Yeni tarixi dövr və
füzulişünaslığın vəzifələri
"Füzuli bütün türkləri
birləşdirən şəxsiyyətdir"
Ümummilli lider Heydər Əliyev
Hər bir xalqın - millətin tarixində elə şəxsiyyətlər
var ki, onlar öz xalqlarının və düşünən
bəşəriyyətin mənəvi sərvətidir. Xoşbəxtlikdən,
Azərbaycan xalqı belə tarixi şəxsiyyətlərlə
- alimlər, şairlər, rəssamlar, musiqiçilərlə
zəngindir. Bütün zamanlara və bütün
xalqlara həmişə gərək olan belə şəxsiyyətlər
- Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Mövlanə Cəlaləddin
Rumi, Əlişir Nəvai, İbn Sina, Əl-Biruni, Əl-Fərabi
böyük türk millətinin elm və sənət
dühalarıdır. Sonrakı nəsillər
onları ehtiramla yad edir, tarixin gedişatını onların
sayəsində doğru müəyyənləşdirirlər.
Xüsusilə, XX əsrin II yarısında, XXI
əsrin ilk dövründə klassik irsə münasibətimiz
dövlət siyasətinin prioritetlərinə çevrilib.
Ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyəti
dövründə yazıçı və şairlərimizin
yubileyləri layiqincə qeyd olunub.
Müstəqilliyimizin
ilk illərində dünya miqyasında keçirilən iki ədəbi-tarixi
hadisəni xüsusi qeyd etmək istəyirik: möhtəşəm
eposumuz "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanını 1300,
dahi "Qəlb şairi" (Gibb) Mövlanə Məhəmməd
Füzulinin 500 illik yubileylərini. Bu yubileylər adi ədəbi-bədii
tədbirlər deyildi, hər ikisi YUNESKO xətti ilə bir
neçə il sürən beynəlxalq bədii-fəlsəfi
fikir bayramları idi.
Fenomenal siyasətçi Heydər Əliyev tarixin
gedişatını, həm ağılla, həm də fəhmlə
duyurdu.
"Kitabi-Dədə Qorqud"un 1300, "Manas"ın 1000
illiyi və Füzulinin 500 illik yubileyi, həm də (və
daha çox) bütün dünya türklərini birləşdirmək,
türk məfhumu altında bir araya gətirmək vasitəsi
idi. Ulu öndərin böyük uzaqgörənliklə
əsasını qoyduğu bu tarixi işi onun varisi - möhtərəm
Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyev ləyaqətlə
davam etdirdi. Ulu öndərin məzarı
(abidəsi) önündə 44 günlük müharibə zəfərlə
başa çatan gün onun dediyi "mən xoşbəxt
adamam ki, ata vəsiyyətini yerinə yetirdim" ifadəsi təkcə
Qarabağın azad olunması ilə bağlı deyildi,
çoxmənalı fikir idi. Onun bir mənası da
"Türksoy", "Türk Dövlətləri Təşkilatı",
"Orta Asiya Dövlətlər Birliyi", "Qoşulmama hərəkatı",
İslam dövlətləri birliyi ilə bağlı idi. Monolit türk birliyinə, Turan-Türk gələcəyinə
aparan yolun əsasını Dədə Qorqudun və
Füzulinin XX əsrin 90-cı illərində keçirilən
yubiley tədbirlərindən qoyulmuşdur. Cənab
Prezidentin "Məhəmməd Füzulinin 530 illiyinin qeyd
edilməsi haqqında" 25 yanvar 2024-cü il
tarixli sərəncamı bu işin yeni tarixi dövrdə
davamı kimi mənalandırıla bilər. Sərəncamda
Füzulinin ədəbi-tarixi mövqeyi belə ifadə olunur:
"Məhəmməd Füzuli Azərbaycan ədəbi-bədii
fikrinin inkişafında müstəsna yer tutan, Yaxın və
Orta Şərq ölkələri ədəbiyyatına
mühüm təsir göstərən qüdrətli sənətkardır.
Hərtərəfli biliyə malik mütəfəkkir
kimi onun həyata, insana, dərin məhəbbət
aşılayan və daim gözəllik duyğusu ilə,
ülvi ideallarla yaşamağa çağıran çoxcəhətli
bədii-fəlsəfi irsi Azərbaycan xalqının bəşər
mədəniyyətinin xəzinəsinə bəxş etdiyi
misilsiz mənəvi sərvətlərdəndir. Məhəmməd Füzuli anadilli poeziyanın
mükəmməl nümunələrini yaratmış, Azərbaycan
bədii dilini daha da zənginləşdirərək yeni zirvəyə
yüksəltmişdir.
Onun parlaq dühasının təcəssümü olan
və bu gün də sevilə-sevilə oxunan əsərlərin
yarandığı ilk vaxtlardan geniş coğrafiyaya
yayılmış və müəllifinə böyük
şöhrət qazandırmışdır.
Məhəmməd Füzuli Azərbaycan ədəbiyyatı
və mədəniyyəti tarixinin iftixarıdır". Diqqət edilərsə, Füzuliyə
yeni tarixi gerçəklikdə münasibətimizin
estetik-metodoloji konsepsiyası bu tarixi sərəncamda möhtəşəm
tərzdə öz ifadəsini tapmışdır.
Yəni:
1) Füzulinin ədəbi-fəlsəfi fikir tarixində
tutduğu əzəmətli mövqe. 2) Yaxın və Orta
Şərq ədəbiyyatına səmərəli
yaradıcılıq təsiri. 3) Füzulinin bir mütəfəkkir,
alim-şair olması. 4) Şairin insana dərin məhəbbəti
və gözəllik duyğusu. 5) Ana dilini - türk dilini
öz füsunkar poeziyası ilə yeni zirvələrə
yüksəltməsi. 6) Onun parlaq dühasının məhsulu
olan lirikasının müasirliyi. 7) Füzulinin
Azərbaycan xalqının, türk millətinin iftixarı
olması.
2007-ci ildə
çap olunmuş "Azərbaycan
füzulişünaslığı" adlı monoqrafiyada
şairin müasiri olan Əhdi Bağdadi təzkirəsindən,
XX əsrin sonuna qədər mövcud tədqiqatları tədqiq
və analitik təhlil edilməsini nəzərə alaraq
fuzulişünaslığın ayrı-ayrı mərhələlərini
və ümumən bir elm kimi təkamülünü təsəvvür
etmək naminə onların əsas faktlarını burada da
qeyd etməyi lazım bilirik. Füzulişünaslığın
nəzəri, metodoloji bir elm kimi təşəkkülü XX
əsrə aiddir.
F.Köçərlinin
ikicildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi",
Abdulla Surun "Füzuliyə bir nəzər",
H.Araslının "Böyük Azərbaycan şairi
Füzuli", B.Çobanzadənin "Füzuli və onun
yeri", M.Quluzadənin "Füzulinin lirikası", Məmməd
Cəfərin "Füzuli düşünür", Mir Cəlalın
"Füzuli sənətkarlığı", S. Əliyevin
"Füzulinin poetikası", Fuad Qasımzadənin "Qəm
karvanı, yaxud zülmətdə nur", Teymur Kərimlinin
"Görünməyən Füzuli", Rafael Hüseynovun
Füzuli sənətkarlığına işıq salan məqalələr
silsiləsi (Qəzəllərin gözəlləri və s.),
Kamil Nərimanoğlunun "Mənim Füzulim",
H.Ə.Mahirin "Mənim tanıdığım
Füzuli" əsərlərini nəzərdə tuturam.
Buraya Türkiyə, Avropa, Rusiya
Füzulişünaslığını da əlavə etmək
olar. Bu sıraya ingilis alimi Gibbin "Nizami və
Füzuli" kitabını, milliyyətcə yəhudi olan
böyük şərqşünas, akademik E. Bertelsin
"Nizami və Füzuli" adlı fundamental əsərini
qeyd etməliyəm.
Sərəncamdan irəli gələn Azərbaycan
Füzulişünaslığının yeni tarixi dövrdə
tədqiqi zəruri olan bəzi problemlərin istiqamətləri
bizcə belə təsnif oluna bilər.
1) Mütəxəssislərdən
ibarət redaksiya heyəti yaratmaqla mükəmməl
Füzuli ensiklopediyası hazırlamaq.
2)
Klassikin duzgun ədəbi-tarixi dəyərini təyin etmək
ücün seçilmiş əsərlərinin mükəmməl
tənqidi mətnini hazırlamaq.
Müxtəlif nəşrlərdə və çap
olunmuş Füzuli əsərlərində yol verilmiş təhriflər,
mubahisəli və ziddiyyətli məqamlar aradan
qaldırılmalıdır.
3) Fərqli
alimlər Füzulini sufi-təsəvvüfçü adlandırırlar.
Məsələn, akademik Fuad Qasımzadə "Qəm
karvanı, yaxud zülmətdə nur" (1968), Mirzağa
Quluzadə "Füzulinin lirikası" (1965) və bu sətirlərin
müəllifi adıçəkilən kitabında
Füzulini sufi şair kimi təhlil və
təqdim edir. Bəkir Çobanzadə, Mir Cəlal, akademik Məmməd
Cəfər, Sabir Əliyev bu məsələdə ziddiyyətli
mövqe tuturlar. Adıçəkilən
kitabların əksəriyyəti sovet dönəmində
marksist metodologiya əsasında yazılıb. İndi müstəqilliyimizin əsaslı qələbələrə
nail olduğu, Azərbaycan-Türk amilinin ön plana
çıxdığı - "türk əsrində"(İlham
Əliyev) - XXI əsrdə Füzuli irsinin
türkçülük - azərbaycançılıq
ideologiyasına söykənən metodologiya ilə tədqiqi
göstərdiyimiz ziddiyyəti obyektiv surətdə həll
etmək tarixi vəzifədir.
4) Məlumdur
ki, Mövlanə Füzuli şiə məzhəb dindar idi. Digər bir ziddiyyəti göstərmək
üçün şairin yaradıcılığına
müraciət edək.
Ruzi yeyənik
ali-rəsulun qapısında,
Bir ömürdür olmuş bizə bu rüzi müqərrər.
(əsərləri
III c.s.412)
Ucaldın
qəbrim, ey bidərdlər səngi-məlamətdən,
Ki məlum
ola dərd əhlinə qəbrim ol əlamətdən.
Məzarım
üzrə qoymun mil,
əgər
kuyində can versəm,
Qoyun bir sayə düşsün qəbrimə ol sərv
qamətdən.
(I c. səh.46)
Ali Rəsulun-Peyğəmbərin qapısından
çörək qazanırıq - yəni burada işləyirik. Qüdrətli
şair Kərbəlada Peyğəmbərin nəvəsi
Hüseynin məqbərəsində qulluqçu işləyirdi.
Digər beytində isə deyir:
Məzarım
üzrə qoymun mil,
əgər
kuyində can versəm,
Qoyun bir
sayə düşsün
qəbrimə
ol sərv qamətdən.
Belə misalların sayını artırmaq olar, İmam
Hüseyn faciələrinə həsr olunmuş "Mətləül-etiqad"
qətl kitabını bu mövzuda hökmən qeyd etməliyəm. Beləliklə, fəzilət
məlum, bəs onda aşağıdakı beytləri necə
başa düşək!
"Füzuli, rindü şeydadır, həmişə
xəlqə rüsvadır" deyərək, şair
özünü xalq içrə rüsvay olmuş Rind
adlandırır. "Füzuli dünyaya nifrət bəsləməmiş,
əksinə, həyatı sevən bir şair olmuşdur"
(akademik Məmməd Cəfər, "Füzuli
düşünür" (1958, s.226).
Meyxanədir
cahanda, Füzuli, məqami-əmn,
Cəhd et bir ev rübab kimi, onda tut müdam.
(I cild s.216)
Məsduddur
Füzuliyə meyxanələr yolu,
Ya rəb, hidayət eylə təriqi-səvab ona.
(I c.s.41)
Meyi-gülguni,
dedin, əqlə ziyandır, zahid,
Bumudur əql ki, tərki-meyi-gülgun etdin?
Canım
aldın mey üçün, saqi, içirdin mənə qan,
Dad əlindən ki, məni al ilə məğıbun
etdin.
(I cild, s.185)
Yaxud məşhur
bir beyt:
Könül,
səccadəyə basma ayaq, təsbihə əl vurma,
Namaz əhlinə
uyma, onlar ilə durma, oturma!
Hansıdır gerçək? İmam Hüseyn faciəsini
şəhidlik kimi qələmə verən "Mətləül
etiqad", "Hədiqətüs - süəda" yoxsa,
Rind və Zahidin, həyat eşqi ilə yaşayan oğula,
mömin atanın mükaliməsi əsasında
yazılmış "Rindü-Zahid"?
Füzulişünaslıq
bu ziddiyyətin əsaslarını dövrün, mühitin
kontekstində aydınlaşdırmalıdır...
5) Digər
bir əsaslı ziddiyyət: Füzulidə Eşq və
İdrak məsələsidir. Bir tərəfdən yazır:
Məndən,
Füzuli, istəmə əş'ari-mədhü zəmm,
Mən aşiqəm, həmişə sözüm
aşiqanədir.
(I c.s.107)
Digər
tərəfdən:
Əql
yar olsaydı, tərki-eşqi-yar etməzmidim,
İxtiyar
olsaydı, rahət ixtiyar etməzmidim!
(I c.s.229)
Eyni qəzəldə
oxuyuruq:
Ey
Füzuli, qıl kəmali-fəzl kəsbin, yoxsa mən
Kamili-eşqəm, dəxi özgə kəmali neylərəm?
(I c.s.229)
Birinci beytdə "ağıl sevgilim olsaydı, mən
ondan ayrılardım" deyir. İkinci beytdə
"kamil eşq"i ağıldan üstün tutur. Digər
bir qəzəlində isə oxuyuruq:
Ey
Füzuli, qılmazam tərki-təriqi eşq kim,
Bu fəzilət daxili-əhli-kəmal eylər məni.
(I cild, s. 301)
İstiqlal
dövrü zəfərlə başa çatan 44
günlük müharibədən sonra yaranan yeni tarixi
gerçəklikdə "ortaq türk keçmişindən
ortaq türk gələcəyinə" getdiyimiz dövrdə
bütün türkləri birləşdirən Füzuli
irsindəki bu bədii-fəlsəfi ziddiyyətlər izah
olunmalıdır.
6) Sərəncamda
qeyd olunan mühüm bir məsələ: Füzuli irsinin
bütün insanlıq üçün, bəşəriyyət
üçün bədii-fəlsəfi, humanist-estetik əhəmiyyətini
göstərmək naminə bu misilsiz irsin sistemli struktural təhlili,
linqvopoetik açılışı qarşımızda duran
elmi-nəzəri vəzifəmizdir.
7) Böyük milli ədib Cəfər
Cabbarlı yazır ki, "Füzuli ədəbi dilimizi
xarü-xətəkdən təmizlədi".
Yeni dövr
Füzulişünaslığın qarşısında duran
mühüm vəzifə Füzulinin dil performansının həqiqi
elmi mahiyyətini izah etmək, şairin irsinin XVI əsrdən
sonrakı dövr Azərbaycan türkcəsinə səmərəli
təsirinin əsas aspektlərini müəyyən etməkdir.
8) Füzulinin poetikası barəsində müəyyən
tədqiqatlar yazılıb (Mir Cəlal, Sabir Əliyev). Lakin
Füzulinin estetikası hələ öz nəzəriyyəçisini
gözləyir. Füzulinin estetikasının əruz nəzəriyyəsi,
sufizm ümumşərq fəlsəfəsi kontekstində tədqiqi
vacibdir.
9) Füzuli "ədəbi məktəb"
yaratmış mütəfəkkir sənətkardır. Onun
qeyri-adi poeziyası özündən sonrakı Şərq ədəbiyyatına,
xüsusilə, doğma türk şeirinə - qəzəl, qəsidə
janrlarına güclü təsir göstərmişdir.
Füzulini yad ideoloji təsirlərdən xilas etmək,
xurafatdan, cəhalətdən ayırmaq üçün
Füzuli ədəbi məktəbinin öyrənilməsi ədəbi-tarixi
vəzifəmizdir. Füzulidən sonra XIX əsrdə
S.Ə.Şirvani, XX əsrdə Ə.Vahid qəzəli
şöhrətlənmişdir. Millətin və onun sərvəti
olan dövlətin yaşaması üçün xalqın
klassik sənətkarlarının irsini hər dövrün və
hər nəslin istəkləri baxımından öyrənmək
tələb olunur. Bizim ədəbiyyatşünaslıq
sübut edib ki, klassikin böyüklüyü məhz yeni
dövr və onun nəsli ilə yenidən doğula bilməyindədir.
Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli bütün insanların və
bütün zamanların əvəzolunmaz şairləridir.
Onların sayəsində 1000 il - IX əsrdən XIX əsrə
qədər ədəbi-tarixi, bədii-fəlsəfi,
poetik-estetik fikrimiz poeziya ilə təkamül etmişdir. Bizim
mütəfəkkir şairlər, həm şair, həm alim,
poetik və estetik zövq əhli olmuşlar. Millətimizin mənəvi
gücü şeirimizin, xüsusən də, Nizami və
Füzuli epik-lirik poeziyası ilə müəyyən olunur. Biz də, ümumən, türk dünyasında
xalqın milli varlığı onun lirikasında - bayatı,
qoşma, təcnis, rübai, qəzəl və qəsidələrdə
öz əksini tapır, mahnılarımız, nəğmələrimiz,
ruhumuzun epos-dastanlarımız bədii təfəkkürümüzün
əzəmətidir. Türk milləti dünyanı təkcə
qılıncla yox, həm də sözlə fəth edib.
Türk sözü türk qılıncından daha kəsərlidir.
Atalarımız deyib: "Keçər xəncər
yarası, keçməz söz yarası". Füzulinin
müasiri, şah və şair Xətai "söz var kəsdirər
başı, söz də var kəsər savaşı" -
deyib.
Füzuli Sözünün əzəmətini,
fəlsəfi mənasını və bədii
hüsnünü, sözün insanı əcəl yuxusundan
xilas etmək qüdrətini dünyada məşhur etmək
müzəffər Azərbaycan gəncliyinin vəzifəsidir.
Gülşən Əliyeva-Kəngərliİ
Ədəbiyyat qəzeti 2024.- 17 fevral, ¹6.- S.18-19.