"Bu, gənc şairlərin dramıdır…"

Türk şairi Attila İlhanın 2005-ci ildə "Aruz Edebiyat" jurnalına müsahibəsi

- On iki şeir kitabınız, on romanınız, bir hekayə kitabınız, iyirmidən çox esse kitabınız var. İlk olaraq bunu soruşmaq istəyirəm: Attila İlhan özünü necə xarakterizə edir?

- XIX əsrdə Balzak: "Necə baxırsan, mən romançıyam" deyirdi, başqa iş görmürdü. Digər tərəfdən Rembo yaxşı şair idi, şair olmaqdan başqa bir iş görmədi, XX əsrlə bu təsnifat dəyişdi. Türkiyə bu tədbirə çox gec gəlib. Sənətkar, ziyalı əvvəlcə özünəməxsus təfəkkür metodunu seçəcək və o üsulla cəmiyyətin, fərdin problemlərinə baxacaq. İnsanlara ifadə etmək istədiyi mövzunu ən yaxşı ifadə edən sənət növünü seçəcək. XX əsrdə ortaya çıxan bütün sənətkarlar hamısını edir. Mən əvvəldən sosialist olduğum üçün bu çərçivədə inkişaf etdim, böyüdüm. "Şair" adının ilk növbədə mənim üçün istifadə olunmasının yeganə səbəbi çox gənc yaşda şeir mükafatı qazanmağım və şeirlərimin ilk dəfə nəşr olunmasıdır. Amma arada bir roman da yazırdım ki, bunu gözə soxmadan. Belə bir çərçivədə mən özümü sadəcə olaraq öz yaşını anlamağa və ifadə etməyə çalışan çağdaş rəssam kimi düşünürəm. Mənə şair demək istəyənə, romançı demək istəyənə özümü bu adla tanıdıram.

- Bir neçə il əvvəl sizin haqqınızda bir müsahibə oxumuşdum. Sizinlə söhbətə gələn gənclərin müxtəlif mövzularda danışdıqlarını, müxtəlif sahələrə maraq göstərən gəncləri daha çox bəyəndiyinizi demişdiniz...

- Mənim subyektiv və obyektiv səbəblərim var. Subyektiv səbəbim odur ki, mən uğurlu və zəhmətkeş şagird olmuşam, ibtidai sinifdən bəri bütün dərsləri uğurla bitirmişəm. Ədəbiyyata marağım olsa da, astronomiya ilə çox maraqlanırdım, ona görə də həmişə astronom olmaq istəyirdim, riyaziyyatı da hədsiz dərəcədə yaxşı bilirdim. İmtahana gedəndə heç vaxt dərs oxumazdım, kitabları bağlayır, oyun oynayırdım. Çünki dərslərimi bir neçə gün əvvəl kifayət qədər öyrənmiş olardım. Sənət aləminə keçən kimi anladım ki, ədəbiyyat adamlarının çoxu tənbəl tələbələrdir. Bu qədər bilik tələb edən bir işdəsiniz və kitab oxumağa çox tənbəlsiniz. Ona görə də mənimlə görüşə gələn şair və ya şair namizədi onun yaradıcılığı ilə kifayət qədər maraqlanmırsa, məni maraqlandırmır. Gələn gəncin öz sahəsində və ya maraqlandığı sahə üzrə kifayət qədər rəqabətədavamlı olması mənim xoşuma gəlir. O ki qaldı obyektiv səbəbə, gəncləri niyə maraqlı görürəm: Son iyirmi ildə ədəbiyyatla məşğul olan gənclərdə bizim gənclərlə müqayisədə tam əksi vəziyyətlə qarşılaşmışam. Böyük bir səthilik var. Ədəbiyyat insan ruhunun arxitekturasını araşdırmaq deməkdir, gənclərin çoxu insanlara ya yanlış baxır, ya da heç baxa bilmir, dünyanın gedişatı ilə bağlı bilikləri çox zəifdir, qəzetlərdə çox boş şeylərə ciddi yanaşırlar. Belə gənclər gələndə onları ciddi qəbul etmək olmur. Bir tələbənin mənə gətirdiyi şeirlərin üçü də çox gözəl idi, amma nə misradan xəbəri yoxdur, nə şeirin memarlığından, nə qafiyədən, nə də şeirimizdən xəbəri yoxdur. Sən bunları etməlisən deyəndə, demək olar ki, gözlərindən oxuya bildim ki, dediklərimin heç birini etməyəcək. Onsuz da bir daha gəlmədi.

- Şeirlərinizin birində "Ne kadınlar sevdim zaten yoktular" deyirsiniz. Bu, şeirdə tez-tez sevgi və qadın mövzularından istifadə edilməsindənmi, həqiqətən sizin üçün aşiq olmağa dəyər bir adamın olmamasındanmı, yoxsa "o qadınların" təcrid olunmuş və nümunə göstərə bilmədiyimiz insanlar olmasındanmı qaynaqlanır?

- O kitabda da eyni, ya da oxşar çox şeirə rast gəlirik. Bu kitabda sosialist şeirləri var, hətta bu kitabda cinayət şeirləri də var. Bu məsələlərlə bağlı mənə sual verən yoxdur. İnsanların çoxu həyatda artıq bu problemlərlə üzləşirlər. İnsanların dünyada var olmasının səbəblərindən biri də qarşı tərəfini tapmaqdır. Bir insanın digər yarısını necə tapmaq olar? Bu, böyük sualdır... Sizin nəslinizin başa düşə bilmədiyi bir şey var, istəsəniz sizə başa salım: Bizim nəslin yetkinlik dövründə və sonrakı yaşlarda yaşadığı bəzi şeyləri sizin nəsil yaşamayıb. İkinci Dünya müharibəsinin həm ölkəmizdə, həm də dünyada fəsadları çox ağırdır. Bu müharibə bizi tamamilə iki şeyə doğru dəyişməyə səbəb oldu. Əvvəla, biz yoxsulluq içində yaşayırdıq, ona görə də 1942-ci və ya 43-cü illərdə qənd olmadığı üçün sevgilini şirniyyat evinə apara bilmədin, ona görə də tortlar hazırlana bilmədi. Belə problemlər var idi. İkincisi, Türkiyədə və dünyada, o zaman deyildiyi kimi, "vəziyyətlər fövqəladə" vəziyyətinə görə son dərəcə gərgin bir dövr yaşadıq. Deməli, təsadüfən dediyin bir sözə görə səni həbsə ata bilərdilər, on beş gün orda qalarsan, bu müddətdə səndən heç kim xəbər tutmaz. Bizim dövrümüzdə bu psixologiya xüsusilə sosialist şairlərdə yer alıb. Şeirlərimin əksəriyyətində gərginlik var. Həm də hər ikisi kinodan qaynaqlanan intriqa hekayəsi var. Amma inandırıcı idi, çünki bunlar əslində həyatımızda baş verib. "Divar" şeirimi yazanda artıq "Divar"ın nə olduğunu bilirdim. Deməli, bunu bilmədən yazsanız, inandırıcı olmayacaq; inandırıcı olmaq üçün bəzi insanları təsirləndirməlidir. Bir məktuba görə səni həbsxanaya salsalar, sevginin nə qədər gərgin olduğu aydın olar. Bu gün hər hansı bir məktəbdə hər gün edilən bir şey mənim məktəbdən qovulmağıma və ya hətta həbs olunmağıma səbəb ola bilərdi. Bu mühitdə sənətkarsınızsa, ondan təsirlənəcəksiniz. Əvvəla, sevgi qeyri-mümkündür, Nazimin bütün sevgiləri qeyri-mümkündür, çünki həmişə həbsdədir. Ona görə də mümkünsüzlük var, ikincisi, daha böyük imkansızlıq şairin həyat şəraitidir. Çünki Suna ilə evlənməyi düşünürdüm, bəs onunla necə evlənəcəkdim? Atası məndən açıq şəkildə soruşdu ki, "sən və mənim qızım bir-birinizə çox yaraşır, amma ona necə qulluq edəcəksiniz?" Düz deyirdi, necə, onunla evlənsəm o qıza baxa bilərdim? Çünki hardasa işləmək, normal maaş almağım mümkün deyildi. Çünki kommunist kimi tanınan adamlara iş verməzdilər. O mühitdə yaşayan insanların sevgisi gündəlik həyatlarını təlaş içində yaşamaqdır. Kitablarımdan birinin adı "Asılıda Yaşamak"dır. Şübhə içində yaşayır, növbəti dəqiqə nə olacağını bilmirsən. Bu vəziyyətdə xəyali sevgiləri yaşayırsınız, çünki xəyali bir qadın hər zaman sizinlədir...

- Bir müddət sonra bu vərdiş halına gəldi?

- Bu vəziyyət insan həyatında iki cür rol oynayır. Birincisi, sevgilinin xəyalı həyatdan aldığı təsirlərlə insanın şüurunda inkişaf edir. Qızın belə bir xasiyyəti varsa, böyük şansı var. Şair o qızdan çox xoşu gəldiyi üçün ciddi yanaşır. Amma təbii ki, şair bunu öz şərtləri daxilində dizayn edib, qızın isə öz şərtləri var... Yan-yana gəlib "gedək ora, oturaq" deyəndə, dediyi yer əgər həyatında heç getmək istəmədiyin bir yerdirsə, xəyal oradan qırılır, ona görə də imkansız sevgilər bu qədər gözəldir, çünki onlar bu xəyal qırıqlıqlarını yaşamırlar. Həyatımda bir neçə qeyri-mümkün sevgilər olub və onlar mənə çox dərindən təsir edib. Sonralar başqa məyusluqlarım da olanda təsəlli idi ki, onun yanında olsaydım, bunlar baş verərdi. Xoşbəxt sevgi yoxdur, şəfqət sevgini əvəz etsə, xilas olarsan. Mən özüm mərhəməti vurğulayan bir insan olduğum üçün bəzilərinin qəzəbləndiyi, bəzilərinin isə bəyəndiyi məhəbbət dairələri qura bilmişəm. Diqqəti belə çəkirsən. Bu diqqət istədiyiniz diqqət kimidir.

- Attila İlhanın bir şeiri var. Bu şeirin sirri nədir?

- Atam divan üslubunda şeirlər yazıb oxuyurdu, mən böyüyəndən sonra o şeirləri mənə oxutdurmağa başladı. Ona görə də lap gənc yaşlarımdan divan şeiri ilə məşğul olmağa başladım. Evdə Divan şeiri ab-havası var idi. Əgər insan prosodiyanı mənimsəyə bilmirsə, türk şeiri ilə təsirli bir xətt yarada bilməz. Çünki prosodiya ilə yazılmış misralar inanılmaz bir gücə malikdir. Əslində, gənclərlə söhbətimdə deyirəm ki, yazdığın şeirlərdə sətirlər sətir deyil, tərs cümlələrlə deyirsən və sətir olur. Halbuki misra tamam başqa bir şeydir. Şeiri üfüqi yazanda mətn kimi oxuya bilirsənsə, misra yoxdur orda. Çünki Yəhya Kamalın, Ahmet Haşimin şeirlərini üfüqi yazsan, oxuya bilməzsən, mümkün deyil. Mən on yeddi yaşımda əruzda şeirlər yazmağa başladım və iki il ərzində əruzun nisbətən asan tərəflərini mənimsədim. Bu mənim üçün böyük dəstək oldu. Mən türk xalq şeirlərini antologiyalardan, kitablardan oxuyuram. O vaxt televizor yox idi, radio çox az idi, radio qalsın, işıq da yox idi. Ona görə də evdə şeir oxuyurdum, çox gözəl antologiyalarımız olurdu. Bir tərəfdən xalq şeirini oxuyursan, bir tərəfdən divan şeirini oxuyursan, bir tərəfdən qaçıb yazırsan, bir tərəfdən də qəzəl yazmağa çalışırsan. Bütün bunlar mənə sərbəst şeirlə şeir yazmağa kömək etdi. Bu səsdən istifadə etməyə imkan verir. 1949-cu ildə yazdığım şeirlərim var, onlarda vəzni hiss edirsən, həm osmanlı türkcəsindən, həm də prosodiyadan istifadə edirəm. Səbəbini soruşsanız, mən onlarla çox məşğul olduğum üçün. Amma sonra Nazimin də eyni şeyi etdiyini görəndə çox sevindim, sonra doğru yolda olduğumu özüm üçün anladım. Lakin o zaman cəmiyyətimizdə xalq şeirini keçərli sayan, Divan poeziyasını rədd edən Cümhuriyyət Xalq Partiyası hökumətinin rəsmi siyasətində, təəssüf ki, şeir də yer alırdı. Lakin marksist prizmadan baxsanız, belə bir şey mümkün deyil, çünki Divan poeziyası ilə Xalq poeziyası eyni köklü şeirlərdir. Üstəlik, bəzi xalq şairlərimizin divanı, bəzi divan şairlərimizin heca vəzni ilə şeirləri var, ona görə də aydın fərq qoyulmur. Hətta Təkkə şeirindən də istifadə etmək olar, ondan bəhrələnmişəm. Xüsusilə Kaygusuz Abdal məni çox təsirləndirdi. Mən buna çox diqqət yetirmişəm. Kaygusuz Abdalın qafiyəsiz şeirləri var. Bütün bunların birləşməsindən bir şey çıxdı, amma Attila İlhanın poeziyası monofonik bir şey deyil, bu mənim şeirimin səslərindən sadəcə biridir. Gündəlik nitq formasında yazdığım son dərəcə səliqəli və sadə şeirlərim də var. Hər cür cəhd edirəm, bu mənim şeir quruluşumdur. Səsə çox önəm verirəm, çox səsli olmağa çalışıram. Nümunə olaraq Behçet Necatigili göstərə bilərik, Behçet müəllim yaxşı şairdir, amma monofonikdir, şeirində ikinci səs yoxdur. Şeirlərimin bəziləri uğultu, bəziləri zümzümə ilə oxunacaq şeirlərdir. Ona görə də lentlər düzəldirəm. Qərb poeziyası ilə münasibətim fransız dilini öyrəndikdən sonra başladı. Çünki şeirin tərcüməsi olacağına inanmıram. Fransız dilindən türk dilinə tərcümə olunmuş şeirlər çap olunur, amma o şeirlərin reallıqla heç bir əlaqəsi yoxdur. Şeir yalnız tərcüməçinin imkanlarına uyğun tərcümə olunur. Dilin öz problemləri var, ancaq dili hərtərəfli öyrəndikdən sonra onları dərk edə bilərsiniz. Apollinaire mənə təsir etdi. Apolliner üslubunda şeirlər yazdım və bu üslub da mənə kömək etdi. Nəticədə imzasız yazsam belə, hər kəsin mənim kimi anlaya biləcəyi bir üslub yarandı. Türklər də bu modeli çox sevirdilər, bütün günah məndədir. Bandırma körfəzində bir qayığın arxasında "Pia" və ya bir yük maşınının arxasında "Sənə ehtiyacım var" yazısını görsəm, burada çox gözəl işarələr var. Bunları mənim şəxsi nailiyyətlərim hesab edib əsəbiləşirlər, amma bu mənim şəxsi nailiyyətim deyil, Türkiyədə sən bu sintezlə şeirə gedirsən və öz şeirini yaradırsan. Mən bu sintezi ilk dəfə etmirəm. Əhməd Ariflə Nazim Hikmətin əldə etdikləri, hətta Nazim bir neçə kitabla hər şeyi alt-üst etdi, ona görə də həll olunmuş bir iş var. Əgər xətti tuta bilsəniz, uğur qazana bilərsiniz. Bu, gənc şairlərin dramıdır, onlar təqdir olunan hər şeyi rədd edirlər, yüz kitab, min kitab çap edirlər, amma sata bilmirlər, israf edirlər. Onların arasında, həqiqətən, uğurlu olanlar var, amma buna görə də yox olurlar. Uğurlarına görə müasirləri tərəfindən cəzalandırılırlar.

- Bu yerdə "Attila İlhana məktublar" adlı kitabınıza keçmək istərdim: Sizə göndərilən məktubların əksəriyyəti siyasi baxımdan ən aktiv illər olan 70-ci illərə aiddir. Ziyalıların, sənət adamlarının yazılarına baxanda görürük ki, siyasi baxışlar demək olar ki, yoxdur. Məktublarda konkret olaraq siyasi fikir bildirməkdən yayınma ola bilərmi, yoxsa başqa səbəblər var?

- Məktubları yazanların əksəriyyətinin siyasətlə birbaşa əlaqəsi yoxdur. Onların çox azının siyasətlə əlaqəsi var idi. Çox maraqlıdır ki, siyasətlə məşğul olanlar məktublar dərc olunandan sonra heç nə deməyiblər, çünki onlar öz aralarında barışıblar, on il əvvəlki fikirləri ilə bugünkü fikirləri arasında heç bir fərq yoxdur. Şairlərin əksəriyyətinin siyasi üstünlükləri olmayıb, mənim bu məsələyə xüsusi münasibətim var. Mən sosialistəm, marksistəm, amma heç vaxt məndən məsləhət istəməyə gələn bir gəncə öz fikirlərimi çatdırmağa çalışmazdım. Mən onlara bu və ya digər şəkildə heç bir təklif vermirəm. Belə bir təklif verməyəndə, maraqlanıb soruşurdular. Onların hamısında böyük bir ambisiya və uğur qazanmaq arzusu var idi. Onların problemi o vaxtkı hallarından utanmalarıdır. İdeyaların utanılası bir yanı yoxdur. Həmin məktublarda hər kəs öz fikrini sərbəst ifadə edir. Sən deyə bilərsən; O vaxtlar məndə belə fikir var idi, amma indi geriyə baxanda eyni şeyi düşünmürəm. Əslində, bunu Səlim İleri edir. Məktublarının dərcinə etiraz edəndə, özünü təhlil etmək fürsəti hesab etmədikdə, bunun nə əxlaqla, nə də qanunla heç bir əlaqəsi olmadığı üçün bir az gülməli olur. Bunun əxlaqla heç bir əlaqəsi yoxdur, çünki mənə yazılan məktublarda şəxsi həyatla bağlı bir sətir belə yazılmayıb, ədəbiyyatla bağlı tənqidlər olub. Bunu niyə görmək istəmirlər: Haqqımda çox sərt tənqidlər də var. Mən bunların heç birindən incimirəm. Soysaldan ilhamlanaraq, "Bad Leman"a görə məni danlayır, soruşur ki, bunu necə yazırsan, digər tərəfdən də onunla heç bir əlaqəsi olmayan bir gənc Hüseyn Yurttaş da eyni məntiqlə məni tənqid edir. Bunlar çox asanlıqla öhdəsindən gəldiyim və hətta çox təşəkkür etdiyim tənqidlərdir, amma heç birindən incimirəm. Bizim solçuluğumuzda tənqidlə adam olursan. O vaxtlar uşaqları qınayırdım, amma tonum çox fərqli idi, filan şeyi edir, bəzilərini etmirdilər. Mənimlə işləyən gənc dostum kitaba doğru irəliləməyə Ona filankəs-filan deməsi ayıbdır. Bilirsinizmi ki, bəla yaratmağa çalışan insanlar Amerika məktəblərində oxuyurlar, bu çox maraqlıdır. Anadoluda orta məktəbi bitirmiş bir dostun məktubu olsa da heç nə demir. Maraqlıdır, Amerikada oxuyan dostlarımın qəbul olunmasının səbəbi nədir, bunu onlardan soruşmaq istəyirəm. Bu o deməkdir ki, biz iki növ ziyalı yetişdiririk, onların bir qismi ölkənin bənzərsiz ziyalıları, digər hissəsi isə bu ölkədən kifayətlənməyən və onu tez bir zamanda çölə atmaq istəyənlərdir... Onlar artıq aydındır. Bununla bağlı belə bir məsələnin ortaya atılması düzgün deyil.

- Uzun müddətdir ki, ədəbi aləmimizdə təkcə yazıçı kimi deyil, həm də jurnal redaktoru, naşir kimi fəaliyyət göstərmisiniz. Bu günə baxanda ədəbi mühitdə gedən prosesləri necə qiymətləndirirsiniz?

- Ədəbi aləmdə inkişaf edənlər ancaq nəşriyyat sahəsində olub. Keçmişdə bu qədər kitab heç vaxt çap oluna bilməzdi. Nəşriyyat sənayesi çoxlu kitab nəşr edir, amma kitabları çox yaxşı seçdiyini söyləmək çətindir. Marsel Prust və ya Markiz de Sadın kitabları kimi heç vaxt nəşr olunmayan kitablar nəşr oluna bilər və heç bir problem yaranmır. Bunlar yaxşı şeylərdir, çünki bu mühitin əvvəlkindən daha yaxşı və inkişaf etdiyini göstərir. Kitablar yığılmır. Digər tərəfdən, türk yazıçıları indiyə qədər inkişaf etdirə bilmədiyimiz "elmi fantastika" və detektiv janrlarda pis olmayan əsərlər yaradırlar. Xüsusilə şeir və hekayələrdə yeni əsərlər yaranır, amma tıxanma da var. Bəzi insanlar çox fərdi olduqları üçün yalnız özləri haqqında yazırlar, amma elə yazır ki, bundan hədsiz dərəcədə təsirlənirsən. Məsələn, Kafka. Bəziləri Kafka üslubunda yazmaq istəyir, amma ortaya qoyduğu şəxsiyyət diqqəti cəlb etmir. Orada özünü düşünməyə çalışan, özünü başqa insanlardan fərqli kateqoriyaya qoyan ziyalı tərəfindən başa düşülməməyin çətinliklərini görürsən. Şeirdə "indi faydalı şeir vaxtıdır" deyirlər. Uşaq şeir yazır, amma şeirin məntiqi yoxdur, poeziya isə məntiqlə bağlıdır. Ağlına gələn hər sətri kağıza köçürərək şeir yazdıqlarını düşünürlər və ən acınacaqlısı da budur. Uğurlu şairlərin əksəriyyəti 40-cı illərdəndir. Bu o deməkdir ki, sonrakı illərdə böyük səhvlərə yol verilib. Arabesk niyə ortaya çıxdı? Çünki biz türk xalq və bədii musiqisini qərb alətləri ilə çıxarmağa çalışdıq, amma alınmadı. 60-cı illərdəki irəliləyişlər yaxşı idi, lakin davam etmədi. Eyni şey indi poeziya ilə də baş verir. İctimaiyyətlə əlaqənin kəsilməsi və oxucularını itirməsi səbəbindən bəzi disbalanslar yaranır. Oxucular, camaat sizdə olmayanda axsayarsınız. Türk xalqının müəyyən bir quruluşu var, xalqın quruluşuna zidd şeylər etsən, təbii ki, qəbul olunmayacaq. Avropa poeziyası ilə müqayisə edib orda da böyük şairlər yoxdur demək çox yanlışdır. Avropaya baxanda görürsən ki, gəncləşə bilməyən cəmiyyətdir və bu, ədəbiyyatda da özünü göstərir. Otuz ilə yaxındır ki, fransız ədəbiyyatında elə bir roman olmayıb ki, həyəcanla oxuyum. Niyə çıxmır, məzmunu olmadığına görə, indi inkişaf bitib, keçmişi qoruyub saxlamağa çalışır.

Dilimizə uyğunlaşdırdı: Malik ATİLAY

Ədəbiyyat qəzeti $g 2024.- 17 fevral, №6.- S.30-31.