İmdat Avşarın hekayələrinə bir baxış

Günter Qrassın çox bəyəndiyim bir sitatı var:

"Ədəbiyyat heç nədən uzaq durmur, unutmur və sükutu pozur".

Samipaşazadə Sezaidən (1860-1936) bu günə qədər türk hekayələrini izlədikdə Günter Qrassın sözlərini daha yaxşı başa düşürəm. Həqiqətən də, Tənzimat (1839) dövründən bu günə qədər qələmə alınan hekayə və romanlar Osmanlı imperiyasından Türkiyəyə qədər xalqımızın ictimai, siyasi və psixoloji vəziyyətini izah etmək baxımından güzgü rolunu oynamışdır. Zamanla, məkanla, personajlarla, hadisələrlə yanaşı, dəyişikliyi, çevrilməni, pozğunluğu, eniş-yoxuşları gözümüzə gətirən hekayə və romanlar, sözsüz ki, müəlliflərin əhval-ruhiyyəsini, düşüncə xəttini də bizə çatdırıb.

İlk baxışdan hekayəni şərh etmək, məsələn, şeiri təhlil etməkdən daha asan görünür. Çünki hekayə düz mətnlə yazılıb və onun dili daha anlaşıqlı və oxunması daha asandır. Bununla belə, xüsusilə qısa hekayələri şərh edərkən, təfərrüatlı bir xülasəyə sürüklənmək, formal və linqvistik aspektləri nəzərdən qaçırmaq təhlükəsi var. Qısa hekayələrdə hekayə davranışını müəyyən etmək vacibdir. Əsasən dörd povest davranışı var: müəllif, hər şeyi bilən rəvayətçi, neytral rəvayətçi, şəxsi hekayəçi və birinci şəxs. Qısa hekayələr, ümumiyyətlə, şəxsi hekayə üslubuna malikdir. Hadisələr birinci şəxsin nöqteyi-nəzərindən izah edildikdə, bu, oxucuya qəhrəmanla eyniləşdirməyə imkan verir.

İmdat Avşarın bir neçə hekayəsi istisna olmaqla, demək olar ki, hamısı birinci şəxsin dilindən yazılıb. I tək şəxslə danışılan hekayələrdə müəllif təəssüratları qısa cümlələrlə, səlis dillə yazılır. Oxucu tez-tez birinci şəxsin hekayələrini öz daxili təcrübəsi ilə müqayisə edir və hadisələri ona daha isti və daha yaxın görür. Bəlkə də, bu səbəbdən İmdat Avşarın hekayələri "bizdən birinin" hekayələri kimi qəbul edilə bilər.

Bədii mətnlərdə məzmunla yanaşı, dildən istifadə səviyyəsi də çox önəmlidir. Dili əhatə edən üslubun realist, ironik və ya metaforik olması kimi suallar istər-istəməz ağla gəlir. İmdat Avşarın hekayələrində bütün bunları ehtiva etdiyini deyə bilərik. Müəllif dildən məharətlə istifadə edir, rəngarəng təsvirləri, canlı dialoqları ilə oxucunu yormadan mövzuya çəkir. Qısa hekayələrdə tez-tez gündəlik dildən istifadə olunur. Müəllif Avşar bunu çox məharətlə formalaşdırır və lazım gəldikdə müxtəlif dialekt və şivələri personajların dilində yumoristik çevikliklə ifadə edir.

İmdat Avşar 2009-cu ildə nəşr olunan "Çiğdemleri Solan Bozkır" adlı ilk kitabında kitaba ön söz yazan Əli Akbaşın dili ilə "ürəkdən gələn bozkır yuxusu"nu təsvir edir. Güclü və rəngarəng türkcəsi ilə yanaşı, yazıcı Kamal Tahir kimi güclü dialoqlarla hekayədə danışıq dilini çox gözəl əks etdirir. Daha çox müşahidə yolu ilə yazılan hekayələrdə personajlar hərfi mənada sözlərlə təsvir edilir. Kədər və yumor qısa və təəccüblü cümlələrdə birləşir:

Gödəkçəniz niyə cırıqdır?

Mənim anam yoxdur, Hocam.

Toylarda içirsən!

Tövbə, and içirəm, yox Hocam... ("Çiğdemleri Solan Bozkır", s.29)

Hər bir hekayə öz axıcılığına və vahid quruluşuna görə bir anda yazılmış kimi təəssürat yaradır. Cümləni əhatə edən sözlərlə musiqi arasındakı ritm oxucunu oxumağa həvəsləndirir:

"Hacı, Kadir və Kudret yayda tənha guşələrə çəkilirdilər". (s.67)

"Tövbə edənlər" hekayəsində kiçik bir şəhər, üç dost, qeyri-müəyyən bir sevgi, ayrılıq və ürəkdəki zərif bir ağrı oxucunun dodaqlarına yapışan xalq mahnısına çevrilir. Yük maşını, bazar, bir neçə utancaq insan görəndə, bəlkə də, Hacı, Qədir, Kudret obrazları dərhal gözünüzün önünə gələcək. Bəlkə, sən də Dəstəgülün həsrəti adına onların şərabına, tövbəsinə dözəsən.

İmdat Avşar sağımızdan və solumuzdan keçən zamanı və insanları çox diqqətlə izləyir. Hekayələrində hakim olan tanış simalar, tanış sevgilər və tanış məyusluqlar onu təkcə insanlara deyil, həm də şəhərlərə və itirilmiş məhəllələrə görə peşman edir:

"Bir ovuc mismarla ağzını dolduran, mismarları bir-bir əllərinə tüpürən, ayaqqabılara pəncə vuran malikanələr də Qaladan çıxdılar. Qalanın ətəyindəki müvəqqəti kazarmalar bir-bir yoxa çıxdı". (s.57)

İtirilənlər, məhv edilənlər, oğurlananlar və bura atılanlar həyatımızın bir hissəsidir. Gözümüzün qabağında yaranan boşluq bizi acı-acı güldürür. İmdat Avşar bu acı ilə gülüşü bir araya gətirməyi bacarıb.

Heminquey üçün "qələmini kamera kimi istifadə edən yazıçı" ifadəsini işlədirlər. Onun sadə, təmtəraqsız ifadəsi qərəzsiz və soyuqdur. İmdat Avşar hekayələrində həmişə hadisələrin içində olur və bəlkə də, hekayələrdəki istilik bundan qaynaqlanır. Hər hekayədə sanki kino texnikası var və arxa fonda kameranın səsi eşidilir. "Həmdi Kirvə" hekayəsi kiçik və güclü dialoqlarla sanki real həyatı açır. "Hekayədə yarı dəli Həmdi, qızı Bağdad və kənd müəllimi arasında baş verən hadisələrdə kədər və yumor bir-birinə qarışır. Dəli Həmdinin səmimiyyəti və dostluğu, insanlara verdiyi dəyər Bağdada uşaq göz yaşlarını unutdurur. Gülməli, qeyri-adi, ziddiyyətli yumor usta qələmin çevikliyi ilə kədər pərdəsini açır və bizə gülən bir dünya təqdim edir. Orta Anadolu çöllərindən İğdır yaylasına tam sürətlə səyahət edən Avşarın hekayələri xalqımızın qəribəliyini, bənzərsiz xarakterini daha real şəkildə xatırladır.

İmdat Avşarın 2021-ci ildə nəşr olunan "Göyərçin Sevgisi"ndə 14 hekayə var. İmdat Avşarın poeziyası hər hekayəsində belə davam edir:

"Çırağı yandırın... Turnaların qayalara dəyməsinə imkan verməyin... Turnalar..." ("Güvercin Sevdası", s.46)

Və ya:

"Bir fit səsi eşidilir və aşağıdan bir neçə göyərçin uçurdu. Usta göyərçinlərin qulağına nəsə pıçıldayır..."

"Göyərçin Sevdası" kitabına uzun ön söz yazan azərbaycanlı yazıçı Pərvin, İmdat Avşarı "xarakter yaratma ustası" kimi xarakterizə edir. Həqiqətən də, "Güvercin Sevdası"nda Hakverdi, Əfəndi, Nurullah Abi, Halil Hoca və Rəcəb Enişte qısa macəralarına baxmayaraq unudulmaz obrazlardır. Xüsusən də "Rəcəb Eniştə" hekayəsi qısa hekayədə zaman, məkan və hadisələrin dəyişkənliyi ilə özünü göstərir. Qumarbazın macərası ətrafında təsvirolunmaz duyğular, sədaqət və sevgi qarışan ümid fırlanırsa, oxucu yorulmaz və mənfi personaj olan Rəcəb Enişteyə yazığı gəlir, həyat yoldaşı Nazlı kimi Rəcəb Eniştenin adına gələcəyə ümid etməyə başlayır. Ola bilsin ki, cəmiyyətdəki korrupsiyanın qəribə qarşılanması və hər məhəllədə mafiya həvəskarının olması bu hissin arxasında müəyyən rol oynayır. Çünki İmdat Avşar təkcə yaxşı yazan deyil, həm də yaxşı müşahidəçidir.

"Göyərçin Sevdası" kitabında bu dəfə iki hekayə ilə Azərbaycandan təsirlər yer alıb. "Xocalıda Qalan Tar" hekayəsi nida və elegiya kimi, həm də real hekayədir. Tarın səsindən ucalan ruh, dağıdılan Xocalı sakinləri üçün mərsiyə oxuyur:

"Mən hər gecə ulduzları izləyirəm, heç kimin eşitmədiyi, uzaqdan gələn səsə qulaq asıram". (s.75)

Hisslər bir-birinə nə qədər isti və yaxındır:

Ulduz sayaraq gözləmişəm hər gecə yarı

Gec gəlmədədir yar, yinə olmuş gecə yarı.

Şəhriyar

Hər ikisində ürək parçalayan bir ümid, həsrət, fəryad var. Amma bu fəryad səssiz üsyandan başqa bir şey deyil. Xocalı dramını bu qədər səmimi, dərindən hiss etmək, bir tarın səsi ilə tərənnüm etmək, bəlkə də, ustad yazıçıların işidir.

"Göyərçin Sevdası"nda Azərbaycandan bəhs edən "Rehine" (Girov) hekayəsi təsviri, axıcılığı, dialoqları ilə çox güclü hekayədir. Hekayədə yumor Azərbaycan türkcəsindən zaman-zaman istifadə edilərək daha da güclənir.

İmdat Avşar, personajların hiss və düşüncələrindən çox, bir-birinin ardınca inkişaf edən hadisələri izah etmə tərzi ilə Maupassant üslubuna malikdir. Amma o, ümidverici cizgiləri, yumordan ustalıqla istifadə etməsi ilə də zaman-zaman Çexovu xatırladır. Ömər Seyfəddin, Esendal, Sait Faiq, Mustafa Kutlu və Osman Çeviksoy cizgilərində möhkəm təməl üzərində qurulan türk hekayəçiliyi İmdat Avşarın rəngarəng və coşqun qələmi ilə davam edir.

Orxan Aras

Ədəbiyyat qəzeti 2024.- 24 fevral, №7.- S.29.