Şuşaya
ən munis qafiyə
Anarın
Şuşa dünyası
Özüm
də bilmirəm Şuşanı niyə bu qədər sevirəm.
Burda
doğulmamışam, burda böyüməmişəm, əslim-nəslim
bu şəhərdən deyil, qohum-əqrabam burda
yaşamır.
Söz
yox, vətənin hər qarışı, hər
bucağı əzizdir, müqəddəsdir, amma Şuşa
elə bir yerdir ki, imkanım olsaydı, bütün
ömrümü burda keçirərdim və vəsiyyət də
edərdim ki, öləndə məni burda basdırsınlar.
Anar
"Qarabağ
şikəstəsi" məqaləsindən. 1985-ci il.
Anar
"İki dəniz" adlı ilk hekayəsini 1952-ci ildə
Şuşada 14 yaşında yazıb. Stalin
repressiyasının viran qoyduğu Şuşalı gənc
bir ailənin faciəsini əks etdirən "İztirabın
vicdanı" adlı hekayə isə 1958-ci ildə 20
yaşlı Anarın qələmindən çıxıb.
Orda gənc bir şairə obrazı var: Moskvada
yazıçının qaldığı otel otağına gəlmiş
tanımadığı bir adam həmin qız barədə
danışır: "O, ya dalğın, ya da çox həyəcanlı
olurdu. O, Bülbülün nəğmələrini sevirdi. O,
Şuşanın gözəl təbiətini sevirdi. O,
Cıdır düzünün başgicəllədən
uçurumundan aşağıda köpüklənən
çaya və İbrahim xanın güclə görünən
sığnağına baxmağı sevirdi. Şuşada
hamı və hər yer oxuyur. Hər çobanın zənguləsini
beş dağ, beş dərə beş dəfə
artıraraq bir-birinə çatdırır, hər bir
daşın dibindən muğamat səsi gəlir. O,
Şuşanı və Şuşanın hər bir
dağını sevirdi. O, İsa bulağının sərin,
buzlu suyunu, ucu görünməz ağacların mehriban
kölgəliyini, hər ağacın altında qurulan məclisin
nəşəsini, meşədə odun yığmağı
sevirdi. O, adamı min dillə dindirən şuşalı
arvadları, yanaqlarından qan daman şuşalı
qızları, sinəsi nəğmə, qəlbi şer
şuşalıları sevirdi. O, şairə idi. Bəlkə
indi onun şerlərini oxuyanda onlar adama bəsit və dayaz gələrlər.
Lakin axı onun vur-tut iyirmi yaşı vardı. Bəlkə,
onun heç olmasa iyirmi üç yaşı olsaydı, o
çox şey yaza bilərdi. Amma onun iyirmi üç
yaşı olmadı. Heç bir vaxt da olmayacaq".
Hekayə
1937-ci il repressiyalarının mahiyyətin ən sərt
üslubda ifşa edir. Sibir sürgünündən
qayıtmış bu məchul adam amansız repressiya günlərində
həyat yoldaşı həbs olunmasın, yaxud həbs olunarsa
sovet çekasındakı Sənan kimi adamların kirli əlinə
düşməsin deyə öldürdüyü həyat
yoldaşını - həmin şuşalı qızı
xatırlayır. Bunu Şuşa mövzusunun Anar
yaradıcılığında ilkin rüşeymlərini yada
salmaq üçün xatırlatdım. Bu hekayə
yazıldığı illərdə dərc olunmasa da ədəbiyyatımız
üçün 1937-ci il fəlakətlərini əks etdirən
ilk bədii mətn kimi dəyərlidir. Anar 1952-ci ildə
yazdığı bir hekayədə Azərbaycanın 1937-ci
ildəki tarixi faciəsini şuşalı gənc bir ailənin
taleyi fonunda işıqlandırırdı.
Azərbaycan
Şuşadan 28 il ayrı qaldı. Bu illərdə
Şuşa Azərbaycanın yaddaşında Anarın
"Uzun ömrün akkordları" filmi ilə qorundu.
Əvvəllər filmin qəhrəmanına - Üzeyir
Hacıbəyova baxan xalq 28 ilin Şuşa həsrətini bu
filmlə ovutdu. Elə ki, Şuşanın mənzərələri
fonunda "Qarabağ şikəstəsi" ətrafa
yayılırdı, daha heç kəs fərqinə
varmırdı ki, ekranda göstərilən bu kadrlar
hardandı, nə vaxt çəkilib, bədii, yoxsa sənədli
filmin kadrlarıdır? Əsarətdə qalmış, əlimizin,
səsimizin çatmadığı Şuşa ilə yeganə
vizual bağlantımız bu film vasitəsi ilə gerçəkləşirdi.
Hamı Şuşanın bir parçasına ram olurdu. Burda
Cıdır düzü də vardı, İsa bulağı
da, Natəvanın imarəti də. Üzeyirin ata yurdu,
Daşaltı çayı, Gövhər Ağa məscidinin
minarəsi... Xarıbülbül, Şuşanın
başı dumanlı dağları, bir sözlə,
bütün Şuşa, Natəvanın şeirlərinə,
rəsmlərinə qədər hər şey... İndi
uzaqdan baxanda düşünürsən ki, bəlkə də
bu film cəmi bir neçə ildən sonra təbiətin bir
parçası olan Şuşanın yaşayacağı faciələr
barədə xəbərdarlıq imiş... Şuşanın
panoramı 28 illik ayrılıq dövründə o filmdən
başqa heç bir yerdə görünmədi. Şuşa
xalqın təsəvvüründə bu filmdəki kadrlarla
müqəddəsləşdi. Yeni nəsil Şuşanı
bu filmdən tanıdı. Şuşa yalnız bu filmlə
diri qaldı. "Uzun ömrün akkordları"
("Üzeyir ömrü") filmi bizə Şuşanın
aurasını yaşadan yeganə təsəlli qaynağı
kimi əziz oldu. Xan qızı Natəvan, Hacı Hüsü,
Məşədi Cəmil Əmirov, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev, Zülfüqar Hacıbəyov, Cabbar
Qaryağdıoğlu,... Film deyildi, Şuşanın ruhuydu,
Şuşanın səsiydi, Şuşanın
ensiklopediyasıydı. Canlı Şuşa idi...
Bu
filmdən 7 il sonra, yəni 1988-ci ilin 12 dekabrında Eçmiədzin
ünvanlı bir məktubda ermənilər tərəfindən
bu günə qədər qətlə yetirilmiş və
bundan sonra da öldürüləcək türk böyüklərinin
siyahısı yayıldı. Siyahının başında
qarabağlı Melkumov tərəfindən qətlə
yetirilmiş Ənvər Paşanın, siyahının sonunda
isə qətlə yetiriləcək Anarın adı gəlirdi:
"Sizi də gözləyir öldürmək". Ermənilər
Anarı daha çox iki şeydə suçlayırdılar.
Guya o, Sumqayıtda 41-ci mikrorayonda erməni
qırğınlarına çağırış edib. Bir də
Şuşada erməni qırğınlarının ideya
müəllifi olub. Anar isə o günlərdə Moskvada,
SSRİ Ali Sovetində Xalq deputatı kimi, Azərbaycanın
haqq işini müdafiə edən fəaliyyətlə məşğul
idi...
İşğal
illərində isə Anar yazdığı yazılarıyla,
verdiyi müsahibələriylə Azərbaycanın
yaradıcı ziyalılarının Şuşaya getmək
üslubunu və meyarını müəyyənləşdirdi.
İkinci Qarabağ savaşından 7 il əvvəl müsahibələrinin
birində demişdi ki, "Bizim ən böyük dərdimiz
Qarabağdır. Mən təsəvvür etmək istəmirəm
ki, ömrümün axırına qədər bir də
Şuşanı görməyəcəyəm. Ermənilərin
icazəsi ilə işğal olunmuş Şuşaya getmək
istəmirəm. Mən özüm, azad olunmuş
Şuşaya getmək istəyirəm". Belə bir fikri bir
az sonra Toğrul Nərimanbəyov səsləndirdi:
"Şuşa bizim möcüzəmizdir. Əminəm ki,
gec-tez ədalət bərpa olunacaq, torpaqlarımızı
geri qaytaracağıq... Şuşaya qonaq kimi getmərəm,
oranın sahibi kimi gedəcəyəm".
Şuşa
işğal olunandan sonra - 1993-cü ildə yazdığı
"Otel otağı" əsəri Şuşadan ayrı
düşənlərin xəyali dramıdır.
Şuşasız Vətənin dramıdır. Povestin qəhrəmanı
Kərimin anası şuşalıdır. Şuşa həsrəti
Kərimin ruhunu ölüm anına qədər tərk etmir,
o Ankara-İstanbul yolunda şütüyən avdobusda da, ani nəfəs
dərimi üçün düşdükləri yeməkxanada
da Şuşa ilə bir yerdədir: "Kərim yeməkxanadan
sağa tərəf getdi, dayanacaqla məscid arasındakı
boş yerə addımladı... Ankara-İstanbul yolunda
"Varan" avtobuslarının dayanacağı deyildi bura,
Şuşaydı. Aşağıda üstünü duman
almış dərənin dibində axan, səsi bura
çatmayan çay da Daşaltı çayı idi. Dərənin
hər iki yamacında bitən orman da Topxana meşəsi idi və
o, - Kərim də Cıdır düzündə Məlik
Şahnəzər kahasının ağzında dayanıb
sağa - Kirs dağının zirvəsinə baxırdı.
Sola - Ərimgəldi səmtinə baxırdı və daha
uzaqlara, Bağrıqan dağına baxırdı - etimoloq
dostlarından biri bu dağın əsl adının Bağrıqan
deyil, Buğra xan olduğunu iddia edirdi. Bu topa-topa, didik-didik
duman da Şuşanın dumanıydı və bu duman
olmasaydı, o tayda, sivri yamacda İbrahim xanın
sığnağını da görəcəkdi. Bu duman
çəkiləndən sonra Qırx pilləkəni də
tapacaqdı və pillə-pillə dərənin dibinə
düşüb Daşaltının köpüklü suyundan
içəcəkdi. İsa bulağının da suyundan
içəcəkdi, İsa bulağından yuxarı
Süleyman bulağı da vardı və İsa
bulağının dadı başqa idi, Süleyman
bulağınınkı başqa. Turşsu da vardı,
Şirlan da. Şuşa bulaqlarını bir-bir xatırlamağa
başladı: adlarını da, dadlarını da - Saxsı
bulaq, Yastı bulaq, Çarıx bulaq, Səkili bulaq. Qəhər
onu boğurdu… Anası barədə düşündü.
Beş il bundan qabaq rəhmətə getdi. Bir yandan Allah
üzünə baxdı. Şuşanın dərdinə
dözə bilməzdi. Şuşada gəlmişdi dünyaya.
Bura folklor ekspedisiyasına gələn Əsgərlə - Kərimin
atasıyla tanış olmuşdu. Toylarını da
Şuşada, İsa bulağında
çalmışdılar. Xan, Zülfü oxuyurmuş
toylarında. Babamın, nənəmin məzarları da
Şuşadadır. Mürsəl dayının da. Səmayə
xalanın da. Şuşa qarış-qarış, qoxu-qoxu, səs-səs
Kərimin içində canlandıqca, elə bil, Kirs
dağından əsən sərin meh də
saçlarını, üzünü oxşayır,
üsulluca tumarlayır, ciyərlərinə saf hava doldururdu,
elə bil, çobanaldadan yağışın iri, lopa-lopa
damlaları isladırdı onu və elə bil kəkotulu, qantəpərli
məxməri çayın, moruq mürəbbəsinin
dadını duyurdu damağında, elə bil, burnunu yazda
çiçəkləmiş iydə ağacının,
cökənin, yarpızın qoxuları çalırdı və
qulaqlarına Xan qızı bağından Qədirin "Mənsuriyyə"si
gəlirdi. Bu an Şuşanı beş duyumunun beşiylə
də hiss edirdi... - Sayın yolçular, atobusa binmeyinizi rica
ediyoruz. Kərim kürsüsünə oturan kimi
papağını gözünün üstünə çəkdi.
Guya ki, yatıb. Heç kəslə danışmaq istəmirdi".
Anar
povestin bu pasajında Şuşanın firavan günlərini də,
Şuşanın gözəlliklərini də, mühüm
türkoloji kəşf etmiş filologiya elmləri namizədi
Kərim Əsgəroğlunun babasının, nənəsinin,
xalasının məzarlarını da, Şuşanın təbiətini,
flora və faunasını da, Xocalı faciəsini də
sığışdırıb. Şuşa ilə
bağlı hər şey "Otel otağı"nın qəhrəmanı
Kərimin ruhunu qapsayıb. Hətta Cavanşir Quliyevin
"Şuşa" mahnısını ilk dəfə dinləyəndə
Kərim müəllimin gözləri yaşarır:
"Döyüşə bilmirdin ölməyə gedəydin
Şuşaya. Haçansa vəsiyyət eləmişdi -
öləndə məni Şuşada basdırın -
demişdi - nənəmin, babamın yanında. Gedəydin,
öləydin, basdıraydılar... Kim basdıracaqdı?
Şuşa, onun Şuşası, babasının, nənəsinin,
anasının Şuşası düşmən əlindəydi.
Ermənilər buraxardılar onu Şuşaya? Ölməyə
də buraxmazdılar heç... - Erol qəhvələri gətirəndə
"Şuşa" mahnısı hələ bitməmişdi.
-"Şuşa" yeni şarkımı? Kərim: - Əvət,
yeni, - dedi, - lap yeni. Şuşanı itirib üstündə
ağlayırıq..."
Kərimin
kəşfi türkologiyada yenilik idi. Azərbaycan ərazisində
Orhon-Yenisey yazılarından da qədim və əhəmiyyətli
mətn tapılmışdı. Daş üzərinə
yazılmış bu mətn ""Bitkiçi ulu xan
Ata" adlanır və "Kitabi-Dədəm Qorqud"un
qaynaqları məhz bu kitabda idi və indi Orhon
yazılarını xatırladan bu daşdakı yazı
türkologiyada inqilab olacaq bir əsərdən xəbər
verirdi. Bu kəşf idi - Tomsenin tapıntısından sonra
türkolojidə ən böyük kəşf." Və belə
bir kəşfin sahibinə türk dünyası nə
Bakıda, nə də İstanbulda sahib çıxır...
İstanbuldaydı.
Uğursuz alınacaq işlərinin peşindəydi.
"İki saatdan sonra otağında olacaqdı..." Bəlkə
də yuxu görəcəkdi: "Əvvəllər hər
yay getdiyi Şuşanı, Cıdır düzünü,
Xarı bülbül gülünü... Sonra səhər
açılacaqdı, nə Cıdır düzü
qalacaqdı, nə Xarı bülbül... Durub Universitetə
gedəcəkdi. Rektorla görüşəcəkdi..."
Həmin
gecə Kərim müəllim otel otağında infarkt
keçirir. "Axı ola bilməz, ola bilməz ki,
başıma bir iş gəlsin, qız yazığın xeyir
işi necə olacaq? Nə qədər təxirə
salınacaq? Sonrası necə olacaq. Bəlkə heç
toyunu görə bilmədim. Şuşanı bir də görə
bilməyəcəm. İnfarktla o yüksəkliyə qalxa
bilmərəm - bir gün ora qalxmaq imkanımız olsa da... Bu
nə müsibətdir, başıma gəldi, ay Allah". Kərim
müəllimin son nəfəsində
düşündüyü hələ arzularına
çatmamış qızı və Şuşadır.
"Otel
otağı" İstanbulda bir Şuşa nisgili ilə
dünyaya vida edən bir Azərbaycan aydınının tale
yazısıdır.
Şuşalı
gənc ailənin repessiya faciəsi - 1937-ci il hekayəti
1958-ci ildə Moskvanın nəhəng otellərindən birində
"İztirabın vicdanı" adı ilə bədii mətnə
çevrilmişdi.
1937-ci
il repressiyasının yetim qoyduğu əslən
şuşalı türkoloqun faciəsi isə 1993-cü ildə
İstanbulun ən ucuz Otel otağında yaşanırdı.
Anar
üçün Şuşa fərqli anlam daşıyır.
Şuşa Anar üçün katarsis mənbəyidir.
Şuşa Anar üçün sanki nirvanadır. Hərdən
elə düşünürsən ki, Anar bütün həyatını
da bu nirvanada keçirib. Hətta özü də
Şuşanın bir parçasına çevrilib.
"Qarabağ şikəstəsi" məqaləsində
yazırdı: "Şahanə bir vüqarı var
Şuşanın. Elə bil o ömrümüzü
bütün adiliklərdən, xırdaçılıqlardan
təmizləyir, ayırır, içəri
dünyamızı arıtlayır, duruldur, bizi gündəlik
həyatımızın, tanış dünyamızın
fövqünə qaldırır".
"İztirablın
vicdanı" hekayəsindən 45 il, "Otel
otağı"ndan isə 10 il sonra - 2003-cü ildə
yazdığı utopik və antiutopik "Ağ qoç, qara
qoç" povestində də Şuşa var.
Yazıldığı günlərdə - 2003-cü ildə
bu Şuşa bizdən nə qədər uzaq və utopik idisə,
indi o, Böyük Zəfərdən sonrakı
Şuşanı xatırladır: "Qarabağ demişkən,
Məlikin yadına dünən oğlunun Şuşadan telefon
etməsi düşdü. Məlikin oğlu Beyrək nəqliyyat
mühəndisi, qızı Burla ədəbiyyat müəllimi,
arvadı Aypəri teatr rəssamı idi. Nə yazıq, təsadüf
elə gətirdi ki, bu Novruzda heç biri Bakıda deyil, Beyrək
Şuşada, Aypəri Təbrizdə, Burla Kərkükdə.
Beyrək Şuşada Cıdır düzündən Topxana
meşəsinə çəkilən funikulyorun qurulmasına
rəhbərlik edirdi. Dünən Məlik telefonla
inşaatın nə yerdə olduğunu soruşduqda Beyrək
Cıdır düzü tərəfdən Kirsdən Qırx
pilləkənə qədər, Topxana tərəfdən
İbrahim xanın sığnağına qədər
hazırdır, - dedi, - indi iki tərəfi birləşdirmək
qalıb, o da bir aya bitər. Sağ olsun Mingəçevirlilər,
elə yaraşıqlı vaqoncuqlar istehsal ediblər ki, iki
göz istəyir tamaşasına. Odur ki, yayda İsa
bulağı dincərliyinə gələndə Qarqarın
üstündən funkulyorla keçəcəksiniz. Beyrək
fantazyor idi, bir neçə il bundan əvvəl bu funikulyor
ideyası başına gələndə heç kəs bunu
ciddi qəbul eləmədi, amma budur bax, olundu ki... indi də
Qırxqız yaylaqlarına teleferiq-kanat yolu fikrinə
düşüb. Niyə də olmasın. Son illər
Şuşa, doğrudan da, Qafqazın ən böyük turist
mərkəzlərindən birinə çevrilib. Səfalı
iqlimi, şəfalı bulaqları, qışda xizək
idmanı, ov, alpinizm, tarixi abidələr - dünyanın hər
yerindən bura turistləri cəlb edir. Cıdır düzündə,
Ərimgəldidə, Topxanada, İsa bulağı meşəsində,
Səkili bulağın yanında ucaldılmış
beşulduzlu və nisbətən kiçik, xudmani otellər
turist tələbatını çətinliklə ödəyir,
gərək neçə ay əvvəldən yer
rezervasiyası edilsin. Hər ilin payızında keçirilən
Üzeyir Hacıbəyli musiqi festivalları zamanı isə nəinki
Şuşada, Laçın, Ağdam, Xocalı, Qarabulaq,
Ağdərə, Xankəndi otellərində də yer tapmaq
müşkül olur. Beyrək funikulyordan daha çox dünən
Şuşada keçirilən Axır çərşənbədən
danışdı. İlk dəfə idi ki, Axır çərşənbəni
Şuşada qarşılamışdı və Cıdır
düzündəki Qarabağ qaçağanlarının
yarışından, Çovqan oyunundan, içinə üzərrik
atılan və ta gecə səhərə qədər yanan,
üstündən uşaqların belədən-belə
atıldığı tonqallardan, Qarabağın hər tərəfindən
görünən atəşfəşanlıqdan, xanəndələrin
zili bütün ətraflara yayılan səsindən, səkkiz-on
yaşlı uşaqların - Qarabağ bülbüllərinin
"Qarabag şikəstəsi"ndən və yaşlı
xanəndələrin hamısına qalib gəlib
Xarı-bülbül mükafatı almalarından elə
şövqlə danışırdı ki, Məlik
özünün də iki dəfə Şuşada keçirdiyi
bu bayramı sanki yenə öz gözləriylə
görürdü.
Beyrək:
- Bilirsən, - deyirdi, - Nəvvab Muğam
Konservatoriyasının professorları sevinclərindən yerə-göyə
sığmırdılar... ".
Zəfərdən
sonra yazıçılardan tələb olunanı Anar yeni bir
üslubda - utopik estetikada hələ 2003-cü ildə - Zəfərdən
17 il əvvəl qələmə almışdı. Beyrək
Şuşadan zəng vurur: Şuşada Cıdır
düzündən Topxana meşəsinə çəkilən
funikulyorun qurulmasına rəhbərlik etdiyini bildirir... Anar bu
utopik bədii yanaşmalarla fikir cəbhəmizin
Şuşadakı mövqelərini bu şəkildə
qoruyurdu.
"Qarabağ
şikəstəsi" 1985-ci ildə yazılıb. Onda ermənilər
Qarabağda və Şuşadaydılar. İndi yoxdurlar.
Əvvəlcə azərbaycanlılara sığınıb
yaşadıqları, sonra azərbaycanlıları qovub
özlərinin tək yaşadığı bu türk yurduna
- Şuşaya Azərbaycan vətəndaşı olaraq
yaşamaq üçün nə vaxtsa qayıdacaqlarmı, kim
bilir. Qayıtmasalar, biz Qazançesos kilsəsinə də
Anarın 1985-ci ildə yazdığı və təklif etdiyi
təbirlə yanaşa bilərik: "Klassik musiqinin təbliği
məqsədilə Qazançesos kilsəsi üçün
orqan sifariş vermək, burada mütəmadiən simfonik və
kamera konsertləri keçirmək yaxşı iş
olar".
Anarın
2000-ci ildə yazdığı "Şuşa niskili"
adlı bir şeiri var. Əsgərandan keçərək,
Qırxpilləkandan qalxaraq düşmənə qan uddura bilərik
deyirdi.
Elə
də oldu. 2021-ci ildə Anar "Yaşa, Şuşa"
adlı bir şeir yazdı, ədəbiyyatımızın
Şuşa nisgilinin tamamlandığını fəxrlə bəyan
etdi.
14
mart 2024
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 16 mart, ¹10.- S.8-9.