Salam Sarvan poeziyasının müqayisəli təhlili

Və can atma bu boyda nəvazişə, tumara:

Sığal haqqı boydadı bədənin şallaq haqqı.

S.Sarvan

Salam Sarvanla ilk dəfə canlı ünsiyyətimiz Lənkəran şəhərində təşkil edilmiş kitab sərgisində baş tutmuşdu. Xatırlayıram... onun simasında şairanə, qeyri-adi təbəssüm və nigarançılıq vardı.

Nəsə, sərgiyə çatar-çatmaz, görüşüb tanışlıq verdim. Bir az söhbət elədik, o daha sonra oxucuların önündə çıxış elədi. Kənardan çox səmimi, gülərüz və mehriban görünürdü, fəqət, nədənsə gözləri yol çəkirdi...

Tələbəlik illəri, başımda gənclik romantikası... sərgidən sonra, birbaşa sevgilimlə görüşə yollandım. "Heykəl tənhalığı" kitabından ona bir neçə şeir oxudum. Səhv etmirəmsə, həmin misralar belə idi:

Mənaların hamısı cəfəng imiş, rəng imiş,

Nə yarpaq qoxlar daha, nə ağaca sarıllam.

İndi mən bir qadının qaşına-gözünə yox,

İndi mən bir qadının taleyinə vurullam...

Doğrudur, poeziyamızın yaşı əsrlərlə ölçülür. Hərçənd ki, yüzilliklərə dayanan bu mədəniyyətin müəlliflərindən hansılar folklorumuza sadiq qalıbsa, xalq onu daha çox sevib, daha çox oxuyub.

Hələ XVIII əsrdə Vidadi yazırdı:

“Külli-Qarabağın ab-həyatı,

Nərmü-nazik bayatıdır, bayatı".

Görünür, Salam Sarvan folklor ənənəçiliyi və Vaqif novatorluğunu özünəməxsus tərzdə yaradıcılığında improvizasiya etməyə müvəffəq olub. Bununla yanaşı, Füzuli poeziyasına məxsus nisgil, ağrı, qəm-kədər motivləri Salamın qələminə də sirayət etdiyini düşünürəm:

Vaxtilə Füzuli öz bəxtsizliyindən gileylənirdi:

Fələklər yandı ahimdən,

Muradım şəmi yanmazmı?

Salam Sarvan isə bunu belə ifadə edir:

Üzü dönük baxtın üzü bəridi...

Yaş yorğun gözlərin axan təridi.

Məncə, Salam Sarvan ədəbiyyatımızda Vaqifdən sonra ən böyük sənətkar, modernist şeirdə isə öz dövrünün Füzulisidir...

Leksikonunda frazeologizmlərdən məharətlə istifadə etmiş şairin üslubu bir az kinayə, bir az yumor, bir az parodiya, bir az da ironiya ilə yoğrulub:

Nə yanığı söndürmək, nə içmək üçün,

Bir qurtum su verin, tüpürmək üçün.

Sənin ad gününə gül dərmək üçün

Sinəmə çəkdiyin dağa çıxıram.

Şairin əsas missiyası böyük mətləbləri kiçik mövzulara sığışdırmaqdır:

Kənddə eyni sürətlə gedir

İnəklər, maşınlar, adamlar...

Doğrudan, bu cəhətdən onun bir bəndlik şeirləri belə oxucunu heyrətləndirməyi, düşündürməyi bacarır:

Adamlar çox soyuyub, şair,

sənsə, bu boyda dünyada

bom-boş soyuducuda uzanmış

termometr kimi tənhasan.

Salam Sarvan belə minimalist şeirlərdə, ya ironiya işlədir, ya da Dekaentçilik ənənələrini davam etdirir. Şübhəsiz ki, onun tənhalığı da spesifikası ilə fərqlənir:

Daha adamlar içində təklik deyil mənimki,

Əsrlərin içində heykəl tənhalığıdı...

Ümumiyyətlə, fikir versək, şeirlərdəki bədii təsvir vasitələri rəngarəngliyi, metaforik manevrlər orijinallığı ilə seçilir. İstər-istəməz, adam fikirləşir ki, təcridçilik, sentimentallıq şairin ruhuna necə nüfuz edibsə, o özünü məhz cansız-ruhsuz heykəllə müqayisə edir.

Doğrusu, absurdizm, qeyri-müəyyənlik, zaman-məkan nisbiliyi müəllifin yaradıcılığına yad deyil, bu, öz yerində.

Fikrimcə, Bualonun "Poeziya sənəti" əsərindəki "Üç vəhdət" qanunu (zaman, məkan, hərəkət) Salam Sarvan poeziyası üçün də xarakterikdir.

Ancaq "Üç vəhdət" prinsipinin tətbiqi və şeirlərdəki paradoks oxucunu hərdən dilemma qarşısında qoyur, qaranlıqda qara pişik axtarmağa sövq edir:

Eynən, qatarların vəziyyətindəyəm,

onlarçün qandal relslərdən

çölə, azadlığa çıxmağın

bircə yolu var - qəza!

Düzü, onun prototipi, adətən haqsızlığa, naqisliyə, vəfasızlığa düçar olur, yalqız qalır, məşəqqətli həyat sürür, özünü oda-közə vurur. Fəqət, tutduğu yoldan, əqidəsindən heç vaxt geri dönmür:

Atdı, atdı məni düşmənlərim də,

İlahi, adam da belə tək olar?

Bu ki sürünməkdi, cəhənnəmə ki,

Başı dik tutub da sürünmək olar.

Hə, doğrudur, Salam Sarvan poeziyası ziddiyyətlidir. Bəzən obrazlılığın altında gizlədilmiş məna təəccüb doğurur:

Ölmüş pəhləvanın baş daşı -

Son dəfə başı üstə qaldırıb saxladığı daş.

İttihamçılıq, tərki-dünyalıq, ümidsizlik, təlaş, həyəcan motivləri misra-misra müəllifin poeziyasına hopub:

Vaxt gələcək...

Yol qırağında tapılmış

naməlum kişi meyidi olacaqsan,

"tanımağ"a bir kimsə gəlməyəcək...

Nizaminin təbirincə desək, yalanabənzər doğrudan imtina etmiş Salam Sarvan insanlara reallıqla barışmağı tövsiyə edir:

Gəl, sənə təsəlli verim,

Darıxma, düzəlməyəcək.

Həmçinin qeyri-səmimi, soyuq, saxta münasibətlərdən bezib-yorulan şair ən yaxşı çıxış yolunu hər yerdən və hər kəsdən kənarlaşmaqda görür:

Ürəyimdən nə keçir, deyim, sən də biləsən.

Hər yerdən çıxıb getmək və hər kəsi unutmaq...

Maraqlıdır ki, başqa şeirində bu arzusunun mümkünsüzlüyünü etiraf edir:

Axx, ətrafımıza o qədər adamlar yığırıq ki,

indi onların əlindən

tənhalığa çəkilmək də olmur.

Sözün düzü, şeirləri diqqətlə təhlil etdikdə, doğrudan, müstəsna monotonluqdan, yeknəsəklikdən əzab çəkən, pessimist obrazın təzadlı düşüncələrini duymaq olur:

Ölsən, bir düşmən sevindirərsən.

ardınca barı, bir "sağ olun" ola.

Gözünü qapaya bir qız əlləri,

bu sənin ilk qadın sığalın ola.

Açığı, sevgi poeziyası şairin yaradıcılığında xüsusi yer tutur, lakin onun məhəbbətə yanaşmasında fərqli çalar, yeni nəfəs, orijinal münasibət duyulur. Ənənəvi şairlərin sevgilisini göylərə qaldırması, yersiz metafor, mənasız pafosla bəzəyib-düzəməsindən qətiyyətlə imtina edir:

İyim yanıq iyi, dadım su dadı...

Mən adam balası deyiləm, qadın.

Məni sevməyin də yolu başqadı,

Bununçün məhəbbət, filan şərt deyil.

Qərəz, keçən əsrdən etibarən, ədəbiyyatımızda aşıq şeir janrının psevdo-cazibəsi necəsə, insanları ovsunlamağı bacardı. Belə bir vaxtda yaradıcılığa gələn Salam Sarvan, obrazlı desək, İbrahim peyğəmbər kimi, bütləri qırıb-söksə də, onun yaradıcılığını ehkamçı poeziya kimi qiymətləndirmək də doğru çıxmaz..

İlkin ÖZ

Ədəbiyyat qəzeti. – 2024. – 3 fevral, № 4. – S. 30.