İndi nədən, kimdən deyək?..
Trafaret və şablon
mövzulardan qaçmaq
üçün, ya susmalı, ya da yeni ideyalarla gəlməlisən.
Yaza bilməyəndə
cümlənin, yəni
düşündüyün fikrin feili "itir", ya da qırılır, sən onu bərpa etməkdəykən hər
şey, ən mühüm ideyalar yanından ötüşüb
keçir. Və bunlar o qədər də çox deyil.
Konkret isimlərdən, kitab
və yazılardan bəhs etmək artıq "gecdir", hər şey o qədər geridən addımlayır ki, sən
irəlinin "landşaftı"nı,
ya seyr etməli,
ya da onlar yetişənə qədər
bu boşluğu təsvir etməlisən. Mirzə Cəlil demişkən, qələmin
müqəddəs vəzifəsi
elə bu boşluğu təsvir etməkdir...
Vaxtilə bir yazı
vardı: İndi nədən,
kimdən yazaq?..
İndi yenə də o məqamdır. Daha doğrusu, kimdənsə, nədənsə
yazmağın yeri yoxdu, çünki hər yer dopdoluykən
boşdur, boşluqdur,
bu "çəkisizlik
şəraitində" əşyaların,
ad və kitabların,
bir sözlə, əsas qəhrəman və hadisələrin rəsmini çəkmək
üçün dünyadakı
bütün qələmlərin
içi boşalıb.
Karandaşlar qırılıb,
ağ kağız fabrikdən qapqara çıxır...
İndi nədən, kimdən deyək?..
Ədəbiyyat, mədəniyyət,
incəsənət diskursu,
paradiqması. Necə
istəsəniz, adlandırın,
dəyişib. Bu dəyişkənliyin
içində hər
şey var, hava yoxdur, insan var, nəfəs yoxdu, kitab var,
vərəqləri oxunmur,
hərflər gözə
girir, amma oxunmur.
Rus dilindən, rus dili vasitəsi
ilə tərcümələr
aşıb-daşır, müstəqilliyin
əsas ideyası - orijinaldan tərcümə
ideyası boşa çıxıb. Bu qədər
lazımsız, müstəqilliyin
ideyasına uyğun gəlməyən material varkən,
hələ bir bədii tərcümənin
xüsusiyyətlərindən yazmaq kimə və nəyə lazımdır?
Kitab müzakirələri,
kitab sərgiləri keçirilir,
müəlliflər məkanı
qarış-qarış gəzib
dolaşır, oxucu yox, olsa da, təkəmseyrək.
Oxu, mütaliə barədə qədim miflərdən daha qədim əfsanələr
gəzib dolaşır.
Smartfonlar kitabı yeyib, olsun ki bu, qaçılmazdır,
ordan, ekrandan çay kimi, dəniz misalı axan şeylər hər şeyi bir anda əvəz
edir. Sonra unudursan, zatən, bu nəsnələr elə unudulmaq üçündür.
Ancaq smartfon təkcə kitabı və sair şeyləri
deyil, beyinləri yeyir. Bu beyinlə smartfondan elə smartfona qədər gedə bilərsən.
Hər şey belə ağrılı və təəssüf oyadandır...
Elə bir ortam
yaranıb ki, keçmişin
xəyalları, yəni
ən möhtəşəm
sənət adamlarının
da xəyalları bu ərazidə cücərmir,
sadəcə solub gedir.
Hər şey bir ucdan "təkmilləşdikcə" yuxarıda işarələdiyimiz
boşluqların həcmi
və tutduqları sahə böyüyür.
Süni intellekt, tərcümə proqramları,
başqa virtual alətlər..
Deyirlər, nə qədər inkişaf edir-etsin, süni intellekt insan kimi şeir yaza bilməz. Heç məqsəd də o deyil. Məqsəd, bəlkə
də təbii insanı kənarlaşdırmaqdır.
Yaxud bu bir seçimdir. İstəsən, göz
at, yararlan. Amma belə
seçimlər kütləvi
xarakter daşıyanda
həmin "əvəzetmə"
avtomatik yerinə oturur. Keçmişin mətnlərindən bu günə qədər vərəqləsək, bəlkə
də oralarda "süni intellekt" və sair şeylər
haqqında işarələrə
rast gələrik. Necə ki məsələn,
bədii ədəbiyyatda
montaj haqqında hələ XVIII əsr yazıçılarının əsərlərində rast
gəlinir. Baxın:
"XVIII əsr fransız
mütəfəkkiri Deni Didro
teatr səhnəsində
müxtəlif epizodların
sinxron şəkildə
yanaşı qoyulması
ilə gözlənilməz
bədii effektə
nail olmağı arzulayırdı...
Montaj texnikasının elementlərindən səhnədə
səmərəli istifadənin
ilk nümunələrinə alman dramaturqu və rejissoru Bertold Brextin və fransız absurd teatrının
nümayəndələrinin xidmətlərini xüsusi
ilə qeyd etmək lazımdır..."
(Q.Quliyev)
Yaxud... nə qədər istəsəniz
nümunə gətirmək
mümkündür. Bütün
bu misallar təbii və ardıcıl, addım-addım
inkişaf perspektivlərinin
nəticəsidir. Bədii
mətnlərdə xəbər
verilən nəsnələr,
şübhəsiz ki, müəyyən
hədəf bəlləmək
anlamına gəlir, sənətin özünün
kəsər və vizuallıq qazanmasına xidmət edir.
Köhnə yazıçılar içində "Don Kixot"u
oxumayan yazıçı
tapmaq olmaz, bəlkə də. Oxuyub yazmaq əxlaqı
başqa bir kateqoriyaya aiddir. Amma bəlkə indilərdə
qalaq-qalaq əsər yazan insanlar içində "Don Kixot"u
oxuyanlar çox azdır. Yaxud Çexovu... Həm də ölüm-dirim savaşı kimi. "Mən kiməm?" sualına cavab olaraq.
Bütün sərhədlər açılandan sonra qələm əhlinin məhəlli sferada qalması dəhşətdir.
Sosial şəbəkələrin
rənglərinə baxın:
insan, qələm əhli bütün "əsas əsərləri"ni
yazıb bitirdikdən
sonra fəlsəfəyə
varır, yaşadığımız
cəmiyyətin üzünü
astarına və tərsinə çevirir, görürsən
ki, astar üz, üz elə astardır...
Cavanşir YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti 2024.- 13 dekabr (¹49).- S.15.