Bədii mətn - fəvvarə effekti

Modern bədii mətn klassik bədii mətnlə münasibətdə keçmiş zamana səyahət sayıla bilərmi (qismən - ! - yəni, yazıldığı, nəfəsə gəldiyi an həmin klassik mətnlərin yanından keçir, onların zamanına bulaşır, onlara az da olsa, toxunur, sonra öz zamanının realilərini canlandırır - !), yaxud klassik poetik mətn müasir mətnin gələcəyi adlandırıla bilərmi (hansı zamanda yazıldığından asılı olmayaraq bədii mətn, xüsusən, şeir mətni gələcəyin qulağına deyilən sözdür, təsadüfi deyil ki, gələcəyə canlı gəlib çatan klassik bədii mətni hamı oxumaq, anlamaq, ondan təsirlənmək istəyir...)? Bu fikri təsdiqləmək üçün şübhəsiz ki, bu iki mətn tipini qarşılaşdırmaq, dərin analizlər aparmaq lazımdır. Ancaq fikrimizcə, bu da kifayət deyil, çünki qarşılaşdırma və müqayisələr məsələnin ancaq bir üzünü aydınlaşdırmaq gücünə malikdir. Həm də müqayisənin doğurduğu təhriflər bədii mətnin gələcəkdə anlaşılmasının qarşısını kəsir və elə bir məqam yetişir ki, təhrif həqiqət kimi qəbul edilir. Hər hansı bədii mətnin bətnindəki "ənənə vərdişləri"lə keçmişə dönməyə, üzünü ona çevirib irəli getməyə məhkumdur. Klassik qəzəllərdəki duyğu qəlibləri məhz qəlib olduğuna görə bütün gücü, enerjisi ilə bizim təsəvvür edə bilməyəcəyimiz dərəcədə dərinliyə can atır, onu kəşf etmək cəhdində bulunur. Bütün dünyanı qəlibin içinə sığdırmaq və onun maksimum dərinliyini bəlirtmək eşqi heç zaman sönmür. Sovet dövrünün müdrik filosofunun sözlərilə deyək: hər bir şeyin mənası onun özündən böyükdür...

Seyid Əzim Şirvaninin aşağıdakı qəzəlində "fəvvarə" (şeir, onun intonasiyası..., - qəlibin içindəki yanğının, eşq yanğısının hər misrada, hər beytdə, bütün qəzəl mətnində, eyni zamanda və ən əsası, misralar arasındakı maqnit sahəsində özünü faş etməyə can atması....) mənbəyə - yerin təkinə qədər səyahət edir, o dərinliyə can atır ki, həsrətdən cadar-cadar olmuş torpağın üstündəki misralar dünyanın gərdişindən ən tutarlı sözləri deyə bilsinlər. Min illərin sınağından çıxmış deyimin birdən-birə özülündən laxlaması, yalan çıxması hər şeyi yerlə bir edir, həm də yox olan, divarlarından, sütunlarından uçan deyimin düz qarşısındakı ifadənin ən paradoksal şəkildə özünü göstərməsi, məsələn, Füzulinin bu misralarından fəvvarə kimi səmaya millənir:

Dedilər, qəm gedirər badə, çox içdim, sənsiz,

Qəmi-hicranə müfid olmadı ol qan olmuş.

Bu "fəvvarə effekti" deyək ki, yanğınlar, alovlar içində "suyun gəlişi"ni elə bir ortamda təsvir edir ki, şeiri oxuduqda barmaqların arasından ürəyi toxdadan və onu yeni, daha dəhşətli yanğının içinə atan sərinliyinin keçdiyini hiss edirsən. Duyğuların qəlibləri o hiss və həyəcanların zaman amplitudasında zərrə qədər də olsa, dəyişən üzünü əks etdirmək istəyir və əks etdirdiyi, kəşf etdiyi nəsnələri həmin qəlibin dərinliyinə gömür. Bu dərinlikdəki nəsnələr müasir mətnlərdə açıq formada ifadə olunur.

Diqqət edin:

Oldu sünbüllər xəcil zülfi-pərişanın görüb,

Qönçələr qan oldular ləli-dürəfşanın görüb.

Yusifə zindan təmənna oldu mehrindən sənin,

Aləmi-zərraxdə çahi-zənəxdanın görüb.

Bağban hər gündə bir sərvin qopardır bağidən,

Ta kim, ey ruhi-rəvan, sərvi-xuramanın görüb.

Guyilər tək əşki-gülgunum olur hər yan rəvan,

Əldə çövkan, ərsədə Rəxş üzrə cövlanın görüb.

Qoy ölüm, axır nəfəsdir, gəlmə nəşim üstə, ta

Qeyrlər mərg etməsin xahiş, bu ehsanın görüb.

Zəxminə mərhəm təsəvvür etdi tiri-Rüstəmi,

Əşkəbus, ey qaşı yay, sinəmdə peykanın görüb.

Qönçə tək yüz pirəhən çak etdi, ey gül, rəşkdən

Seyyidi-xunincigər çaki-giribanın görüb.

Şeirdəki "Aləmi-zərraxdə çahi-zənəxdanın görüb" ikinci şeirdə bütün məna qatının üzə çıxmasına bərabərdir. Bəzən bədii mətndəki adi bir ifadə özündən sonra uzaq əsrlərdə neçə-neçə mətnin yaranmasını şərtləndirə bilir. Çənə, yaxud yanaqdakı çuxur kimi...

Cavanşir Yusifli

Ədəbiyyat qəzeti 2024.- 15 iyun, №22.- S.11.