"Yüz ilin tənhalığı" romanını necə yazdığımı deyəndə görərsən ki, Mersedesə nə qədər borcluyam...”

Qarsia Markesin kubalı jurnalist Manuel Pereyra ilə 1979-cu il fevralın 2-də "Bohemia" jurnalında dərc olunan müsahibəsi

- Təxminən bir il əvvəl eşitdim ki, yazıçı yazmağa başlayanda cəsarətli olmalı və qarşısına aydın məqsəd qoymalıdır: Servantesdən, Lope de Veqadan, Kevedodan daha yaxşı yazmalıyam. Bu tezisi daha çox inkişaf etdirə bilərsiniz?

- Düşünürəm ki, yazıçı sənətində təvazökarlıq artıq bir məziyyətdir. Çünki təvazökar yazmaq fikrindəsənsə, o zaman təvazökar yazıçı olaraq qalacaqsan. Buna görə də, özünüzü dünyanın bütün ambisiyaları ilə silahlandırmaq və qarşınıza böyük nümunələr qoymaq lazımdır. Sonda böyük modellərdən yazmağı öyrənmək - mənim üçün bu Sofokldur, Dostoyevskidir... Və əgər belədirsə, niyə bu böyük sənətkarlardan daha pis yazmağa çalışırsan?

- Beləliklə, siz Regis Debranın bir müsahibəsində dediyi ilə razılaşırsınız, nümunələr məhv edilənə qədər onlarla mübarizə aparır...

- Bu, həmişə düşündüyüm şeydir. Ona görə də insanlar mənə Folkner haqqında danışanda bildirirəm ki, məqsədim Folkneri təqlid etmək deyil, onu "bitirməkdi".

- Bəs Servantes?

- Xeyr, Servantesin mənə təsir etdiyini düşünmürəm.

- Bəs Müqəddəs Kitab haqqında?

- İncil - bəli. İncil hekayələrində olan hər şey danılmazdır. Siz başa düşürsünüz ki, Müqəddəs Kitab heç nədən qorxmur?

- Və utanmır.

- Doğru! Müqəddəs Kitab hər şeyi edə bilər. Əhdi-Ətiqdə hər şey mümkündür. Orada qətiyyən qorxacaq bir şey yoxdur. Tutaq ki, İncil bir müəllif tərəfindən yazılmışdır - bu mövzunun "təvazökarlığı"nı təsəvvür edə bilərsinizmi! Axı bu mövzu, kim olursa-olsun, Allahın yaratdığına inandığı dünyadan daha yaxşı bir dünya yaratmaq üçün yola çıxıb. Beləliklə, burada böyük rəqabət var idi.

- Heç əsərlərinizi müsabiqəyə göndərmisiniz?

- İştirak etdiyim iki müsabiqə barədə danışım?

- Danışın!

- Birincisi, "Şənbədən sonrakı gün" adlı hekayə ilə baş verdi. 1954-cü ildə Kolumbiyada ən yaxşı hekayə üçün milli müsabiqə elan edildi və görünür, onun iştirakçılarının səviyyəsi o qədər acınacaqlı idi ki, kiminsə ən azı bir az daha yaxşı bir şeyə sahib olub-olmadığını araşdırmağa başladılar ki, birtəhər səviyyəni yüksəltsinlər. Sonra bir dostum yanıma gəldi və dedi: "Budur, ən asan iş: sən hər hansı bir şey təklif edirsən və sənə mükafat verirlər, çünki bu yarışmada hər şey çox pisdir və biz onu belə buraxmaq istəmirik." Hekayəmi təqdim etdim və qalib gəldim.

- Yaxşı, bəs ikinci dəfə?

- Digər insident, "An Unkind Hour" ilə baş verdi. Bu, Parisdə yazmağa başladığım, lakin süjet haqqında kifayət qədər aydın təsəvvürüm olmadığı üçün işi yarımçıq qoyduğum bir kitabdır. 1958-ci ildə mən Karakasa uçdum və orada işləməyə davam etdim. Bu arada mən artıq "Polkovnikə məktub yoxdur" hekayəsini yazmışdım - heç şübhəsiz ki, ən yaxşı əsərim hesab edirəm. Daha çox deyəcəyəm və bunlar boş sözlər deyil: "Yüz ilin tənhalığı"nı yazmalı oldum ki, insanlar "Polkovnikə məktub yoxdur" oxusunlar. Bu hekayə, sadəcə, uğursuz oldu. Beləliklə, "Şər saatı" parça-parça yazdım və Avropadan Karakasa qayıdanda bu əlyazmanı gətirdim, bükdüm və qalstukla bağladım. Düşünürəm ki, bu mənim sonuncu qalstukum idi və o vaxtdan bəri qalstuk taxmamışam. O vaxt Mersedeslə evləndim və o, evi yığışdırmağa başlayanda qalstukla bağlanmış bu kağız rulonu çıxarıb soruşdu: "Bu nədir?" Mən ona cavab verdim ki, bu bir romandır, amma xoşuma gəlmədi: ən yaxşısı, onu atıb bir daha xatırlamamaq idi - indi qarşımda başqa perspektivlər açılmışdı. Latın Amerikasına qayıdaraq, mən Karakasda Karib dənizinin nəfəsini hiss etməyə başladım... və Kuba artıq partlamağa hazırlaşırdı. Mersedes bir dəqiqə düşünüb, "yox" dedi və paketi olduğu yerdə qoyub getdi.

- Beləliklə, biz bu romanı Mercedesə borcluyuq...

- Praktiki olaraq bütün romanlarımı Mersedesə borcluyuq. "Yüz ilin tənhalığı" romanını necə yazdığımı deyəndə, görərsən ki, Mersedesə nə qədər borcluyam. 1961-1962-ci illərdə Mexikoda yaşayanda dostum yenə gəlib mənə ilk dəfə olduğu kimi, sözün əsl mənasında, eyni şeyi dedi: "İndi Kolumbiyada milli ədəbi müsabiqə keçirilir; ona təqdim edilən hər şey tamamilə cəfəngiyyatdır, ona görə də əlində olan hər hansı bir şeyi göndərsən, qalib gələcəksən. Mercedesdən qalstukla bağlanan əlyazmam haqqında soruşdum. Onu çıxartdı. Əlyazmanın başlığı yox idi və mən ona başlıq verdim: "Adsız". Müsabiqəyə təqdim edərək yenidən qalib oldum. Yaxşı yadımdadır ki, üç min dollar idi və onu aldığım gün Mersedesin ikinci oğlumu dünyaya gətirdiyi klinikada qalmasının pulunu ödəməli oldum.

- Yazanda yazdıqlarınızı kiməsə oxumaq üçün vermək vərdişiniz varmı?

- Heç vaxt. Bir məktub da yazılmayıb. Çünki mən inanıram ki, ədəbiyyat ictimai məhsuldursa, ədəbi əsər tamamilə fərdi və üstəlik, dünyada ən tənha fəaliyyətdir. Yazdıqlarınızı yazmağa heç kim kömək edə bilməz. Burada sən tamamilə təksən, müdafiəsizsən, sanki dənizin ortasında batmış gəmi. Əgər sən bunu oxuyaraq kiməsə hansı istiqamətə getməli olduğunu söyləmək üçün kömək gözləyirsənsə, bu səni çaşdıra bilər, səni çox incidə bilər, çünki yazarkən heç kim sənin beynində nə olduğunu bilmir.

- Həmişə elektrik yazı makinasında olursunuz?

- Bəli, çünki bir dəfə başlasan, öyrəşirsən ki, siz artıq başqa cür işləyə bilməzsiniz. Mexaniki çətinliklər yazılanlarla yazan arasında maneə yaradır. Elektrik maşını bu maneəni o dərəcədə aradan qaldırır ki, siz, sadəcə olaraq fərqinə varmırsınız.

- Sizcə, adi bir yazı maşınının düymələrinə basmaqdansa, barmaqlarınızın ucu ilə elektrik makinasının düymələrinə toxunmaq daha yaxşıdır?

- Əlbəttə. Mən elektrik makinasında işləməkdən qorxan bir çox yazıçı tanıyıram. Xüsusilə, ona görə ki, - fürsətdən istifadə edib sizə bunu deyim, - hələ də romantik bir mif var ki, yazıçı və ümumiyyətlə, sənətkar çox bədbəxt olmalı, yaratmaq üçün ac olmalıdır. Tam əksinə! İnanıram ki, insan ən yaxşı şəraitdə daha yaxşı yaza bilər və ac qalanda aclıq yaşamayandan daha yaxşı yazacağınız doğru deyil. Bütün bunlar ona görədir ki, rəssamlar və yazıçılar o qədər acdırlar ki, aclıq onlara zəruri şərt kimi görünür - amma şübhəsiz ki, acqarına deyil, elektrik makinasının köməyi ilə yazmaq daha yaxşıdır. Bilirsinizmi: romantik mif bir şeydir, amma müasir yazıçıların yadda saxlamalı olduğu başqa bir şey var. Çox gənc olanda səndən bulaq fışqıran kimi yazırsan, amma getdikcə azalır yazmaq bacarığın. Əgər gənc yaşda sənətkarlığın müəyyən üsullarını öyrənməsəniz, sonradan bu qabiliyyət itəndə, texnikaları mənimsəmədən artıq yaza bilməyəcəksiniz. Artıq fışqırmadığınız zaman texnikalar çox kömək edir. Yadımdadır, qəzetdə işləyəndə reportajlar, redaksiya məqalələri və hər cür qeydlər yazırdım, işi bitirdikdən sonra gecə yarısına qədər qalıb yazırdım, bəzən bir nəfəsdə hekayə çıxırdı. Vaxt keçdikcə, indi, bütün iş günündən sonra, adətən növbəti gün təkrar etdiyim yaxşı bir abzas yazsam, özümü şanslı hesab edirəm.

- Sənətkarlığın texnikası ilə bağlı bu söhbət bizi bir vaxtlar Heminqueyin "ədəbi emalatxanası" haqqında dediklərinizə yaxınlaşdırır...

- Düşünürəm ki, Heminquey yaxşı romançı olmasa da, böyük hekayələrin müəllifidir. Onun yaxşı qurulmuş romanları yoxdur: romanları "axsayır". Əksinə, onun hər hansı hekayəsi bu janrda əsərin necə olması lazım olduğuna bir nümunədir. Amma bilirsiniz, Heminqueydə ən çox sevdiyim şey onun romanları, hətta hekayələri deyil, onun verdiyi məsləhətlər, yazıda etdiyi kəşflərdir.

- Kəşflər?

- Dəqiq: üslub və ya ədəbi siyasət dərsləri deyil, ədəbi texnika və üsul dərsləri verir. Bəlkə də bunda mənfi bir şey var: onun texnikası çox şüurlu idi. Amma onun verdiyi məsləhət ən yaxşısıdır. Onlardan biri - aysberqlə bağlı deyir ki, çox sadə görünən hekayə kənardan görünənlərə deyil, onun arxasında gizlənən hər şeyə, yəni öyrənilən hər şeyin həcminə, nəhəngə söykənir. Qısa hekayə yazmaq üçün lazım olan material miqdarı. Bu, aysberqdir: gördüyümüz buz bloku o qədər böyükdür; və buna baxmayaraq o, kütlənin yalnız səkkizdə birini təşkil edir. Birincisi, bu, həqiqətən də, belədir, ikincisi, gənc yazarların bundan ən geniş nəticə çıxara bilmələri çox vacibdir, çünki yaxşı ədəbiyyat yaratmaq (fövqəladə bir dahi birdən-birə meydana çıxan müstəsna hal istisna olmaqla) qətiyyən mümkün deyildir. Yaradıcılıq mədəniyyətinə nifrət etmək, kortəbiiliyə, ilhama inanmaq meyli var. Həqiqət budur ki, ədəbiyyat mənimsənilməli bir elmdir, bu gün yazılan hər hekayənin arxasında on min illik ədəbi inkişaf dayanır; və bu ədəbiyyatı anlamaq üçün burada təvazökarlıq və hörmət lazımdır. Yazıya mane olan bütün bu təvazökarlıq bütün ədəbiyyatı öyrənmək və on min il bundan əvvəl edilənin nə qədər böyük olduğunu görmək üçün lazımdır ki, bizim yaşımızın neçə olduğunu, dünyanın hansı nöqtəsində olduğunu bilək.

- Bəs onun dildən istifadə etməsi necədir?

- Bilmirəm, çünki Heminqueyi tərcümədə oxudum.

- Bəs sizcə, ispan ədəbiyyatını rədd etmək olar?

- Bunu rədd etmək olmaz, çünki ədəbiyyatı inkar etməyin mənası yoxdur, bu, insanlığın irsidir, onun arxasında on min il dayanıb. İndi siz burada çox danışmadığım ispan ədəbiyyatını qeyd etdiyinizə görə deyim ki, ispan romanının böyük həvəskarı deyiləm. Əgər, əlbəttə ki, Servantesdən və Pikaresk romanından danışırıqsa, onda mübahisə yoxdur. Bu, möhtəşəm ispan romanıdır. Bir yazıçı kimi, mənim üçün Servantesdən daha maraqlısı çox az xatırlanan kiçik bir kitabın müəllifidir - Tormesli Lazarillo. Daxili monoloq (yeni romanda inqilab etdiyi güman edilir) Coysa aid edilir və Coys dünya ədəbiyyatının abidəsidir. Heç kim Coysun daxili monoloqda nail olduğu virtuozluq və effektivliyin zirvələri ilə mübahisə etmir. Mən, şəxsən, Virciniya Vulfun daxili monoloqdan istifadəsini Coysunkindən üstün tuturam - onların hər ikisi eyni illərdə o qədər işləyiblər ki, onu ilk kimin istifadə etdiyini müəyyən etmək çətindir. Ancaq ilk dəfə olaraq Coys və ya Virciniya Vulfdakı kimi qəsdən və qəti şəkildə həlli olmayan daxili monoloqu Tormesli Lazarilloda görürük. "Lazarillo"nun müəllifi süjet şəraitinə görə - söhbət görmə qabiliyyətinə malik yaramazı ələ keçirməyə çalışan kor adamdan getdiyi üçün - bu kor adamın düşüncələrinin gedişatını oxucuya açıqlamalı olur. Və onun tapdığı yeganə çıxış yolu hələ mövcud olmayan, bu gün daxili monoloq deyilən bir şeyi icad etmək idi. Bunu ona görə deyirəm ki, bizim dövrümüzdə romanı ciddi şəkildə yazmağın nə qədər çətin, demək olar ki, qeyri-mümkün olduğunu başa düşəsiniz. İspan ədəbiyyatında, ilk növbədə, şeiri bilməlisən. Əsasən, formalaşmağımı ona borcluyam. Mən ədəbiyyata şeir vasitəsilə maraq göstərmişəm. Mən sizə daha çox deyim, pis şeir sayəsində, çünki pis şeirdən başqa yaxşı şeirə yüksəlmək mümkün deyil. Remboya, Valeriyə yaxınlaşa bilməzsən.

- Köhnə günlərdə siz Gözəl Remediosun yüksəliş epizodundan bəhs edirdiniz və mən elə bilirdim ki, siz ədəbiyyatın sirrinin özəyini ifşa edəcəksiniz, bu da nəhayət, poeziyaya çatır. Bütün deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, siz təxəyyüldən çox, müşahidəyə güvənirsiniz.

- Məsələ ondadır. Qarsia Markesin təxəyyülü haqqında deyilənlərin hamısına çox yüngül inanmamalıyıq və mənim dediklərim də bir qədər şişirdilmişdir. Düşünürəm ki, bu bədnam təxəyyül reallığı yaradıcı şəkildə emal etmək üçün spesifik (və ya qeyri-spesifik) qabiliyyətdən başqa bir şey deyil, dəqiq reallıqdır.

- Yazdığınız hər şeyin reallıqda əsası olduğunu və onu sətir-sətir nümayiş etdirə biləcəyinizi demişdiz. Bir misal çəkmək istərdinizmi?

- Yazdığım hər şeyin reallıqda əsası var, çünki yoxsa, fantaziyadır, fantaziya isə Uolt Disneydir. Və bu məni maraqlandırmır. Əgər məndə bir qram fantaziya tapsalar, utanaram. Heç bir kitabımda fantaziya yoxdur. Budur, Maurisio Babiloniyanın sarı kəpənəkləri ilə "Yüz ilin tənhalığı" filmindəki məşhur epizod: "Nə fantaziyadır!" Lənət olsun, fantaziya yox, belə bir şey yoxdur! Altı yaşım olanda Arakatakadakı evimizə bir çilingərin necə gəldiyini çox yaxşı xatırlayıram və mənə elə gəlir ki, indi də nənəmi o axşam ağ kəpənəkdən qorxduğu zaman görürəm... Bunlar sirlərdir ki, izah edilməlidir.

- Niyə izah edilməməlidir?

- Çünki sirri açmaq olmaz; amma necə olursa-olsun, sirr daha da dərinləşir! Bir sehrbaz sizə: "Yumurta buradan götürülüb və əsas odur ki, məndə ipə asılmış vəziyyətdə var" deyəndə və bunun necə olduğunu izah edəndə, hər şey sehrli olduğundan daha çox sirli olur. Çünki sehr daha asandırsa, lakin məharətli saxtakarlıqdan və əl cəldliyindən istifadə edildikdə, bu, istənilən sehrdən qat-qat çətindir və buna görə də heç bir ifşa məni qorxutmur. Nənəm cır-cındır yelləyir, ağ kəpənəyi qorxudurdu və mən onun deyindiyini eşidirdim: "Lənət olsun! Mən bu kəpənəyi qova bilmirəm. Hər dəfə baxıcı gələndə evə uçur". Və əbədi olaraq mənimlə qalmışdı. İndi ədəbi emaldan keçəndən sonra görürsən, nə baş verib. Amma sizə bir şeyi daha demək istəyirəm. Əvvəlcə, kəpənəklər əslində olduğu kimi ağ idi və mən özüm buna inana bilmədim. Onları saraltmaqla mən buna inandım və yəqin hamı inandı. Beləliklə, özünüzə qeyd edin, sizə söylədiyim real hekayədən kəpənəyin rənginə qədər atılan addım onun kitabda ədəbi istirahətinə doğru bir addımdır. Və bu, poetikdən başqa heç bir şəkildə həyata keçirilə bilməz.

Eyni şey, əvvəlcə, cənnətə belə yüksəlməməli olan, lakin Rebeka və Amaranta ilə qalereyada tikmə tikmələri lazım olan Gözəl Remediosun göyə qalxması epizodu ilə də baş verib. Sonra onun cənnətə, bədənə və ruha yüksələcəyinə qərar verdim. Fakt budur ki, nəvəsi sübh çağı evdən qaçan başqa bir xanımı xatırladım və nəvəsinin qaçmasından utanaraq cənnətə qalxdığını qışqırmağa başladı. O, bu barədə hər kəsə danışsa da, ona gülsələr də, gördüyü parlaqlıqdan və digər bu kimi şeylərdən danışdılar. Və o da dedi ki, əgər Məryəm cənnətə qalxıbsa, niyə onun nəvəsi qalxmasın?! Bir yazıçı kimi romanı yazarkən bütün bunları xatırladım. Əgər Məryəm mifinin ədəbi nəticəsi onun bədəni və ruhu ilə cənnətə yüksəlməsidirsə, niyə qəhrəmanımın hekayəsində eyni ədəbi nəticə ola bilməz? Sonra oturub yazmağa başladım, amma belə bir nəticəyə gəlmək başqa, ədəbi yazıb sübut etmək başqa şeydir ki, oxucu sizə inansın. Ancaq onu yüksəltmək üçün heç bir yol yox idi. Anladım ki, onu yüksəltməyin yeganə yolu şeirə müraciət etməkdir. Onu cənnətə necə ucaldacağımı düşünüb həyətə çıxdım, güclü külək əsdi, evdə camaşırxana ilə məşğul olan bir qadın çarşafları asmağa çalışırdı: paltar sancaqları ilə onları tutsa da, çarşaflar uçurdu. Sonra mən ona çarşafları yığmağa kömək etdim və Gözəl Remediosun ruhu və bədəni cənnətə yüksəlməsi hekayəsində mən bu vərəqlərdən istifadə etdim - o, qalxdı, havaya qalxdı və heç bir maneə yox idi.

- Və onu saxlaya biləcək Tanrı yox idi!..

- Onu saxlaya biləcək Allah yox idi - axı sən gəminin yelkənini tuta bilməzsən və məncə, sən onun necə dalğalandığını aydın göstərə bilərsən...

- Əgər sirlərdən danışırıqsa, bütövlükdə ədəbiyyatda və incəsənətdə ən fenomenal hadisələrin baş verdiyi və Avropa sürrealizminin soyuqda qaldığı Karib dənizi adlanan dünyanın o ərazisinin sirri, sizcə, nədir?

- Mən Karib dənizini ada-ada yaxşı öyrənmişəm. Yeri gəlmişkən, eyni şey Braziliyada da olur. Sizin danışdığınız Karib dənizinin elə tarixində, dəniz quldurlarının taleyində - isveç, holland, ingilis - sinkretizmdə, bizi fərqləndirən zənci inqrediyentində var. Karib dənizində yaranan insan sintezi fantastik həddə çatır. Mən Martinikdə böyük yaşıl gözləri və başında qızıl yaylıq olan bal rəngli bir qadın gördüm və onun kimi birini xatırlamıram. Kurakaoda qaradərililərin ingilislərlə qarışdığını gördüm...

- Bəs Braziliya?

- Braziliyanın təbii yaşayış yeri Karib hövzəsidir.

- Onda onun xəritədəki yerini dəyişmək lazım gələrmi?

- Pis fikir deyil, onu dəyişdirməliyik... Qulaq as, bu Karib probleminin nə olduğunu bilirsənmi? Fakt budur ki, buraya gələn hər kəs Avropada edə bilmədiklərini burada etmək istəyirdi və bu, tarixi nəticələrə səbəb olmalı idi. Dəniz quldurları - bir misalla məhdudlaşaq - Yeni Orleanda bir opera evi var idi və almazdan hazırlanmış dişləri olan qadınlarını ora apardılar. Belə israfçılığı təsəvvür edə bilərsinizmi? Həmişə müşahidə etdiyim, lakin ilk dəfə danışmağa cəsarət etdiyim Karib dənizi dünyasının başqa bir maraqlı xüsusiyyəti şeyləri bir-birindən ayıran məkandır. Karib dənizini dünyanın qalan hissəsindən fərqləndirən budur: kosmosun qəzəbidir...

- Son bir sual: detektiv fantastika haqqında nə düşünürsünüz?

- Ortaya qədər mənə əla görünürlər. Onlarda əsas şey oyundur: bükmək və açmaq. Qıvrılanda əladır, amma açılanda məyus olur. Parlaq detektiv Sofoklun Edip Reksidir, çünki orada cinayəti araşdıran şəxs qatilin özü olduğunu aşkar edir: bu, əvvəllər heç vaxt olmamışdı. Edipdən sonra - Çarlz Dikkens tərəfindən Edwin Droodun sirri, çünki Dikkens kitabı bitirmədən öldü və heç kim qatilin kim olduğunu öyrənə bilmədi. Detektiv romanının yeganə pis cəhəti odur ki, o sizə heç bir sirr qoymur. Bu, sirri üzə çıxarmaq və məhv etmək üçün yaradılmış ədəbiyyatdır. Amma əyləncə kimi əladır. Yeri gəlmişkən, mən həmişə detektivdən çox, qatilin tərəfindəyəm, çünki uduzmalı olanın o olduğunu əvvəlcədən bilirəm.

- Roman yazmayacağınız doğrudurmu?

- Daha romanlar üçün mövzum yoxdur. Yenidən onlara sahib olanda nə gözəl gün olacaq!

Tərcümə etdi: Malik ATİLAY

Ədəbiyyat qəzeti 2024.- 24 fevral, №7.- S.30-31.