Vaqif Səmədoğlu - mütəfəkkir

Platonun "Fedra"sında "şairlər və digər təqlidçilər" ruhların doqquzpilləli ierarxiyasında altıncı pilləni tuturlar. İerarxiyanın "yüksək pilləsində Muzaya sadiqlər - müdriklik pərəstişkarları qərarlaşır".

Vaqif Səmədoğlu yalnız böyük şair deyildi, həm də Platonun təbiri ilə desək, "müdriklik pərəstişkarı" idi. Bu düşüncə pozası ilə mənə həmişə arxaik yunanları və Bəhlul Danəndəni xatırladırdı. Əlbəttə, bütün müqayisələr qüsurludur, amma elə bilirəm ki, Vaqif Səmədoğlunun düşüncə tərzi antik mədəniyyət tipinə çox yaxındır. Fəlsəfi düşüncələrinin və deyimlərinin mozaikliyi o qədər orqanikdir və prinsipialdır ki, hələ də Azərbaycan fəlsəfi-kulturoloji fikrində öz şərhçisini gözləyir. Şairi çox yaxından tanıyan və poeziyasını sevən, onu "nadir təvazökar intellektuallardan biri" hesab edən akademik Nizami Cəfərov ona ünvanladığı açıq məktubunda yazırdı: "Sizin intellektual-fəlsəfi düşüncə mədəniyyətiniz barədə olduqca az yazılıb, nəinki tələb olunan səviyyədə, heç onun yarısı qədər də təhlillər, ümumiləşdirmələr aparılmayıb... ona görə yox ki, sizi dərk eləmək çətindir, daha çox ona görə ki, Sizi izah edəcək elmi modellər, ifadə texnologiyaları tapmaq çətindir" ("Ədəbiyyat qəzeti", 19 iyun 2009-cu il).

Onu da əlavə edim ki, Vaqif Səmədoğlunun hazırcavablığı haqqında, gördüyü və eşitdiyi adi bir situasiyanı lətifəyə-pritçaya çevirməsi haqqında Nizami müəllimdən çox eşitmişəm.

Yaxşı ki, şairin şifahi söhbətlərini, gündəliklərini vəfalı ömür-gün yoldaşı Nüşabə xanım qoruyub saxlayıb və çap eləyir. Bəzilərini "Mən sənin yuxunam" avtobioqrafik əsərinin təhkiyəsində istifadə edib. Mətbuat səhifələrində çoxlu müsahibələri qalıb...

Vaqif Səmədoğlunun şeirlərinə diqqət yetirsək, şairin aforizm və ya pritça janrında nə qədər intensiv işlədiyini təsdiq edən bütöv mikromətnlər blokunu müəyyənləşdirdmək olar.

Vaqif Səmədoğlu poeziyası fraqmentlər poeziyasıdır. Şeirləri kimi, aforistik deyimləri də fraqmentlərdir. Vaqif Səmədoğlunun improvizə istedadı, güclü ümumiləşdirmə qabiliyyəti fəlsəfi fraqment şəklində təzahür edir: Fəlsəfi fraqmentlər və deyimlər şairin özünün tarix fəlsəfəsini, ömür fəlsəfəsini ifadə tərzi idi.

Antik mütəfəkkirlərin fəlsəfi sistemi əksər hallarda mətn parçaları, fraqmentlər səviyyəsində bərpa olunur və bu metod özünü doğruldur, çünki onlar elə əvvəldən fraqment şəklində mövcud olub. Məsələn, Efesli Heraklitin mətnləri orakul (görücü) deyimlərinə oxşayan sirli formullardan ibarətdir.

Alman romantikləri də fraqmentlərə üstünlük verirdilər.

Əlbəttə, bütöv, tam mətnlər mövcuddur. Amma nədənsə antik dünyanı mən sitatlar şəklində təsəvvür edirəm. Hər bir sitat özündə bütöv mətnin dərin mahiyyətini ifadə edir.

Əslində şairin bütün deyimləri, zərb-məsəlləri hansısa şeirin qəlpələri, bir poemanın "künc daşlarıdır" Bunu özü də etiraf edirdi: "Mənim bütün əsərlərim: dramaturgiyamı da, poeziyam da bir şeirdir. Özüm haqda deyə bilərəm ki, mən həyata vurğun pessimistəm..." (N.Babayeva-Vəkilova. "Mən sənin yuxunam" kitabından).

Bu şeirin aforizmvari misraları paradoksallığı ilə dzen-buddizm koanlarını da xatırladır:

hər gün yüz kərə irəli sıçramaqdansa,

bütün ömrün uzunu

cəmi bircə addım kənara atıb

bir daş üstə otur.

Oturub göy üzünə

Və yollara bax.

Dünyada ən qədim şey göy üzüdür,

Ən köhnəlmiş şey - yollar"

yaxud

"Cünəş yavaş-yavaş açıb, ağardanda

Suyun üzünü,

Bu suyun qiymətinə qalxır,

Yaman bahalanır insan ömrü.

Görən gözlərin xoşbəxtliyini

Görən göz olmur hayıf,

Çünki həyat yox olub, görünmür

Sarı qamışların arasında..."

Vaqif Səmədoğlu sözü - şeirləri ilə, dramları ilə 70-80-ci illər Bakısının ziyalı təbəqəsinin, yaradıcı zümrənin həyatında bütöv bir hadisə idi. Onun teatr tamaşalarına baxanlar, şeirlərini oxuyanlar inanırdılar ki, o yalnız mütəfəkkir şair deyil, həm də Tanrı vergili, filosof düşüncə tipinə aid olan bir mütəfəkkirdir.

Gec çap olunsa da, o dövrdə şüurlarda bir "Vaqif Səmədoğlu mifi" yaşayırdı. Atası Səməd Vurğundan fərqli yol getməsi - sərbəst şeir yazması, pianoçuluğu, cazmenliyi bu mifi bir az da gücləndirirdi və cəlbedici edirdi. Amma bir ədəbi həqiqət də var: "Vaqif yaradıcılığının bircə səhifəsini də yaradıcılığı nümayiş etdirmək həvəsinə qurban vermədi. Təsəllisi "Şair sözündən qorxan ya cəllad, ya dəlidir aforizmində tapdı" (Anar).

Vaqif Səmədoğlunun həm poetik, həm də prozaik aforizmləri onun azad şəxsiyyətinin, həqiqəti deməkdən və yazmaqdan çəkinməyən bir dövlət xadiminin və ustad bir sənətkarın özünü ifadə forması idi.

Vaqif Səmədoğlu poeziyası mahiyyətcə kosmoloji poeziyadır. Varlığın əsas təbiət ünsürləri onun şeirlərində metaforik (mifoloji) səviyyədə, canlı şəkildə mövcuddur. Ona görə də onun poeziyasına bir "ovsun havası" xasdır.

Amma fəlsəfi mətnləri, məsələn, Falesin, Heraklitin mətnləri kimi, kosmoloji xarakterli deyil, daha çox cəmiyyət, məişət problemlərinə fokuslanır, yer üzündə "Allahın yadından çıxmış" insanın taleyi ilə bağlı haqqında pessimist, metafizik düşüncələrdən ibarətdir.

"Ömür yolu açıq yoldur,

Nə getdi, getdi.

Bir gün də qalmır əslində,

Nə itdi, itdi.

Bu dünya dəmyə dünyadır.

Nə bitdi, bitdi".

Vaqif Səmədoğlunun fəlsəfi sistemində "azadlıq" anlayışı xüsusi önəm verilir. Onun üçün "azadlıq" çoxmənalı söz idi, hətta deyərdim ki, bir çox metafizik anlamların fövqündə dayanan bir qutsal məna idi:

"...Mən Azadlıq çox gözəl bir qadına bənzədirəm. Gözəl qadın nə sevir: dövlət, güc və qüvvə. Kasıb ölkədə azadlıq qeyri-mümkündür. Azadlıq kasıb, qüvvəsiz ölkədə yuva salmır, qaçır gözəl qadın kimi".

Müsahibələrində, məclislərdə Sokrat sayağı danışsa da, fikirlərini bloknota köçürürdü. Bu fikirlər "şüur axın"ında, sürreal prosesdə doğulsa da, tez də yazıya alınırdı.

Nüşabə xanım xatırlayır: "Sən bütün ömrünü kağız üzərində yaşamısan. Şeirlərində, pyeslərində. Sənin yanında həmişə bloknot və karandaş olub. Yanında da pozan. Pozanı vaxtaşırı təmizləyərdin".

Gündəlikdən: "Pozanı spirt yaxşı təmizləyir. Amma qorxuram öz əlimlə öz pozanımı alkoqolik eləyim" (N.Vəkilova-Babayeva. "Mən sənin yuxunam" kitabından).

Belə məqamlardan birinin şahidi olmuş yazıçı Azər Abdulla da xatirələrində yazır ki, "Vaqif Səmədoğlu ən acı, ən kədərli vəziyyətin gülməli, yumor tərəfini, zarafat tərəfini və əksinə, komik bir vəziyyətin kədərli bir yerini duya bilən və yanındakına göstərə bilən müdrik bir insandır. Redaksiyada söhbətin şirin yerində "yağı daşırmış kimi" birdən yerindən qalxıb tələsik qapıdan çıxırdı. Belə vaxtlar bir neçə yol maraqlanıb dalınca getdim. Kabinetində əyləşib karandaşla nömrələdiyi balaca kitabçasına yenicə ağlına gəlmiş fikri, kəlamı yazırdı. Niyə həmişə karandaşla yazırsan? - soruşanda - ən etibarlısı karandaşla yazılandır. Suda, nəmdə yayılmır, pozulmur, geodeziyada da bu, sınaqdan çıxıb, - söylədi".

Düşüncələrini bloknota yazması sözü və düşüncəni gizlətmə imkanı idi. Şair Barat Vüsala dediyi söz yadıma düşür: "Barat, gizlənməyim gəlir, yəni şeir yazmaq istəyirəm".

O sanki düşüncələrini bəd nəzərdən, yaman sözlərdən qorumaq istəyirdi.

Antik dünyada filosof yalnız müdrik olmurdu, həm də vəhmilə gələcəyi hiss etməli idi. Filosof daim suallar verən, varlığın sirlərinə astaca toxunan adama deyilirdi.

Onun bütün ritorik sorğu-sualları bəndəyə deyil, Tanrıya ünvanlanıb. Bütün cavabları yalnız Ondan istəyir.

Allaha inanırdı, amma bu inamı dindən və dindarlardan yox, ateistlərdən öyrənidiyini qeyd edirdi. "Əgər Allaha təbiətə bu lazımdırsa, mən heç üçüncü dünya müharibəsindən də qorxmuram", yaxud: "Bizi yaradan qüvvə hər şey eləyib ki, biz kim, nə olduğumuzu bilməyək. Kilsələr, məscidlər, dillər, xülasə, bu dünyada nə varsa, bizi özümüzdən xəbərsiz etmək üçündür...", "Biz bu planetə sürgün olunmuşuq..."

Vaqif Səmədoğlu bu mənada hardasa Nitşeyə yaxındır. Mən onun ideyalarını deyil, filosofluq üsulunu nəzərdə tuturam. Nitsşe kimi, yazıda düşüncənin kosmik məhrəmliyini və enerjisini hiss etmək, bundan vəcdə gəlmək onun naturasının mahiyyətində idi.

Vaqif Səmədoğlu müdrikliyinin özünəməxsusluğu bir də onda idi ki, şeirləri və dramları kimi tragik mətndə ironiyanı, yaxud ironik mətndə isə faciəliyi qoşalaşdırırdı. Müsahibə verməsi gündəlik yazması lap sonralar isə internetdə virtual yazışmalara keçməsi əslində söhbətləşmə-dərdləşmə formaları idi. Allah ilə, oxucu ilə dialoqları - dərdləşmələri monoloqlar idi.

Vaqif Səmədoğlu aforistik fraqmentlərdə bizə əsl ekstaz məqamını yaşayırdı...

O, sadəcə ironik baxışla ətrafı seyr etmirdi, başqalarının diqqət yetirmədiyi detalları, hadisələri metafora dilinə keçirə bilirdi, zarafat və lətifə, paradoks və pritça vasitəsilə öz fəlsəfi sistemini təqdim edirdi. Yalnız şeirlərində deyil, şirin söhbətlərində şərti tələbləri pozurdu, streotipləri, çərçivələri dağıdırdı və yenə də ətraf üçün sirli və qapalı qalırdı.

İncə ironiyasız, tragik pafossuz Vaqif Səmədoğlu fenomeni də yoxdur.

Şübhəsiz, Vaqif Səmədoğlu çox maraqlı həmsöhbət idi, deyimləri, ironik zərb-məsəlləri şeir kimi doğulurdu, şeirlə yoğrulurdu. "Generalın son əmri" pyesinin premyerasından sonra şairin verdiyi müsahibədə bunu aydın sezmək mümkündür: "Generalın son əmri" pyesində bir yer var, cəllad özünü asır.

Son şeirlərindən biri belə qurtarır:

Şər xeyirmiş, xeyir şərmiş

Hər ikisi bir ad imiş

Qılıncla cəllad başını

Vuran da bir cəllad imiş.

Cəlladı haqq eləyən haqq deyil. O da cəlladdı. Yer üzündə mütləq xeyir, mütləq şər yoxdu. Həyat var. Xeyirlə Şərin, iblislə mələyin qatışığı, çarpazlaşması, hərdən ayrılmağı, vuruşu var" ("Rezonans" qəzeti, 23-26 may 1998).

Yığcamlıq Vaqif Səmədoğlu müdrikliyinin əsas bədii-estetik kateqoriyasıdır, buna şeirlərində də, pritçalarında da tam əməl edirdi. Akademik T.Hacıyev "Yeni ədəbiyyat yaranır..." məqaləsində haqlı olaraq qeyd edirdi ki, "Vaqif şeirinin bir əlaməti də fövqəladə yığcamlığıdır. Bu şeirlər həyat həqiqətləridir - həyat həqiqətləri qəlpə-qəlpə olur...

Həqiqət cild-cild, səhifə-səhifə olmaz, misra-misra, kəlmə-kəlmə olar..." Böyük alimin bu qənaətlərini onun aforistik kəlamlarına da şamil etmək olar.

Nüşabə xanım qeyd etdiyimiz əsərində şairin gündəliyindən pritçalarla bağlı etiraflarını misal gətirir: "Hər yazı iki səhifədən uzun olmamalıdır. Maksimum yığcam yazılmalı və ən sadə danışıq dilində olmalıdır bu yazılar. 120-200 pritçavari əhvalatı pritçasayağı qələmə ala bilərəm".

İstənilən banal söhbət, zarafat onun müdrik, paradoksal düşüncəsini "hərəkətə gətirir", şüuraltı fikir "partlayışına" gətirib çıxardı.

O bir filosof kimi özünü real həyat situasiyası ilə bağlı replika kimi atdığı frazalarda gerçəkləşdirirdi. Bu frazalar kanonik fəlsəfi mətnlərdi.

"Gündəlik"dən: "Məğlubiyyətini yazıçı istedadla yazsa, bu onun qələbəsinə keçir..."

Vaqif Səmədoğlu bir filosof kimi hardasa həyatın fövqündə idi. Onun qənaətinə görə, filosofun işi-gücü yaşamaq sənəti ilə bağlı olmalıdır: "...bir insan ömrü gərəkdir mənə ölməkdən ötrü".

S.Vurğuna görə, dünyanın düşünən şairi olmaq əslində filosof olmaq idi. Filosof şairin ən çox sevdiyi sənət idi. Təsadüfi deyil ki, "İnsan" dramının qəhrəmanı Şahbaz da filosof idi. (Bu, ayrı mövzudur, geniş təfərrüata varmaq istəmirəm). Vaqif Səmədoğlunu filosofluquna təsir edən bəlkə də atasının bu obrazla bağlı ümidləri olub?!

Maraqlıdır ki, Vaqif Səmədoğlu yüksək sosial statusuna müdrikliyinə, bir çox sahələrdə dərin bilgilərinə baxmayaraq, heç vaxt Müəllim və ya millətin tərbiyəçisi pozasında durmadı...

Müsahibələrinin birində deyirdi: "Bir neçə həqiqət var: Allah, məişət, poeziya həqiqəti. Sevgiyə gələndə isə... gərək Vətən sevgisini Azərbaycan bilməsin. Bu, dəqiq əqidəmdir..." ("Ulduz". N.4.2007)

Onunla həmsöhbət olmaq, onun yanında (yaxınlığında) olmaq fikir atəşinə yoluxmaq, yanma prosesinə qatılmaq idi. Bu, təhlükəli iş idi, amma riskə dəyərdi...

Vaqif harda olurdusa, orda tamamilə yeni, gözlənilməz, qeyri-adi atmosfer yaranırdı. Ekstaz məqamında olan fikrin atmosferi.

Düşünürəm ki, artıq Vaqif Səmədoğlunun fəlsəfi sistemini yaratmaq olar. Müsabilələrinə, şeirlərinə dramlarına kəlmə-kəlmə səpələnmiş, misra-misra sıxılmış fəlsəfi mətnlərindən mütəfəkkir obrazı boylanır. Onun ölkənin taleyi ilə, yaşadığı içində olduğu cəmiyyətin qayda-qanunları ilə bağlı yazılarında, söhbətlərində kəskin, intuitiv-analitik mühakimələri bütöv bir fəlsəfi sistemi ehtiva edir, milli yaşam sənətinə girişdir, harmonik millik universumun qurulmasına girişdir...

Rüstəm Kamal

Ədəbiyyat qəzeti: xüsusi buraxılış 2024.- 5 iyun, №21.- S.28-29.