Tarixin oğurlanmış
zamanı və ya müharibədə insan olmağın faciəsi
Məğlubiyyət
pis şeydir, yenilmək kompleksi insanı sağlam
düşünməkdən məhrum eləyir, kin, hirs,
intiqam hissi həm yazıçının, həm də
oxucunun sağlam düşüncəsini buxovlayır. Müharibə
mövzusunda insan taleyi haqqında obyektiv əsər, adətən
müharibə başa çatandan sonra, əsasən də,
qalib ölkədə yaranır. Onillər boyu
müharibənin ağrılarını canında
daşıyan, torpaqları düşmən əsarətində
olan, düşdüyü düyünü nə xoşluqla,
nə də zorla aça bilən bir ölkənin yazıçısının
bu mövzuda irihəcmli nəsr əsəri yazması
çox çətindir.
Millətinə,
dininə, əqidəsinə baxmadan insanların
öldüyü, öldürüldüyü qanlı
müharibədə millətin, dinin, əqidənin
fövqündə olan insanlığın ölmədiyi,
ölməli olmadığı barədə düşünmək,
bu düşüncəni bədii obrazlara çevirmək,
ölməyən insanlığı bədii obrazlar vasitəsilə
oxucuya təqdim etmək isə daha çətindir.
Ən çətini də oxucunu yazdıqlarına
inandıra, yazdıqlarınla yaşada, yaratdığın bədii
aləmin havasına alışdıra bilməkdir.
Varisin "Qızıl cib saatı" romanı 2020-ci
ilin avqust ayında - çağdaş siyasi ədəbiyyatda
İkinci Qarabağ müharibəsi adlandırılan Vətən
müharibəsinin başlamasından bir ay əvvəl
tamamlanıb.
Kitabdan əvvəl roman "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
oxuculara təqdim ediləndə isə, müharibəyə
düz on gün, şanlı Zəfərin elan olunmasına əlli
dörd gün qalırdı...
Bu
yazını romanın yaranma tarixindən başlamağım
gəlişigözəl təsadüf deyil: Varis,
oxucularını müharibənin ağrıları ilə
yükləyən "Qızıl cib saatı" romanının son nöqtəsini
qoyanda otuz illik məğlubiyyətin göynəkləri hələ
canımızda idi. Qələbə ərəfəsində
Azərbaycan yazıçısının müharibənin
sağalmayan, daim qövr edən, qan axan yaralarından roman
yazması ondan böyük cəsarət və uzaqgörənlik
tələb edirdi...
Böyük ədəbiyyatın əsas missiyası qəzəb,
intiqam hissindən təmizlənib, insana və
insanlığa, insan talelərinə əbədi dəyərlərin
ölçüləri ilə yanaşmaqdır. Bu baxımdan,
"Qızıl cib saatı" tarixdən və siyasətdən
yüksəkdə dayanan, insanın öləri,
insanlığınsa əbədi olması haqqında ciddi fəlsəfəsi
olan əsərdir. Qarabağ müharibəsinin,
ümumiyyətlə etnik don geyindirilmiş erməni-türk
siyasi münaqişəsinin insanların taleyində əks-səda
verən ağrılarını dünyaya, gələcək
nəsillərə çatdırmaq üçün bu
romanın müstəsna əhəmiyyət
daşıdığını düşünürəm...
Əsərdəki hadisələr tarixin son dərəcə
gərgin bir dövrünün gerçəklikləri fonunda
baş verir.
Nəhəng bir imperiya - sovet hakimiyyəti iflasa
uğrayıb, imperiyanın xarabaları üzərində
öz müstəqil dövlətini qurmağa
çalışan gənc dövlət(ləri)i
isə, sanki görünməyən bir qüvvənin sehrli əli
idarə eləyir. Həmin "sehrli əl" alnının
təri ilə dolanan, xeyir əməlləri ilə
dünyanın tarazlığını qorumağa
çalışan insanların, o cümlədən,
cansız taxtalardan gözəllik yaradan usta İsanın ailəsinin
həyatına müharibə gətirir və müharibə cəmiyyətin
nizamını, təbiətin ahəngini pozur. "İnsan
burnundan uzağı görsə, nə var ki.
Yaşayırsan, elə bilirsən ki, həmişə belə
olacaq: günlərin axarı, təbiətin səxavəti,
insanlığın insafı-mürvəti dəyişməz
qalacaq. Ətrafında da
dost-tanışların, qurduğun gün-güzəranınla
şad-xürrəm yaşayacaqsan. Amma qəfildən
başında bir ildırım çaxır ki, onu
görürsən, dünyanın avandı tərsinə
qarışdı...
Allah
müharibə çıxardanın evini yıxsın..."
Bunlar əsərin baş qəhrəmanının -
Əslinin düşüncələridir. "Müharibə
çıxardana" qarğış eləyən Əsli
müharibədə ər və oğul itirmiş anadır,
romanda müharibənin faciələri Əslinin həyatından,
düşüncələrindən keçirilib təqdim
olunur. Yazıçının
ustalığı mümkün olduğu qədər oxucu ilə
mətnin arasına girməməyində, mətnlə oxucunun
birbaşa səmimi ünsiyyətini yarada bilməyindədir.
Şərti olaraq "müəllif"
adlandıra biləcəyimiz təhkiyəçi öz
görüşlərini, mühakimələrini oxucuya qəbul
etdirməkdən vaz keçir. Ona görə də oxucu romanda təqdim
olunan hadisələri və insanları sadəcə, müəllif
təxəyyülünün məhsulu kimi qavramır,
özünü hadisələrin içində, insanların
arasında hiss eləyir və görür.
Müharibə
başlayana qədər həyatdan, yaşamaqdan zövq alan və təbiətən ruh əhli olan, mənəviyyatı
maddiyyatdan, sevgini sərvətdən üstün tutan, sevib ailə
quran Əsli müharibə başlayana qədər öz
doğma kəndində, öz dünyasında xoşbəxt
yaşayıb, ömrü işıqla dolu olub: əri İsa
eldə-obada xeyirxah insan kimi tanınıb, insanlara əlindən
gəldiyi qədər yaxşılıq eləyib.
Gözünün ağı-qarası, madar oğlu Samir öz
zəkası ilə yaşıdlarından fərqlənib, təhsil
almaq həvəsi ilə böyüyüb, sevib-sevilib...
Müharibə
Əslinin dünyasının işığını öləzidib:
İsa şəhid olub, Samir əsir düşüb. Əslinin gündüzü gecəyə
çevrilib. "Müharibə
başlayalı, işıqdan qaranlığa keçid elə
sürətlə baş verir ki, keçidin özünü
izləmək mümkün olmur".
Erməni-azərbaycanlı münaqişəsindən bəhs
edən romanın baş qəhrəmanlarının adları
heç də təsadüfi seçilməyib, əsərin
fəlsəfi qayəsinin açılmasına xidmət edir. "Əsli və Kərəm"
dastanının qəhrəmanı Əsli Azərbaycan
xalqının təsəvvüründə (ermənilərin
də türk dastanına nəzirə sayıla biləcək
"Əsli və Kərəm" dastanı olub) aşiqini
sınaqlar qarşısında qoyan Mütləq Həqiqətin
rəmzidir, əsl adı Məryəmdir - xristianların və
müsəlmanların müqəddəs saydıqları əzabkeş
Anadır. Romanda Əslinin ərinin -
İsanın adı da həm müsəlmanlar, həm də
xristianlar üçün müqəddəsdir. Əsərin
mətnində buna açıq işarə də var. Bir dəfə
bir malakan ona adının "tale işi" olduğunu
demişdi: "İsa peyğəmbər də dülgər
olubmuş..."
Əslinin əri - dülgər İsa dünyanın
düz vaxtında - müharibədən əvvəl həm
öz həmkəndlilərinin, həm də qonşu kəndlərdə
yaşayan xristianların - malakan və ermənilərin
körpələri üçün beşiklər düzəldir. Millətlərin həyatına
girən, "müharibə çıxardan" sehrli əl
həmin beşiklərdə böyüyənlərin
arasına dava salır və onlar etnik mənsubiyyətlərinə
görə cəbhənin əks tərəflərində əllərinə
silah götürüb bir-birinə qarşı
döyüşməli, bir-birinin qanını tökməli,
bir-birinə qənim kəsilməli olurlar...
Əsərin təhkiyəsi Əslinin 1993-cü ilin
martından sonra yaşadıqları üzərində cərəyan
edir. Bu
dövr Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişənin
ən qaynar, eləcə də Azərbaycanda daxili siyasi vəziyyətin ən
gərgin çağı idi. Həmin vaxta qədər
Əsliyə olan olmuşdu: ilk döyüşlərdə əri
şəhid olmuş, atasının intiqamını almaq
üçün könüllü orduya qoşulan yeganə
oğlu əsir götürülmüşdü. Əsərin
başlanğıcında, 1993-cü il
martın 2-də Samir otuz yeddi gündü düşmən əsirliyində
idi. Bu, cəbhə yaxınlığında
yaşayan insanların həyatının "adi həqiqətlərindən"
biri idi.
Qeyri-adi həqiqət
isə romanda "müharibə çıxardanın" əli
ilə tezliklə düşmənə çevrilmiş
insanlar arasındakı "cəbhə xətti"nin pozulmasıdır. Martın
2-də bizim özünümüdafiə güclərimizə
əsir düşmüş bir erməni əsgərini girov
kimi saxlamaq üçün Əsliyə təhvil verirlər.
Erməni əsgərinin Əslinin "girovluğuna"
verilməsində məqsəd həmin əsiri imkan
düşən kimi Əslinin oğlu ilə dəyişmək
idi...
Əsir
düşən erməni əsgərinin Əsliyə təslim
edilməsi və azərbaycanlının öz evində
"erməni saxlaması" əsərin nüvəsini təşkil
edir və nüvə parçalandıqca oxucu ilə Əsli
arasındakı məsafə kiçilir, oxucu ətrafda
baş verənləri Əslinin mövqeyindən görüb
qiymətləndirməyə təhrik olunur.
İçi
intiqam hissi ilə dolu olan, düşməni - erməni əsirini
öldürmək qərarına gələn əlibıçaqlı
Əsli qarşısındakı "ayaq üstə
qırxı çıxan", çəlimsiz və xəstə
"ana uşağı"nı görəndə öz
oğlu Samir gözünün qabağına gəlir. O da
madar övladını "ana uşağı" kimi
böyütmüşdü və onun oğlunun da başı
düşmən əlində idi. Taleyi
Əslinin əlində olan əsir ona yalvarır və
"onun dediklərini "Ana, mənə soyuqdur, mən
donuram" kimi qavradı Əsli. Ani olaraq
karıxdı. Bir hiss gəldi, elə bildi öz Samiridir
qarşısındakı, boy-buxunu, hətta bəzi jestləri
necə Samirinkinə oxşayırdı, üstəlik,
simasının da bu qədər doğma gəlməsi... Özünü saxlaya bilmədi,
hıçqırdı. Ağır-ağır
evə qayıtdı.
"Ana,
mənə soyuqdur, mən donuram..."
Əslinin dünyasında iki zidd qüvvə -
müharibənin yaratdığı reallıq ilə
şüurunda inanca çevrilmiş təsəvvüf
humanizmi bir araya gəlir və oxucu da bir-birinə əks olan
bu iki qüvvənin təsir dairəsinə salınır. Əslinin
"evində erməni saxlaması" ərazisində
müharibə gedən kəndin əhalisinin təsəvvürü
ilə düz gəlmir və məntiqin ən inanılmaz
paradoksu baş verir. Əsli əsirlikdəki erməni
uşağının qayğısına qaldığı
üçün öz doğmaları ilə üz-göz
olur, təhqir edilir, söyülür,
döyülür...
Ərini itirəndən sonra tez-tez səssizliyə
düşən, oğlu əsir düşəndən sonra isə
lal sükuta qərq olan Əslinin qulağına sükutun
içindən səslər gəlməyə
başlamışdı. Əsli zaman-zaman ölümlü-itimli
dünyadan ayrılıb həmin səsin yaratdığı
mistik aləmə düşür və bu aləmdə onu nəqşbəndi
şair Mir Həmzə Əfəndi Seyid Nigarinin xəyalı
qarşılayır. Onu da qeyd edək ki,
XIX əsrdə Azərbaycanda və ümumən Qafqazda
böyük təsir qüvvəsinə (həm mənəvi,
həm də siyasi) malik nəqşbəndilik təriqətinin
nəzəri əsasını Ərzurumlu İbrahim Həqqinin
"Mərifətnamə" risaləsi təşkil edirdi.
Romanda Əslinin xəyalına gələn sufi
şair Mir Həmzə Əfəndinin mülahizələri
"Mərifətnamə"dən gəlir, oxucuya müəllifin
stilizasiyası ilə təqdim edilir.
"Qızıl cib saatı" əsərini janr
tipologiyasına görə tarixi roman hesab etmək olar. Burada tarixin
iki layı - iyirminci əsrin əvvəlində baş vermiş
mürəkkəb və qarışıq hadisələrlə
əsrin sonunda çoxumuzun şahidi olduğumuz hadisələr
paralel verilib. Əsər beynəlxalq imperializmin XIX əsrdə
Osmanlı imperiyasını çökdürmək məqsədilə
ortaya atdığı və hələ də arxasında
durduğu "erməni məsələsi"nin
insanlıq tarixinə gətirdiyi fəlakətin və XX əsrin
sonunda eyni qüvvələrin idarə etdiyi Qarabağ
müharibəsində törədilən
qırğınların içində ölməyən,
ancaq dərin və sağalmaz yaralar alan insanlığa həsr
olunub.
Romanın
strukturundakı birinci lay 1993-cü ilin mart ayında
Qarbağda cəbhə xətti ilə qonşu kəndlərdən
birində, ikinci lay isə 1912-18-ci illərdə Osmanlı
dövlətində və Azərbaycanda, Bakıda cərəyan
edən hadisələri əhatə edir.
Romandan
ilğım kimi keçən üçüncü bir lay da var: insanların öldüyü,
bir-birini öldürdüyü yerdə insanlığın
ayaq üstə qalmasının əsaslandırılmasını
təmin edir. Həmin lay əsərin
baş qəhrəmanının - oğlu əsirlikdə olan
Əslinin sufi şair Mir Həmzə Əfəndi Seyid Nigari
ilə xəyali dialoqları formasında təqdim olunub.
Roman boyu XX əsrin sonunda - 1993-cü ilin mart ayında, Kəlbəcərin
işğalı ərəfəsində Azərbaycanın sərhəd
kəndlərindən birində yaşananlar ilə əsrin əvvəlində
Osmanlı imperiyasının tarixində baş verənlərin
xronikası bir-birini əvəzləyir. Həm
üçüncü şəxsin - təhkiyəçinin
dilindən təqdim olunan Qarabağ müharibəsi, cəbhə
xəttinin qonşuluğunda yaşayan insanları içindən
yaralayan müharibənin ölüm-qalım
ağrıları, həm də "Daşnaksütyun"
partiyasının gənc katibinin XX əsrin əvvəllərinə
aid qeydləri romanda xronika formasında verilib. Ancaq bu "xronikalar" öz məzmununa və vəzifəsinə
görə bir-birindən ciddi şəkildə fərqlənir.
Qarabağ "xronikası"nda
günü-güzəranı tarixi hadisələrin qaynar
nöqtəsinə düşən, müharibənin
qurbanına çevrilən sadə bir insanın, əri şəhid,
oğlu əsir düşən ananın mənəvi
dünyasının sarsıntılarına işıq tutulur,
partiya katibinin qələmə aldığı xronikada isə
onun şahidi və iştirakçısı olduğu hadisələrin
təqdimatına üstünlük verilir. Bu yanaşma romanın strukturundakı layları
üzvi şəkildə bir-biri ilə bağlayır,
keçən əsrin əvvəlində və sonunda baş
verən hadisələri əsər boyu paralel təqdim edən
roman müəllifinə imkan yaradır ki, müasir
dünyadakı etnik münaqişələrdən birinin
siyasi köklərini bədii sözün aynasına tutub əyaniləşdirsin.
Onu da qeyd
edim ki, əsəri "roman içində roman" kimi deyil,
bir-biri ilə səsləşən iki paralel "xronika"
kimi oxumaq, zənnimcə, daha məqsədəuyğundur və
bu, müəllif-mətn-oxucu
üçbucağını daha mükəmməl
tamamlayır...
Üçüncü
şəxsin (şərti olaraq müəllifin) dilindən təqdim
olunan xronika 1993-cü il martın 3-dən
başlayıb, aprelin 2-dək davam etdirilir. Aprelin
2-də Kəlbəcərin işğal edilməsi ilə
tarixin içində özlərinin də bilmədiyi istiqamətə
yollanan insanlar zamanın yeni bir tunelinin qaranlığına
düşürlər. Oxucunu axıra qədər
intizarda saxlayan təhkiyədə əsərin son səhifələrində
"sıçrama" olur, zaman və məkan dəyişir.
Aradan beş il yarım keçib. Əsər boyu ağrılarına ortaq olduğumuz
Əsli ilə tunelin dibində - qaçqın düşərgələrinin
birində üz-üzə gəlirik.
Oğlu
2096 gündür itkin düşən və hələ də
oğlunun əsirlikdə olduğuna, əsirlikdən azad
olacağına ümidini itirməyən, beynəlxalq təşkilatlara,
ölkə rəhbərliyinə məktublar yazan Əslinin
aradan keçən beş il yarım ərzində
nə çəkdiyini, hansı sarsıntıları
yaşadığını onun özündən başqa
heç kəsin bilməsi mümkün deyil və bu mənada,
zaman "sıçrayışı" təhkiyənin məntiqi
ardıcıllığından doğur.
Yüz il əvvəl ortaya "erməni məsələsi"ni
atan beynəlxalq qüvvələrin nüfuzlu təşkilatlarından
biri isə yenə iş başındadır. "Çiskinli
payız günündə azərbaycanlı məcburi
köçkünlərin Aran bölgəsində məskunlaşdıqları
çadır şəhərciyində UAİD adlanan beynəlxalq
təşkilat gətirib yardım paylayırdı.
Başına örtdüyü, rəngi soluxmuş, bəzi
yerləri süzülmüş örpəyinin altından bəmbəyaz
saçları görünən Əsli Nurullayeva ona
çatan bir qutu payı kösövəbənzər, qupquru,
qırışlar və pırtlaşmış damarlar
içində itib-batan əllərinə götürdü...
Heydən düşmüş odun kimi hissiyyatsız
ayaqlarını lilli-palçıqlı yolda arxasınca
sürüyərək gedib axtardı, adamların içindən
bir vaxtlar kənddə qonşusu olmuş Münəvvəri
tapdı, öz payını ona verdi..."
Bu mənzərə
müharibənin "şah əsəri"dir. Müharibənin
"şah əsəri"nin bir fəsli
də qaçqın düşərgəsində üzərinə
qırmızı boya ilə "Şəhidlər"
sözü həkk edilmiş taxta lövhədir. Lövhədə
tanış adlar - bir vaxtlar öz istəklərindən
asılı olmayaraq müharibəyə cəlb olunan,
doğma yurd-yuvasını, ev-ocağını düşməndən
qoruyan, vətənini sevən insanların siyahısı
yazılıb.
Əslinin
oğlunun məktəbdə oxuyarkən sevdiyi,
qaçqınlıqdan əvvəl böyük xəyallarla
yaşayan Nazilə də müharibənin "şah əsəri"nin qəhrəmanlarındandır. Əsli "Dörd yaşlı
uşağının əlindən tutaraq, qucağında da
südəmər körpəsi, komendantın otağından
çıxan, olduqca gözəl gəlinlə də
salamlaşıb (Nazilə idi) qapını döyərək
içəri keçdi. Komendant özü yox idi, katibəsi
dedi ki, bu axşam Bakıda "Gülüstan"
sarayında cənab Razi Əsədovun oğlu Akkının -
Aqşinin toyudur, komendant da bu səbəbdən Bakıya
gedib"...
Yardıma
möhtac qaçqın kütləsi və
"Gülüstan" sarayında toy! Əsərdə
obyektivliyi şərtləndirən amillərdən biri müəllifin
tarixi ən kəskin ziddiyyətləri ilə təqdim etməyə
çalışması və buna müvəffəq
olmasıdır. Təhkiyənin
canlılığı, dinamikliyi də, mətnlə oxucu
ünsiyyətinin səmimiliyi də müəllifin təzadların
qütbləri ilə bərabər məsafə saxlaması,
obyektiv mövqe tutması ilə bağlıdır. Müəllif açıq deməsə də,
oxucunun gəldiyi qənaətlərdən biri budur ki,
müharibənin milləti yoxdur. Müharibə
təkcə "müharibə çıxardanın"
işinə yaramır. Müharibəyə
cəlb olunanlar da düşdüyü axından
çıxa bilmir və bulanıq axın kimlərəsə
sərf eləyir.
Əsər boyu bir-birini əvəzləyən
xronikaların kəsişmə nöqtəsini, təhkiyəni
təşkil edən motivlərin məntiqi əsaslandırılmasını
da bu cür ziddiyyətlərin obyektiv təqdim olunmasında
axtarmaq lazım gəlir.
Əsərin
fəlsəfi qayəsi, ibrətamiz mahiyyəti isə müəllifin
(təhkiyəçinin) mətnə birbaşa müdaxiləsi
ilə deyil, Əslinin sufi şair Mir Həmzə
Əfəndi ilə xəyali dialoqları zamanı üzə
çıxır. Mir Həmzə Əfəndinin
təlimi millətindən və dinindən asılı
olmayaraq insanı Mütləq Həqiqəti dərk etməyə,
mütləq dəyərlərlə yaşamağa dəvət
edir. Güclü oyunquranlar tərəfindən
ortaya gətirilən, mərkəzinə milli və etnik
maraqlar yerləşdirilən, siyası oyunların toruna
düşən insanlar isə kinin, ədavətin, müharibənin,
ölümün məlzəməsinə çevrilirlər.
Olan millətə olur: Əslilər ərsiz, oğulsuz
qalır, Əsədovlar dəbdəbəli salonlarda toy
çaldırır, kef edir...
Dünyanın xəritəsini öz istəyinə
uyğun dəyişməyə, özünə sərf eləyən
şəkildə dizayn etməyə çalışan
görünməz əllərin sahibləri öz
qurbanlarına rəhmsiz yanaşırlar. Millətlər
bir-birinə qənim kəsilir - ermənilərin əli ilə
müsəlmanlar və türklər, müsəlmanların əli
ilə ermənilər güdaza gedir.
Varisin daha bir cəsarətli addımı da əks cəbhədə
insanlığın ölmədiyini göstərməsi, həqiqətə,
insanlıq dəyərlərinə sadiq qalan erməni gəncinin
obrazını yaratmasıdır. Öz iradəsindən
asılı olmayaraq 1912-ci ildə İstanbulda tarixi proseslərin
qaynar qazanına düşən, Avropada təhsil almış
gənc erməni cəbhənin əks tərəfində
baş verənləri insanlıq mövqeyindən qələmə
alır. Halbuki "Daşnaksütyun"
partiyasına katib vəzifəsinə qəbul ediləndə
ona gördüklərini həqiqət və ədalət
ölçüləri ilə deyil, erməni milli
ideologiyasının mövqeyindən qələmə almaq, həqiqətləri
erməni millətinin mənafeyinə
uyğunlaşdırıb təhrif etmək
tapşırılmışdı.
Ancaq o, "milli" tapşırığı yerinə
yetirə bilmir, əvvəl Osmanlıda, sonra da Bakıda
gördüyü müdhiş mənzərələr
qarşısında sarsılır. "Mən martın 19-na kimi elə
bilirdim Osmanlı ərazisində gördüklərim ən
böyük vəhşətdir, belə şeyləri bir də
heç vaxt Yaradan mənim rastıma çıxarmayacaq... Martın 19-u səhər ertədən başlayaraq,
ta ki martın 25-nə qədər nələr gördüm,
İlahi. Ən qatı millətçi
olmaq məgər cəlladmı olmaqdır? Qocasına, uşağına aman vermədən,
qadınına, qızına fərq qoymadan milli mənsubiyyətinə
görə bir xalqı necə məhv etmək olar
axı?"
Varisin XX əsrin
əvvəllərində baş vermiş erməni-türk
qırğınlarını əsərdə erməni gəncin
gözündən göstərməsi, "müsbət"
erməni obrazı yaratması oxucu-müəllif münasibətləri
baxımından riskli yanaşmadır: bütün ermənilərə
düşmən nəzəri ilə baxan oxucunun daim müəlliflə
polemikada olması gözləniləndir.
Mətn-oxucu münasibətləri baxımından isə
tarixin dəhşətlərinin türklərin əhatəsində
böyüyüb tərbiyə almış erməni gəncinin
dilindən söylənilməsi özünü tamamilə
doğruldur. Bu yanaşma mətnin bədii gücünü
artırmaqla yanaşı, obyektivliyə və müəllif
neytrallığının saxlanılmasına xidmət edir.
Romanda Əslinin ona girov kimi verilmiş, çəlimsiz
erməni əsgərini anasına qaytarması da iki xronikanı
bir araya gətirən tarazlaşdırıcı motivdir. Bu
tarazlığın təməli, mənəvi əsaslandırılması
Əslinin Mir Həmzə Əfəndi ilə xəyali
dialoqları üzərində qurulub.
Romanın
ən maraqlı cəhətlərindən biri müharibənin
görünən üzü ilə görünməyən
üzünə, tarixdən anlayışı olan insanlara tanış olan hadisələrlə həmin
hadisələrin insanların mənəvi dünyasında
yaratdığı sarsıntılara eyni müstəvidə
baxılmasıdır. Yazıçının hadisələrə
və milliyyətindən asılı olmayaraq insanlara
mümkün olduğu qədər bərabər məsafədən
yanaşmağa çalışması sənədlər əsasında
yaradılmış bədii aləmin oxucunun içində
olduğu, iştirak etdiyi gerçəklik kimi
qavranılmasını təmin edir...
"Qızıl cib saatı" yarandığı vaxt
baxımından bəxti gətirmiş, düşərli əsərlərdəndir. Bu cür əsəri
qalib ölkənin oxucusu daha düzgün qiymətləndirməyə
qadirdir.
Məti Osmanoğlu
Ədəbiyyat qəzeti 2024.- 15 iyun, ¹22.- S.32-33.