Lev Qumilyov və “Qədim
türklər” kitabı
Elmi
araşdırma
Azərbaycanca
üçüncü nəşrinə Ön söz
Ölkəmizdə
yalnız medievist-tarixçilər deyil, bütünlükdə
elmi mütaliə həvəskarları arasında Lev Qumilyovun
"Qədim türklər" kitabının adını
eşitməyən çox az adam tapılar. Müxtəlif
illərdə Azərbaycan dilində iki nəşri meydana
çıxan bu qiymətli tədqiqat əsəri,
sözün həqiqi mənasında, oxucular arasında
böyük maraq doğurub. Kitabın adı sehrli
çağırış kimi gerçək köklərini
öyrənmək istəyənlərin diqqətini cəlb edir. Yəqin ki,
burada qeyri-adi heç nə yoxdur. Özlərini türk
soyundan sayan insanların hamısı bəşər
sivilizasiyasında cahanşümul rol oynamış qədim
xalqın - əcdadlarının
mənşəyini bilmək, tarixinin mürəkkəb,
sirli və əlçatmaz səhifələri ilə
tanış olmaq istəyir. Belə bir kitabın
özünü əski türk soyundan sayan bir müəllif tərəfindən
yazılması onun elmi-mənəvi dəyərini daha da artırır.
Tarixçi alimin fikrincə, "Rusiya - tatar və rus
dünyasının, xristian və müsəlman çevrəsinin
simbiozundan ibarətdir". Təsadüfi deyil ki, "Qədim
türklər"in 1967-ci ildə işıq üzü
görən ilk nəşri müəllifin səmimi hisslərini
ifadə edən "Qardaşlarımız türklərə!"
ithafı ilə çap olunmuşdu.
***
Lev
Qumilyov (1912-1992) çağdaş rus sovet elminin tarixinə
ensiklopedist səciyyəli alim kimi daxil olub. Onun fəaliyyət
sahələri genişliyi və əhatəliliyi ilə
seçilir; yazıçı və tərcüməçi
idi. Eyni uğurla arxeoloq, şərqşünas,
coğrafiyaşünas, tarixçi, etnoloq, filosof kimi fəaliyyət
göstərirdi. Passionar etnogenez nəzəriyyəsinin banisi
kimi tanınmışdı. Ən başlıcası isə,
keçmiş Sovet İttifaqında türk xalqlarının
böyük dostu, türklərin
gerçək tarixinin obyektiv tədqiqatçılarından
biri kimi şöhrət qazanmışdı. Səmimi şəkildə
tək özünün deyil, milyonlarla slavyan
soydaşının damarlarında türk qanı
axdığını düşünür, türklərlə
slavyanların yüz illərin sınağından
çıxmış yaxın qohumluq əlaqələrinin
mövcudluğuna inanırdı. Sonralar bütün həyat
yolunu müəyyən edən bu inam və düşüncə
tərzi ilk dəfə 1930-cu illərin sonunda özünü
büruzə vermiş və məşhur tarixçi, "Cəmi
ət-təvarix" müəllifi Fəzlullah Rəşiddədinin
süjetlərindən birinin nəzmə çəkilmiş
versiyası şəklində meydan çıxan "Xoşbəxtlik
haqqında mübahisə" adlı kiçik poemada bədii
əksini tapmışdı. 1960-cı illərin əvvəllərindən
etibarən, məktublarını
bir qayda olaraq Arslan bəy (Lev adının tərcüməsi
- V.Q.) kimi imzalayır və yaxın dostlarından onu belə
çağırmalarını xahiş edirdi.
Lev
Nikolayeviç Qumilyov Peterburqda, dövrün
tanınmış söz adamları - şair Nikolay Qumilyov
(1886-1921) və şairə Anna Axmatovanın (1889-1966) ailəsində
doğulmuşdu. Anna Andreyevnanın qızlıq familiyası
Qorenko olsa da, yaradıcılığa başlayanda nənəsinin
Axmatova soyadını özünə ədəbi təxəllüs
götürmüşdü. Səmimi şəkildə
Altın Orda hökmdarı Əhməd xanın nəslindən
olduğunu düşünür, türk-tatar soyuna mənsubluqdan
qürur duyurdu. Anası ilə münasibətlərinin
mürəkkəbliyinə baxmayaraq
türk əsilli əcdadlarına bağlılıq hissi
yeganə oğlu Levə də keçmişdi. Yakut şairi
və jurnalisti Avqust Muranla (İvan Yefremov) söhbətində fəxarət hissi ilə
"Damarlarımda Qızıl Ordanın qurucusu Cuçi
xanın türk qanı axır" - deyə öz əsil-nəsəbini
xəbər vermişdi. Müsahibə alimin ölümündən
üç il əvvəl, "Molodyoj Yakutii" qəzetinin
30 mart 1989-cu il sayında dərc edilmişdi.
1918-ci ildə
valideynləri ayrıldığından uşaqlıq illəri
ata nənəsi A.İ Qumilyevanın himayəsində
keçmişdi. İkinci dəfə ailə quran anası
yeganə övladı ilə demək olar ki, təsadüfdən-təsadüfə maraqlanırdı. 1929-cu ildə Lev
orta təhsilini başa vurduqdan sonra Leninqrada gedib bir müddət A.Axmatova və
üçüncü əri, sənətşünas-alim
N.Puninin himayəsində yaşamalı olmuşdu. Pedaqoji
İnstitutun alman filologiyası fakültəsinə daxil olmaq
istəsə də, zadəgan mənşəyinə görə sənədlərini qəbul etməmişdilər.
Anası,
ən başlıcası isə, atalığı ilə
münasibətləri pozulduğundan 18 yaşından sərbəst
həyata atılmışdı. İlk dəfə 1931-ci ildə
İrkutska göndərilən geoloji ekspedisiyada iştirak
etmişdi. Bütünlükdə 1967-ci ilə qədər
geoloji, tarixi, etnoqrafik və arxeoloji xarakterli 21 ekspedisiyaya
qatılmışdı. Ekspedisiyalar təkcə elmi deyil, məişət
baxımından da həyatında mühüm rol
oynamışdı. Burada normal qidalanmaq, az-çox sabit əmək
haqqı almaq, ən başlıcası isə, təsadüfi
və şübhəli adamlarla ünsiyyətdən kənarda
qalmaq mümkün idi. Tacikistana bir ilə yaxın davam edən
elmi ezamiyyəti xüsusi ilə
faydalı keçmişdi. Bu müddətdə o, tacik dilinə
mükəmməl yiyələnmişdi. Sonralar klassik fars
poeziyasının bir sıra diqqətəlayiq nümunələrinin
tərcüməsi zamanı, habelə İrandilli Şərq
tarixçilərinin əsərləri ilə orijinalda
tanışlıq baxımından fars-tacik dilinə bələdliyi
köməyinə gəlmişdi.
Digər tərəfdən, gənc Lev Qumilyovun
tarixçi, həm də qədim türk xalqlarının
tarixi üzrə görkəmli mütəxəssis kimi
yetişməsinə qatıldığı arxeoloji-etnoqrafik
ekspedisiyaların mühüm təsiri olmuşdu.
1933-cü
ildə Moskvaya qayıdan Lev Qumilyov ilk dəfə paytaxtın ədəbi
dairələri ilə əlaqələr yaradır. Onun
simasında "sanki atası Nikolayı görən" Osip
Mandelştam və xanımı ilə yaxınlaşır.
Sonralar Mandelştamın həbsi, təqibi və nəhayət,
ölümü ilə nəticələnən Stalin
haqdakı məşhur epiqramın ilk dinləyicilərindən
olur. Dolanışığını təmin etmək
üçün, əsasən, Orta Asiya şairlərinin əsərlərini
sətri tərcümə əsasında rus dilinə
çevirir. Həmin ilin sonunda birinci dəfə sovet məhbəsinə
düşür. Lakin doqquz gündən sonra hər hansı
ittiham irəli sürülmədən azadlığa
buraxılır.
Növbəti
ilin yayında ali məktəbə qəbul imtahanlarına
girir. Sənədlərini Leninqrad Universitetinin rejimin icazəsi
ilə yenidən açılmış tarix fakültəsinə
verir. Maddi vəziyyətinin çox ağır olmasına,
yarıac-yarıtox həyat keçirməsinə baxmayaraq tələbə
adını qazana bilir. Xoşbəxtlikdən ictimai vəziyyəti,
atasının əksinqilabi mübarizədə iştiraka görə
güllələnməsi də, sanki diqqətdən
yayınır.
Həmin
dövrdə tarix fakültəsində dünya miqyasında
tanınan görkəmli alimlər
çalışırdılar. Lev Qumilyovun müəllimləri
arasında akademik E.V.Tarle, misirşünas akademik V.V.Struve, qədim
dünya tarixi mütəxəssisi S.Y.Lurye,
çinşünas N.V.Kuner, ərəbşünas
A.Y.Yakubovski kimi korifeylər vardı. Tələbə
dostlarının xatirələrində Levin ictimai həyata
maraq göstərmədiyi, əsilzadə mənşəyini
gizlətmədiyi, "qara camaat"a
qaynayıb-qarışmadığı haqda epizodlara təsadüf
edilir. Bəziləri isə onun simasında sovet rejiminin əleyhdarını
görürdülər. Nəticədə S.M.Kirovun qətlindən
sonra həyata keçirilən total həbslərdə
L.Qumilyov da diqqətdən kənarda qalmamışdı.
1935-ci ilin oktyabrında onu - universitetin ikinci kurs tələbəsini
yenidən həbs etmişdilər. Anasının birbaşa
Stalinə müraciətindən bir müddət sonra azadlığa buraxılsa da, ali təhsil
arzusu ilə vidalaşmalı
olmuşdu.
Həyatını
boşluq içərisində gördüyü çətin
dövrdə məşhur xəzərşünas alim
M.İ.Artamanovla tanışlıq və onun dəvəti ilə
Xəzər dövlətinin
Serkel şəhərinə təşkil olunan arxeoloji
ekspedisiyada iştirak Lev Qumilyovun elmi maraq dairəsinin
mühüm istiqamətinin formalaşmasına təsirsiz
qalmamışdı. Bu dövrün yaddaqalan hadisələrindən
biri də 1937-ci ilin oktyabrında universitetə bərpa edilməsi
idi. Qərarı az sonra özü də böyük terrorun
qurbanı olan rektor M.S.Lazurkin vermişdi.
1938-ci
ilin martında Lev Qumilyovu yenidən, üçüncü dəfə
həbs etmişdilər. Bu, əvvəlki həbslərə bənzəmirdi.
Anası və ailə dostlarının sovet ədliyyə
orqanlarına müraciəti cavabsız qalmışdı. Hər
şey Beriyanın idarəsinin rejimdən "narazı tələbə
ilə ciddi məşğul olmaq niyyəti"ndən xəbər
verirdi. İşi aparan erməni müstəntiq A.K.Barxudaryan
işgəncələr nəticəsində müttəhimi
"sovet rejimini dağıdıb parlament tipli respublika
qurmaq" barədə saxta ittihamı imzalamağa məcbur
etmişdi.
Lev
Qumilyov məhkəmə prosesində fiziki təzyiq nəticəsində
ifadə verdiyini bildirib dediklərindən imtina etsə də,
köməyi olmamışdı. "Üçlük" ənənəvi
20 dəqiqəlik iclasında onu irəli sürülən
ittihamda günahkar sayıb, islah-əmək düşərgəsində
10 il həbs cəzasına məhkum etmişdi. Anna
Axmatovanın təkidli müraciətlərindən sonra
hökm dəyişdirilmişdi. Levi 5 illiyə Norilsk həbs
düşərgəsinə göndərmişdilər. Burada
şair Oljas Suleymenovun atası, qazax süvari alayının
keçmiş zabiti Ömər Süleymenulı ilə eyni
kameranı bölüşmüşdü.
Xatırladığına görə, qədim türk tarixinə
marağının formalaşmasında saatlarla mübahisə
etdiyi, təəssüf ki, bir müddət sonra
"Üçlüy"ün qərarı ilə əksinqilabçı
kimi güllələnən Ömər ağanın da təsiri
olmuşdu.
Həbs
müddəti başa çatandan sonra, 1944-cü ilin
oktyabrında Sovet Ordusu sıralarına
çağırılmış, Berlin əməliyyatında
iştirak etmişdi. Növbəti il ordudan tərxis olunub
Leninqrada qayıtmışdı. Anası ilə münasibətləri
qaydasına düşmüş, məşhur Fontankadakı
evdə - onun mənzilində yaşamağa
başlamışdı. SSRİ EA Şərqşünaslıq
İnstitutunda işə düzəlməsi (doğrudur,
yanğınsöndürən vəzifəsinə!), stabil
maaş alması, vaxtının çoxunu kitabxanada
keçirmək imkanı qazanması, bəlkə də həyatında
ilk dəfə onda müəyyən eyforiya hissi
doğurmuşdu. 33 yaşında ekstern yolla imtahan verib nəhayət, universitet diplomu ala bilmişdi. Diplom
işi Orta Asiyada tapılmış terrakot heykəlciklərə
aid idi. Bu mövzu ilə hələ 1930-cu illərdən
maraqlanırdı.
1947-ci ildə
Lev Qumilyov SSRİ EA Şərqşünaslıq
İnstitutunun aspiranturasına daxil oldu. Ancaq həyatının
uğur zolağı çox tezliklə başa
çatdı. Təxminən il yarımdan sonra onu
"seçilmiş ixtisas üzrə filoloji
hazırlığının çatmaması" bəhanəsi
ilə aspiranturadan xaric etdilər. Özü isə qərarı
anasının da əsas fiqurantlarından olduğu "Leninqrad" və
"Zvezda" jurnalları haqda məlum partiya qərarı ilə
əlaqələndirirdi. Digər tərəfdən, sovet siyasətinin
apologetlərindən olmaması da rolunu oynamışdı.
Lakin
Leninqrad Universitetinin rektoru, məşhur iqtisadçı
A.A.Voznesenskinin simasında xeyirxah hami tapıldı. Rektor
şəxsi söhbətdən sonra riskə gedib
dissertasiya müdafiəsi
üçün imkan yaratdı. "İlk türk
xaqanlığının siyasi tarixi" adlanan əsər
1948-ci ilin dekabrında müdafiə olunmuşdu. Bir neçə
ay sonra Lev Qumilyov artıq SSRİ Xalqları Etnoqrafiya Muzeyinin
baş elmi işçisi idi. İlk elmi məqaləsi -
"Tuyuk-Məzardan tapılmış
döyüşçü heykəlcikləri" işıq
üzü görmüşdü.
Amma
idilliya bu dəfə də uzun sürmədi. 1949-cu ildə o,
yenidən - dördüncü dəfə həbs edildi.
Özü zarafatla deyirdi ki, müharibəyə qədər
atasına, müharibədən sonra isə anasına görə
"oturmalı" olub. İstintaq uzun sürsə də, əslində
yeni heç bir şey yox idi.
1938-ci ildəki ittihamlar təkrarlanırdı. Onu
antisovet qruplaşmaya mənsubluqda, terror niyyətində və
rejimə qarşı əks təbliğatda təqsirli
bilirdilər. Təbii ki, ənənəvi donosları
çıxmaq şərti ilə ittihamların arxasında
heç bir əsaslı dəlil-sübut
dayanmırdı. Prokuror
özü də bunu hiss etmiş, söhbətlərinin birində
təqib və həbslərin əsl səbəbini
açıqlayaraq demişdi: "Siz təhlükəli
adamsınız, çünki çox biliklisiniz".
Bu səbəbdən
də Stalinin cəza maşını gənc və perspektivli
alimi yenidən 10 illik müddətə həbs düşərgəsinə
göndərməyi məqsədəuyğun saydı. Həbs
zamanı əlyazması şəklində 481 səhifəlik "Orta əsrlərdə
Asiyanın Ortasının tarixi" əsəri müsadirə
edilib izsiz-soraqsız yoxa çıxdı. Çox güman
ki, qədim türklər haqqındakı tədqiqatın bir
hissəsi olan və uzun illərin gərgin əməyi nəticəsində
meydana çıxan ciddi elmi araşdırma arxivə verilməmiş,
sadəcə, makulatura kimi yandırılmışdı.
Bir tərəfdən,
çoxsaylı xəstəliklər, digər tərəfdən,
Stalinin ölümündən sonra yaranan yumşalma məhbus
Lev Qumilyovun həyatına da təsirsiz qalmamışdı.
Onu işləmək üçün düşərgə
kitabxanasına keçirmişdilər. Burada bütün
boş vaxtını mütaliə və elmi
araşdırmalara sərf edirdi. Partiyanın antistalinist ruhlu
XX qurultayından sonra üzərindən bütün ittihamlar
götürülərək azadlığa buraxılan alim həbs
düşərgəsini özünün növbəti əsəri - "Xunnuların tarixi" kitabı ilə tərk
etmişdi.
Üst-üstə,
12 il çəkən dörd həbs cəzasını arxada
qoyan Lev Qumilyov nəhayət, 1956-cı ildə Ermitajın
direktoru A.M.Artamanovun köməyi ilə muzeydə müvəqqəti
işə götürüldü. İlk dəfə idi ki,
az-çox, normal şəraitdə
işləmək imkanı qazanmışdı. 1950-ci
illərin sonlarından elmi məqalələri "Sovetskaya
arxeologiya", "Sovetskaya etnoqrafiya", "Vestnik drevney
istorii" kimi mötəbər jurnallarda dərc olunmağa
başladı. 1960-cı ildə
"Xunnular. Asiyanın Orta hissəsi qədim dövrdə"
adlı ilk kitabı işıq üzü gördü. Lev
Qumilyovun əsərində bir neçə yenilik diqqəti cəlb
edirdi. Əvvəla, o, qədim dövrün türk tarixini
avropasentrist nəzəriyyələrin təsirindən kənarda
öyrənməyə çalışmış, tarixi hadisələri
landşaft və təbii şəraitlə bağlı
gözdən keçirmiş, nəhayət, qədim
hunların əcdadları sayılan xunnuları, eləcə
də digər türk tayfalarının sosial və hərbi fəallığının
izahı kimi ilk dəfə passionarlıq, passionar enerji nəzəriyyəsini
irəli sürüb əsaslandırmağa
çalışmışdı. Bütünlükdə
maraqla qarşılanan əsər haqda kifayət qədər
sərt fikirlər də söylənmişdi. Müəllifi,
hətta əski Çin salnamələrinin tərcüməçi,
məşhur din xadimi və sinoloq İakinf Atanın
(N.Y.Biçurin) tərcümələrini öz sözləri
ilə nağıl etməkdə
günahlandırmışdılar. Amma bu tənqidlərə
rəğmən, elə həmin il "Xunnular" ingilis
dilinə çevrilib ABŞ-da nəşr olunmuşdu.
Lev
Qumilyov adlı-sanlı opponentləri ilə açıq debat
şəraitində 1961-ci ilin may ayında Ermitajda "Qədim
türklər. Qədim dövr və orta əsrlərin kəsişməsində
(VI-VIII əsrlər) Asiyanın Orta hissəsinin tarixi"
adlı doktorluq dissertasiyasını müzakirəyə
çıxarmış, oktyabrda isə böyük müvəffəqiyyətlə
müdafiə etmişdi. Müdafiədən az sonra həmkarı
V.Abrosova məktubunda "həyatının
ən böyük işini gördüyü"nü
yazırdı. Əsas opponent kimi köhnə dostu və himayəçisi
M.İ.Artamanovun çıxış etdiyi müdafiə
çağdaş elmi fikrin tarixində hadisəyə
çevrilmişdi.
1967-ci ildə
doktorluq dissertasiyası əsasında hazırlanmış
"Qədim türklər" kitabı çap olunmuş və
qısa müddətdə tarixi bestsellerə
çevrilmişdi. Türklərin tarixi əsərdə
bütün Avrasiya regionu - Bizansdan Koreyaya, Baykal gölü və
Anqara çayından Tibet dağları və Sıçuan əyalətinə
qədər geniş, mürəkkəb coğrafiyada nəzərdən
keçirilmişdi. Lev Qumilyovun fikrincə, türkyutların
etnik tərkibində prototürklərlə protomonqollar həlledici
rol oynamışdılar. V əsrdə Ordosdan 500 nəfərlik
Aşina ailəsi Altayın cənub yamaclarına gələndə
buranın yerli sakinləri türklər idi. Aşina ailəsinin
başlanğıcda hansı dildə danışmasından
asılı olmayaraq VI əsrin ortalarına doğru özləri
də artıq tam türkləşmişdilər.
Böyük Türk Xaqanlığının yaranması və
inkişafı kitabda Avrasiyanın timsalında etnik, siyasi və
dini aspektlərdən Çin, fars, ərəb, Bizans, Qafqaz
Albaniyası, türk qaynaqları əsasında
ardıcıllıqla öyrənilmişdi. Məhz Lev
Qumilyovun tədqiqatı ümumdünya tarixində qədim
Misir, qədim Yunanıstan, qədim Roma kimi qədim Türk
dünyası haqqında da konseptual və inandırıcı
dəlillər əsasında danışmağa imkan
yaratmışdı. Qədim dünya tarixində, bəşər
sivilizasiyasının inkişafında türk
xalqlarının yeri və rolu ilk dəfə bu əsərdə
sistemli şəkildə
işıqlandırılmışdı.
Lev
Qumilyov qədim türklərin hərbi məharəti,
döyüşkənliyi, sarsılmaz azadlıq ruhu və qələbə
əzmi, dövlətçilik baxışları, ordu kultu
haqqında ilhamla söz açırdı. Bu baxımdan
onların qədim Sparta sakinlərindən üstün
olduqlarını etiraf edirdi. Türklərin
yaratdığı Əbədi El, xan seçkisi, nəsil-şəcərə
sistemi qədim dünyanın ilkin demokratik təsisatlarından
biri kimi təqdim olunurdu.
Tanınmış
tatar alimi, məşhur kitabşünas Əbrar Kərimullin
türk xalqlarının dostu kimi tanınan Lev Qumilyovun şəxsiyyətini
və elmi əsərlərini yüksək qiymətləndirərək
yazırdı: "Stalinizmin tüğyan etdiyi illərdə
Qumilyovun tədqiqatlarını yaxın buraxmırdılar. Nəşr
etdirə bildiyi əsərlərsə, "tarix elmi
senzorları"nın tələbkar süzgəcindən
keçirdi. Kitabları dərhal satılırdı. Minlərlə
elm adamı onları oxumaq istəyirdi. Ona görə bilərəkdən
az tirajla buraxılırdı. Alimin "Etnogenez və Yerin
biosferi", "Qədim türklər", "Xəzər
ətrafında minillik", "Son və yenidən
başlanğıc", "Birinci türk
xaqanlığının müfəssəl siyasi tarixi" və
digər kitabları dünya miqyasında məşhurdur. O,
türk, monqol, slavyan və Avrasiyanın digər
xalqlarının həyatına dair çoxsaylı elmi əsərlər
yazmasına baxmayaraq türkoloq kimi tanınırdı".
Şübhəsiz,
Lev Qumilyovun hadisələrlə dolu həyatını və
zəngin elmi irsini kiçik bir Ön sözdə
işıqlandırmaq qeyri-mümkündür. Onun
üç cildlik "Çöl trilogiyası"
("Xunnu xalqının tarixi", "Xunnular Çində",
"Qədim türklər", "Unudulmuş
çarlığın axtarışında"), "Qədim
Rus və Böyük Çöl", "Xəzəristanın
kəşfi", "Qədim Rus və Qıpçaq
Çölü (945-1225-ci illər)" kimi əsərləri
qədim türklərin adı ilə bağlı olan təkrarsız
Çöl mədəniyyətini tək Rusiya deyil, Avropa
tarixşünaslığında da tanıtmaq və təbliğ
etmək baxımından böyük elmi-siyasi əhəmiyyətə
malikdir. Onu tam əminliklə "rus
avroasiyaçılığının atası"
adlandırmaq mümkündür. Müəllifi olduğu
passionar enerji nəzəriyyəsi isə böyük bir
coğrafiyada yaşayan, zəngin tarixi və mədəni irsə
malik olan türk xalqlarının yalnız tarixi
keçmişini həqiqət meyarları ilə
araşdırmağa yox, həm də bu nəzəri fikrin gələcəyinə
böyük ümidlə baxmağa əsas verir.
***
"Qədim
türklər" əsərini dilimizə çevirməyə
1989-cu ildə başlamışdım. Antik türk tarixi ilə bağlı
mürəkkəb əsərin tərcüməsinə
girişməyimdə o zaman "Sovetskaya tyurkologiya"
jurnalı baş redaktorunun birinci müavini vəzifəsində
çalışan mərhum Aydın Məmmədovun da müəyyən
təsiri olmuşdu. Möhkəm dostluq etdiyimiz Aydın
özü Lev Qumilyovun böyük əks-səda
doğurmuş "Apokrifik dialoq" əsərini dilimizə
çevirmişdi. Məni də ruhlandırırdı ki,
"Qədim türklər"in nəşrini müəllifin
1992-ci ildə tamam olacaq 80 illik yubileyinə
çatdırım. Tezliklə Leninqrada getməyi, Lev
Nikolayeviçlə görüşməyi, böyük
müsahibə hazırlamağı
planlaşdırırdıq. Kitabının ilk dəfə
olaraq türk xalqlarından birinin dilinə - azərbaycancaya tərcüməsi
xəbərini sevinclə qarşılayan müəllifin
razılığı alınmışdı. Ona görə
də "Gənclik" nəşriyyatında şöbə
müdiri vəzifəsində çalışan tarix elmləri
namizədi, mərhum Vəli Həbiboğlu tərcümədə
həmmüəllif kimi iştirak etmək arzusunu bildirəndə
vaxt baxımından qazanacağımızı
düşünüb məmnuniyyətlə
razılaşmışdım.
İrihəcmli
əsərin birinci kitabının tərcüməsi üzərində
mən, ikinci kitabı üzərində isə Vəli
işləməyə başladıq. Təəssüf ki,
1991-ci ilin aprelində Aydın Məmmədovun faciəli şəkildə
həlak olması, 80 illiyinin tamamına bir neçə ay
qalmış isə Lev Qumilyovun ölümü, eləcə
də ölkə həyatındakı çətinliklər
"Qədim türklər"in tərcüməsi ilə
bağlı planlarımızı
düşündüyümüz operativliklə həyata
keçirməyə imkan vermədi. Kitabın ilk nəşri
"Gənclik" nəşriyyatında, əsər müəllifinin və Aydın Məmmədovun
artıq həyatda olmadığı 1993-cü ildə
çapdan çıxdı və
maraqla qarşılandı. Elmi ədəbiyyat
üçün kifayət qədər böyük sayılan
10 minlik tiraj iqtisadi-mənəvi çətinliklərlə
dolu, mürəkkəb, ziddiyyətli dövrdə, 2-3 ayın
içində satıldı. Tezliklə biblioqrafik nadirəyə
çevrildi, əl-əl axtarılmağa başlandı.
2000-ci illərdə entuziast gənclərin təşəbbüsü ilə tərcümə "Qədim
Türklər. Böyük xalqın tarixi" adı ilə
yenidən nəşr olundu.
Düşünürəm
ki, "Qədim türklər"in "Qanun" nəşriyyatında
hazırlanan yeni - üçüncü nəşri, ilk
növbədə, dövrün, zamanın, hər şeydən
öncə isə, türk tarixinin qədim, sirli qatlarına səyahət
etmək istəyən əlahəzrət Oxucunun tələbidir.
Vilayət
QULİYEV
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2024.- 1 iyun, ¹20.- S.4-5.