Qisas qiyamətə qalmaz!
İş elə gətirib ki, mən hələ tələbəykən,
Vaqif Səmədoğlunu şəxsən tanımadan onun mətbuatda
çıxan şeirlərinin müdafiəçisi olmuş
və haqqında yazmışam. Niyə "müdafiəçi"
dediyimi açıqlayacağam.
Universitetin
IV kursunda bizə müasir ədəbiyyatdan mühazirə
oxuyan, sevimli şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə dərsin
gedişində mətbuatda yenicə bir silsilə şeiri
çıxmış Vaqif Səmədoğlunu sərt tənqid
etdi: "Belə oğul olar? Baxıb görsün, atası
necə yazıb! Səməd Vurğun boyda şairi qoyub,
başqalarının yoluyla gedir!.." və
s.
Orta məktəb ədəbiyyat müəllimim də Səməd
Vurğunun heyranı idi və biz ənənəvi heca
şeirinə daha çox bağlı idik. Bu mənada, Bəxtiyar
müəllimi başa düşürdüm. Lakin Vaqif Səmədoğlunun çap olunan
şeirləri də xoşuma gəlmişdi və onlara,
emosionallığını, metafora zənginliyini nəzərə
almadan, ölçüsünə görə dəyər
verilməsini ədalətsizlik sayırdım. Bu məsələ ürəyimdə bir neçə
gün dolandı, sonra kurs işlərinin mövzuları
müəyyənləşdiriləndə sevimli müəllimə
etiraz etmək niyyəti ilə "Azərbaycan ədəbiyyatında
sərbəst şeir" mövzusunu seçdim. Bir neçə gün sonra kurs işim hazır idi.
Yaradıcılığını
ürəkdən sevdiyim, şeirlərini əzbər bildiyim
müəllimimin fikirlərinə qarşı çıxmaq
o qədər də asan iş deyildi. O vaxt bu məsələlər
Bakının Ədəbiyyat dərnəklərində
qızğın müzakirə olunurdu və mən həmin dərnəklərdəki
mövqeyimi tələbə yoldaşlarıma və müəllimimə
də bildirməliydim: fikir müxtəlifliyinə, janr
seçiminə, düşüncə sərbəstliyinə
hər kəsin haqqı kimi baxırdım. Gəncliyimdə
fikrim belə idi, indi də belədir.
Kimlərəsə qəribə görünə bilər,
amma mən gənc təfəkkürümlə sərbəst
şeirimizi Mayakovski və Nazim Hikmətdən öncə,
öz folklorumuzla, Dədə Qorqud dastanları və
oğuznamələrlə bağlamışdım.
Dədə Qorqud boylarının poetik parçaları
haqqında ciddi söhbət mənim o tələbə qeydlərimdən
çox sonralar başlanmışdır.
Bunun ardınca, təbii ki, əsas diqqətimi sovet
dövründə şairlərimizin sərbəst şeirə
hansı təsirlərlə gəldiyinə və sərbəst
şeiri ədəbi məktəb səviyyəsinə
qaldıran və ona sona qədər sadiq qalan Rəsul Rza
yaradıcılığına yönəltmişdim.
Bu yaxınlarda, arxivimdə o kurs işinin əlyazması
keçdi əlimə və ilk ədəbi-tənqidi
yazılarımdan biri kimi onu da onikinci cildimə saldım. Aşağıdakı
parça 1967-ci ildə yazdığım
həmin əlyazmasındandır:
"Ədəbi mühitdə və mətbuatda
çox nahaq yerə, bəzən bu iki yolu bir-birinə
qarşı-qarşıya qoyurlar. Əvvəla, qeyd etmək
lazımdır ki, formaca arada fərqlər olsa da, hər iki
yol ümumi bir məqsədə və ideyaya
bağlıdır. Hər iki yolun nümayəndələri
bütün ürəkləri ilə öz xalqlarını
sevən, müasir dünyanın bütün təzad və
ziddiyyətlərini başa düşən, həyatın nəbzini
tutmağı bacaran şairlərdir. Təsadüfi deyil
ki, Balaş Azəroğlu, Osman Sarıvəlli, Fikrət Qoca
və başqaları öz yaradıcılıqlarında hər
iki yolun yaxşı cəhətlərindən istifadə edirlər.
Son vaxtlar sərbəst şeirə ümumi
münasibət nisbətən dəyişilmişdir. İndi gənclər öz seçimlərində
daha sərbəstdirlər. Məsələn,
böyük Xalq şairi Səməd Vurğunun oğlu Vaqif Vəkilov
sənətdə atasının yolunu yox, məhz sərbəst
şeir yolunu seçmişdir və bu yol ona uğur
qazandırır. Onun "Azərbaycan"
jurnalında çap edilmiş şeirləri bunu aydın
göstərir".
Mən Bəxtiyar
müəllimin fikrini dəyişmək üçün
Vaqifin şeirlərində insan psixologiyasının həssas
nöqtələrinə necə dəqiqliklə
toxunulduğunu qabardaraq təhlil etməyə
çalışmışdım:
Mən
bir dəfə
dünyanın ən ağır
qantelini
qaldırdım:
telefon
çağırdı məni,
götürdüm dəstəyi,
səs
gəldi:
-
Özünü ələ al,
öldü...
Qüvvəm
çatmadı,
düşdü əlimdən
dünyanın ən ağır qanteli.
Atanın ölüm xəbərinin
ağırlığını cəmi beş-altı sözlə
bundan gözəl və sərrast necə demək olar?
Yaxud:
İçimə
kəpənək qanadı tiksələr də,
yenə
səni sevəcəyəm.
Oxucu kəpənək qanadını da, onun insanın
içinə köçürülməsinin mümkün
olub-olmayacağını da unudur, amma ürəyin sevgidən
bir kəpənək qanadı kimi titrədiyini və sonsuz sədaqətini
hiss edir. Bu, əsl poeziyadır.
Vaqifin şeirləri poeziyamızda yeni hadisədir".
Mən dəftəri oxuduqca Bəxtiyar müəllim diqqətlə
qulaq asır, aradabir pəncərədən küçəyə
baxır və yenə diqqətini mənə yönəldirdi.
Kurs işi bitdi. Bəxtiyar müəllim heç nə
demədən özünəməxsus iti addımlarla
auditoriyanı tərk edib getdi.
Tələbə yoldaşlarım təəccüblə
bir-birinə baxırdılar, axı qaydaya görə müəllim
öz fikrini deməli və tələbənin işini qiymətləndirməli
idi; amma bu dəfə o, çıxıb getmişdi. Yoldaşlarımın
çoxu bu yazımın Bəxtiyar müəllimin fikirlərinin
əleyhinə olduğunu anlayırdılar. Qalxıb suyu süzülmüş halda dəhlizə
çıxmaq istəyirdik ki, birdən Bəxtiyar müəllim
yenə həmin iti addımlarla içəri girdi və bizi
yerimizdə əyləşdirdi. Girişsiz-filansız:
"Mən sizi təbrik edirəm, - dedi, - sizin aranızda gələcəyin
çox böyük bir ədəbiyyatşünas alimi
yetişir. Bilirəm, bu iş mənim fikirlərimə
qarşı yazılıb, amma gözəl yazılıb, halal olsun. Qiyməti əladır".
Bəxtiyar Vahabzadə ilə dostluğumuz həmin
gündən başlandı. Mən onun gənclərə
necə həssaslıqla yanaşdığını
gördüm.
Universitet həmin kurs işinə görə məni
Başqırdıstana - tələbələrin Ümumittifaq
elmi konfransına göndərdi.
Sonralar Vaqiflə "Yazıçı" nəşriyyatında
bir yerdə işlədik, meydanlarda bir yerdə olduq, Milli Məclisə
deputat seçildik. Lakin nədənsə bu əhvalatı
heç vaxt Vaqifə danışmadım.
Vaqif Səmədoğlu atasının yolu ilə getmədi. Çünki
gənclik illərindən öz yolunu tapmışdı.
Onun doğum günlərindən birində dediyim bir fikri
unutmamışam: "Mənə elə gəlir ki, Səmədoğlu
qardaşları yaşam tərzləri,
yaradıcılıqları və xalq hərəkatına
qoşulmaları, hərəkatın ön sıralarında
olmaları ilə atalarının ruhunu sevindirir. Onlar həyatları,
yaradıcılıqları ilə Səməd Vurğunun
imperiyanı, onun cinayətkar başçısını,
işğalçı paytaxtını tərənnümə
məcbur edən, onu əzən repressiya illərinin
intiqamını alır, atalarının səhvlərinin əvəzini
müstəqillik yoluna xidmətləri
ilə çıxırlar. "Qisas qiyamətə
qalmaz!" deyiblər. Övlad üçün bundan
gözəl nə ola bilər ki?!
Vaqif Səmədoğlu
da yaşlı şairlərimiz kimi
"Moskvaya
çatan qatarın
səsi
olmaq pis olmazdı", - deyə düşünür, lakin
ardınca
Damından
payız yağışı axan
yük
vaqonlarında qatillərlə,
canilərlə bir yerə
atılmış şairlər olmasaydı...
Vaqifin poeziyasında repressiya qurbanı olan həmin
şairlərin əzabkeş ruhu yaşayır.
Vaqif
dünyanı, təbiəti, insan talelərini,
ayrılığı, ölümü, həyatın
eniş-yoxuşunu öz içində yaşayan şairdir;
şeirinin bütün poetik rəngləri və
metaforaları da daha çox iç dünyasından,
duyğularından gəlir. Zərifdir, kövrəkdir,
yağışdan, qardan, ağır buludlardan, şəhərin
boş küçələrindən, "uzaq yaşıl
ada"dan, insan talelərindən gələn bütün
duyğular içini titrədir. Şeirin
sözünü yox, musiqisini yazır. O gözəl
cazmen idi, şeirdə də, musiqidə olduğu kimi improvizəni,
gözlənilməz keçidləri sevir. Şeirlərinin
çoxunda mətn improvizədən doğulub,
qarışıq xalları dinləyirsən; kiməsə əlaqəsiz
görünə bilən bu xallar - misralar, bəzən musiqi
kimi izaholunmazdır, lakin əslində insan ruhunu titrədən
bir duyğu burulğanıdır.
Xalqın taleyini əks etdirən ictimai ruhlu şeirlərini
də Vaqif poetikadan uzaq, özünəxas bir üslubda
yazırdi. Bu
baxımdan 1987-ci ildə azadlıq həsrəti ilə qələmə
aldığı şerindən aşağıdakı misralar
bir örnəkdir:
Üzük
var, taxmağa bir barmağım tox,
Yollar var,
ayaqsız yol yornağım yox,
Yamaq
vurmağa da bir bayrağım yox,
Nə
yaman ağırmış bulud kölgəsi,
İçimdə
qaralan köçəri səsi...
İştirakçısı
olduğu milli-azadlıq hərəkatının
duyğularını, 1988-ci ildən sonra
yaşadığımız faciələri qələmə
alarkən də Vaqif orijinaldir:
İraq,
tərsin düz sözündən,
Yalançının
yaş gözündən,
Millət
çıxanda özündən
Başına
çarə qıl, insan,
Haqq yoluna çıxır yalan.
Vaqifin bənzərsizliyi bundadır. O, populyar yol
axtarırdı, muğam üçün qəzəl
yazmırdı, caz ustasıydı.
Vaqif Səmədoğlu,
son dərəcə istedadlı bir dramaturq, gözəl
mahnılar müəllifi, musiqiçi və nəhayət, gözəl
insan idi. Uzun illər yanaşı
addımlamışdıq. Məncə, həmişə
bir-birimizi yaxşı anlamışıq. Hərdən
çox kədərli və ya qəzəbli vaxtımda gəlib
foto-kamerasını üzümə tuşlayıb şəklimi
çəkərdi. Arada mən də onun fotosunu çəkərdim.
Onlar saralıb, amma gözümdə və ədəbiyyatımızda
Vaqif Səmədoğlunun əsrlərcə saralmayacaq
canlı bir portreti var.
Sabir Rstəmxanlı
Ədəbiyyat qəzeti: xüsusi
buraxılış 2024.- 5 iyun,
№21.- S.24.