa bir dildə Sabir deyil. Sual yarana bilər ki, bəs Avropada fransız, ispan, italyan və alman dillərində yazan böyük şairlər necə oldu ki, dünya şöhrəti qazandılar? Onlar nə qədər gözəl tərcümə olunsalar da, ingilis dili ortaq düşüncə dilləridir. Fransız dili Bodlerin duyğusal dilidir. İngilis dilində olan Bodler şeiri isə şairin mexaniki, riyazi dilinin məhsuludur. Tərcümədə şeirin düşüncə estetikası cəlb edir.

Azərbaycan dilində gözəl şeir yazmaq çətindir. Çünki şairlərimiz poetik düşüncənin imkanlarını maksimal dərəcəyə çıxarıblar. Nəbi Xəzri şeirlərinin ritmi, musiqisi, ahəngi, psixologiya və dramaturgiyası Azərbaycan dilinin poetik və bəzən də ritorik potensialından qidalanır. Onun şeirlərinin üstün tərəfləri də, əskik cəhətləri də tərcüməyə sığmır.

Bilirik ki, şeirin aldığı vaxt azdır, ancaq davamedici zamandadır, nəhayətsizdir. Bəs sevgi, onun da bir ölçüsü, miqdarı var? Sonsuzluğu belə ölçmək olur, davam edən tezlik və ardıcıllığı izləməklə, nəzarətlə. Əbədilik isə gəlimli-gedimli dünyada empatiyasız anlayışdır. Onun nə olduğunu empatiya edə bilmərik. Çünki ölümlüyük və sərhədlərimizi aşa bilmirik. Bəyəm, şeir sənəti məhdudluğun sərhədlərini dağıdır? Bəli, "şairlər reallıqlar deyil, kabuslar yaradırlar".

Məhəbbət ölçülmür illə, əsrlə,

Məhəbbət ölçüsü əbədiyyətdir.

Şeirin təsir gücü insan, xarakter, mühit, ölkə və peşəyə görə fərqlənir. Həmin adamın zövqü isə başlıca amildir. Şeir gözəllik duyumu və estetik zövq sənətidir. Gözəl bir şeirin özünü isbat etməyə ehtiyacı yoxdur. Nəbi Xəzrinin şeirlərindəki gözəllik duyumu da belədir. Gözəllik varlığı ilə estetik ölçüdür, dəyərdir. Ona heyranlıq isə ölçüsüzlükdür, dəyərsizlikdir. Axı ürəyin terroru heç bir dəyər tanımır. Çünki biz o kəsləri sevirik ki, onlar bizi sevmirlər. O kəslər bizi sevir ki, biz onları sevmirik:

Yaralar qövr edir təzədən, ürək,

Niyə könül verdin ona sən, ürək,

O səni sevmədi, sən niyə sevdin!

Səni sevməyəni sən niyə sevdin!

Bertold Brext "Şair ağıldan qorxmamalıdır" adlı essesində deyir ki, şeirin əsas məntiqi onun məntiqinin olmamasıdır. Təşbeh və metaforlardan arınmış, yabanı şeiri isə dadsız-duzsuz, ürək bulandıran yeməyə bənzədir ki, burada mən onunla razılaşmıram. Şair ağıldan imtina etməlidir. Etməlidir ki, onu əldə edə bilsin. Ağılın sərhədsizliyidir şeir. Şüurun üstsəviyyəyə çatmasıdır bu hal. Nəbi Xəzri ağıl və düşüncənin mümkünsüzlüyünü mümkün qılan şairdir. O, olmayan sahilləri yaradır:

Dəniz sahilinə qayıtmaq olar,

Göylərin sahili varmı, gedim mən?!

Şairin dənizdən göylərə köçürdüyü sahil abstrakt məkan deyil. Nəbi Xəzri "Dəniz, göy, məhəbbət" şeirində göylərin "uzaq, yaşıl ada"sını tapır. Fərqli estetik platformaları təmsil edən şairlərin (Nəbi Xəzri-Vaqif Səmədoğlu) yolu kəsişir. Məhəbbətin dəniz və göylərin limanında maddi, fiziki hadisəyə çevrilməsi onu həm də əbədiləşdirir. Şeirimizin Xəzrisi abstrakt məkanlarda əsməsəydi, oraları görməsəydi, onların vizual bədii portretini çəkə bilməzdi. Və şair məcazlar ilə həyatın, eşqin və yaşamağın həqiqətinə varır. Çünki məcazlar ən yaxşı dərketmə formasıdır. Həmin dərketmə şəkli hissetmənin fizikasını yaradır.

Nəbi Xəzri şeirlərində ifadə vasitələri deyil, təsvir vahidləri aparıcıdır, sintaktiksis leksikaya tabedir. Linqvistik struktur böyükdən kiçiyə doğru inkişaf edir. Daxildən xaricə tərəf böyümür, xaricdən daxilə sarı inkişaf edir. Səs, ritm və harmoniya qafiyələri klassik bir formatda yaratsa da, ənənədən qopma prosesi ilə də rastlaşırıq. Sevgi yaz çağıdır, təzədir, tərdir. Ömrünün qışında olan şair ehtiraslı ruhunda qəm gəzdirir. Sükutun şeirini yaradır. Olmayan sevginin varlığıdır. Varlıqla yoxluğun qovuşa bilmədiyi anın sükutudur.

Nəbi Xəzrinin şeirləri semantik və semiotik təhlillərə açıqdır. Filoloji təhlil və gözəlləmələrlə öz mətnimi yox edə bilərəm. "Peşəkar" şeir təhlilləri istənilən halda xaric səslənəcək. Çünki filoloji təhlillərim şairin şeirlərindəki xatirələrin xaricində qalacaq. Yepyeni həyat təcrübələrim ola bilər. Nəbi Xəzrinin şeirləri məndə həmin hiss və duyğulara qarşı empatiya da yarada bilər. Şeirlərin xatirələri mənə aid olmasa da, şairin illüziyayaratma bacarığı olduqca təbiidir, naturaldır və həm də mənimdir. Mənim... mənim yazım isə estetika formalaşdırmağa çalışsa da, şeirlərin yoxluq yaratmaları qədər təsirli olmayacaq. Nəbi Xəzri yoxluğu varlıq illüziyası ilə təsdiqələyən şairdir. Eynilə mənə bu yazını yazdırdığı kimi.

26 noyabr 2024

Ülvi BABASOY

Ədəbiyyat qəzeti: xüsusi buraxılış.- 2024.- 10 dekabr, №48.- S.7.