Azarın da beləsi...
Bu günlərdə
yazıçı-dramaturq,
Filologiya
üzrə
fəlsəfə doktoru Pərvin Nurəliyevanın Xalq yazıçısı Anarın yaradıcılığının janr və
mövzu zənginliyini təhlilə
çəkən yeni monoqrafiyası - "Anar yaradıcılığında janr müxtəlifliyi"
kitabı "Qanun"
nəşriyyatında işıq üzü
görüb. Yazıçının doğum
günü ərəfəsində
işıq üzü
görən kitabın
elmi redaktoru akademik İsa Həbibbəylidir.
Kitabın Poeziya bölümünə daxil
edilmiş yazını
"Ədəbiyyat qəzeti"
oxucularına təqdim
edirik...
PƏRVİN
Ustad Anarın şeirlərini
yeni gözlə, müxtəlif
yönlərdən yanaşaraq
oxuyanda bir sualın cavabını elə hey axtardım... Şairlik niyə azardı, nə üçün həvəsdi?!
Qeyri-adi lirik parçaları misra-misra
qət elədikcə,
öz şairliyini hərdən-birdən tutan
azara, ya da qəfil baş qaldıran həvəsə
bənzədən müəllifi
anlamağa çalışıram.
Kədər, qüssə,
tənhalıq, bir az özünə ironiya, azacıq zarafat, yüngülvari şikayət motivləri,
üstü basdırılmış
duyğular və daha nələr-nələr...
Elə isə "Beş-on şeir də mən qoşdum, dedim həvəsdi, bəsdi..."
söyləyən müəllifin
şeirə yaradıcılıq
yox, ani həvəs məhsulu kimi baxmasının səbəbi
nədir?! Cavablarım
müxtəlifdir... Görünür,
uşaqlıqdan gözünü
şeirlə açmış
müəllif əzbər
bildiyi şairlərin
ömür və şeir hekayətlərindən
poeziyanın necə ardıcıl və ciddi bir iş,
görəv, proses olduğunu
yaxşı bilir. Həmçinin ata-anasının
qəliz zamanla məhz şeiri vasitə edib, silah edib çarpışdığını,
mübarizəni təkcə
ictimai yox, həm də poetik meydanda apardığını da görüb.
Yəni şeirin, sadəcə, lirik duyğuların anlıq çılpaqlaşması, ya
da müxtəlif dərin,
ya dayaz fikirlərin qafiyəli, vəznli ifadəsi olmamağı ondan ötrü sirr deyil... Yaxşı, bunu az-çox anladım, bildim ki, şeir yazmaq nəyə görə həvəsdi, azardı...
Ya da Füzulinin məsləhətini qulaqardına
vurub inandım Şairin sözünə.
Elə isə bunları yazdıran azarın adı nədi?!
Anar yaradıcılığına az-çox
bələd olan, nəsrini, dramaturgiyasını
ardıcıl oxuyub mənimsəyən, yaxud
da elə sadəcə,
"Təhminə" filminə
baxıb yazıçını
görər-görməz, üstünə
foto çəkdirməkdən
ötrü qaçan
hər kəs bu şeirlərin ab-havasını duya bilər. Çünki məhz şeirlər daşıdıqları məna,
ideya etibarilə Anar yaradıcılığının
kiçik tezisləridir.
Sanki prozasından, dramaturgiyasından,
publisistikasından, esselərindən,
ictimai həyatından
doğulan şeirlər
bu zəngin və çoxşaxəli
Sənət dünyasının
kiçik elementləridir...
"Azar" - deyilən də
elə bunların hamısını hərəkətə
gətirən ağrıdır...
Bəzən sual yaranır, niyə xəstələrin
vəziyyəti gecələr
ağırlaşır, nəyə
görə təcili yardımlara ən çox gecələr ehtiyac olur, bütün
kədərli və ağrılı duyğular
da gündüzün payı
deyil, qaranlığın
əsəridir? Tibb
buna cavab verib deyir ki, bir "sərgərdan sinir" varmış, gecələr
səfərə çıxırmış
insan bədənində,
bütün zəif nöqtələri bir az da gərginləşdirən,
ağrıdan, incidən
o imiş... Tibb mütəxəssisi olmadığım
üçün bu elmi həqiqəti araşdırmaqda çətinlik
çəkirəm. Amma bu
ideyanı yaradıcılıq
prosesinə tətbiq etsəm, müxtəlif janrlarda əsərlərin
yaranması üçün
həlledici ağrıları
da, o zəif nöqtələri,
çətin, keçilməz
məqamları və
bunların hamısını
şiddətləndirən, alışdıran o "sərgərdan"
əsəbi müəyyən
edə bilərəm.
Hər halda, "Bakı küçələri"
şeirinin müəllifi
Anarın poetik silsiləsində şəhər
obrazı təsadüfi
deyil, məncə.
Ədəbiyyat çabalayır
Kəndlə şəhər arasında...
- deyən müəllif şəhərin yükünü
də, zaman və məkan qarşıdurmasını
da, bunların hamısını
önə çəkən
urbanistik sənətin
meyarlarını da yaxşı
bilir. Elə yaradıcılığa qədəm
qoyandan bu günə kimi bütün janrlarda qələmə aldığı
əsərlərdə əsasən,
şəhər mədəniyyəti,
tarixi gerçəklik,
mühit və bunun içərisində
öz yerini tapmağa çalışan
insanı önə çəkib. Amma mənə
görə məhz
"Ağ qoç, qara qoç" romanında şəhər,
sadəcə, məkan
olmaqdan çıxıb,
ayrıca qəhrəmana,
canlı orqanizmə, varlığa çevrilib.
Bu ideya ilə yan alsaq, şeirlərin
də qəhrəmanı
şəhər, sadəcə,
məkan deyil, sadəcə coğrafi ərazi deyil, zamanın amansızlıqla
dəyişdiyi xarakterdir...
Və şairdən ötrü şəhər
metamarfozaları ilə
barışmaq çətindir.
Çünki bu barışıq dünənsiz
yaşamaq məcburiyyəti
kimidir...
Dəmirdən, betondan qat-qat qutular
Küçəni, meydanı, bağı
tutdular.
Qədim
binaları söküb
uddular,
Bu şəhər daha mənim şəhərim
deyil.
***
Bağışla bizi, İçərişəhər,
Qoruyammadıq səni
Bağışla bizi, İçərişəhər,
bağışla Məni.
Sanki Əsmərin
monoloqudur, elə bil, əl təmasıyla
İçərişəhərin yalın divarlarını doğmasının üz
cizgiləri kimi tanıyan kor kişinin çarəsizliyidir
(hər ikisi "Gürcü familiyası"
hekayəsinin qəhrəmanlarıdır)...
Amma daha çox hələ 60-cı illərdə
İçərişəhərin sökülməsinə etiraz
kimi nəsr əsərləri yazan,
90-ci illərdə yeni, modern binalarla şəhərin tarixini məhv edənlərə qarşı
çıxıb, Milli Məclisdə
çıxışında - "Bir vaxt İçərişəhəri
sökməyin - deyirdik,
indi isə deyirik - İçərişəhəri
tikməyin" - deyə
həyəcan təbili
çalmağa çağıran
yazıçının, ziyalının
- Anarın ağrısıdır.
Və bu ağrı şeirində,
nəsrində, publisistikasında
yox, hər gün, hər yerdə müəlliflədir.
Əks halda, sadəcə, elə tədbirdə, müsahibəsində,
iclasda - İçərişəhərdən
kabab iyi gəlir, Ensiklopediyanın binası
restorana çevrilib, Zərdabi heykəli də indi yeməkxana
qarşısında durur,
- deyib etirazını
bildirməzdi... Bu mənada
janr fərqi yoxdur...
Qız qalası..
Daşdan
simfoniya...
Poema qalası...
Daşa
dönmüş fəvvarə,
Ağır qanadlarını geniş
açan,
Daşa
çevrilmiş quş...
Bu, şeir kimi səslənən misralar əslində publisistik mətndən götürdüyüm cümlələrdir...
Yazıçı "İçərişəhər"
essesində Qız qalasının tarixini danışdıqca abidəyə
aid təşbehləri sıralayır!
Sadəcə, düzülüşünü
nizamlayınca bütün
intonasiya dəyişir...
Və məsələ
janrda, onun ölçü və meyarında deyil! Müəllifi rahat buraxmayan düşüncənin,
hissin ifadəsindədir...
Və bu şəhər-zaman mövzusunun dərinliyinə
gedəndə anlayırsan
ki, baş verənlər
qaçılmazdır. Və
şairin lirik qəhrəmanı, hətta
xoşbəxtliyə doğru
yenilikləri də, dəyişiklikləri də
hüznlə qarşılayır...
Susub yazı makinası,
Çaynikin qaynaması.
Atılıb yerə yazılmamış
vərəqi son dəftərin,
Son dəfə içəridən
açıram cəftəni.
Söndürürəm işığı,
qapını bağlayıram
son dəfə.
Bu qapının dalında qaldı ömrümüzün
on ili,
Müddətimizi çəkdik,
Tərk
edirik yarı-zirzəmi
mənzili.
Vaqif küçəsində yerləşən,
dövrün söz-sənət
adamlarının, daha
çox da altımışıncıların
toplaşdığı o evin
mətbəxində "Ağ
liman" yazılıb...
Niyə mətbəxində?!
Çünki o zaman gənc yazıçının
(1976-cı il) balaca uşaqlarının
yatdığı darısqal
evdə yazı makinasının çaqhaçaraqı
mane olardı.... Daha rahat mənzilə
köçən müəllif
köhnə evindən
ayrılığı şeirə
çeviribsə, lirizm
elə budur; bütün vidaların hüzn gətirməsi. Və bu şeirlə
bağlı ustaddan aldığım bir
master-klassı heç
unutmuram... Şeirin
son misraları belədir:
Bomboş
otaqlarda dolaşır
qərib bir kölgə
Ömrün ən xoş anlarını
burda qoyub gedirik bəlkə.
Son dəfə
Bu pilləkənlərdə siqaret
yandırıram,
son dəfə.
Son dəfə bu tində maşın dayandırıram,
son dəfə.
İllər öncə hələ
Anar yaradıcılığı
ətrafında araşdırmalara
yeni-yeni başladığım vaxtlarda bir dəfə
ustadın poeziyasından
söz düşəndə
bu şeirin sonluğu haqqında soruşmuşdum... Daha doğrusu, gənclik romantikası ilə bir fikir yürütmüş,
şeirin "ömrün
ən xoş anlarını burda qoyub gedirik bəlkə..."
misrasında bitdiyini demişdim. Anar müəllim özünəxas
təmkinlə: - razı
deyiləm, onda çox ümidsiz və pessimist görünərdi
sonluq, lazımsız duyğusallıq olardı
şeiri belə bitirmək... - demişdi.
İndi şeiri başqa
poetik nümunələrlə
birgə oxuyanda daha yaxşı anlayıram. Həm də o keçmişdən
ayrılığın, qaçılmaz
sonların həyatın
qanunu kimi, hətta bir az da məişət detalı kimi qavranması təsirlidir. Və mənə görə Anar yaradıcılığını bütöv şəkildə
böyük oxucu kütləsinə sevdirən
məhz bu həyatilik, təbiilik, yalançı duyğusallıqdan,
gizli, ya aşkar pafosdan uzaqlığıdır... Bəlkə
ona görə, hətta poeziyanın qanunu olan lirizm,
həzinlik də onun təqdimatında daha dərin, təkcə şüuraltı
yox, həm də ayıq, real düşüncə təsiri
bağışlayır...
Bəlkə ağ yelkənlər də
dalğaların üstündə
təslim
bayraqlarıdır.
Ya bəlkə çılğın
eşqin
izlərini saxlamış döşəyin
ağlarıdır.
Ağlarmı yelkən olub,
Yelkənlərmi ağ olub?
Son külək susan zaman
Ütülənmiş dənizlər
Hamarlandığı təkin,
Tarım
yelkən də bəlkə
Başqa
bir yaşantının
Qəmin-qüssəsin çəkir.
Vaqif Səmədoğlunun "Son gecədir
bu gün yenə" şeirinə
cavab kimi yazılmış şeirdən
gətirdiyim bu misraları sürreal üslubda, təzadlarla dolu ideyaları daşıyan sadə poetik nümunə saymaq olardı. Əgər "Beşmərtəbəli
evin altıncı mərtəbəsi" romanının
qəhrəmanlarından biri,
Anar nəsrinin ən tədbirli, təmkinli, dünyagörmüş
xarakterlərindən biri,
rejissor Muxtar Məhərrəmov bu haqda film çəkmək
niyyətində olmasaydı...
Muxtar elə Moskvada, restorandaca Təhminə və Zauru qonaq edəndə
çoxdankı niyyətini
açmışdı onlara:
"İçərişəhər haqqında film çəkmək
istərdim, - deyirdi. İçərişəhərin evləri yadınızdadır
da... Bax, bütün hadisələr bu evlərdə, həyətlərdə,
o dar küçələrdə
gedərdi, finalda isə - finalını elə aydın görürəm ki, filmin,
tez-tez yuxuma girirlər bu kadrlar - finalda İçərişəhər evlərinin damlarını
göstərərdim və
damlardan birinin üstünə zil qara paltarlı gənc, gözəl bir qız paltar
sərərdi... İpin
üstündə ağlar,
mələfələr, balış
üzləri asılıb.
Hamısı da ağappaq,
meh onları yellədir
və qara paltarlı qız da bu ağ parçaların
arasında görünüb
itir, göy üzü açıqdır,
uzaqda da gömgöy dəniz... bu bir növ rəqsdir
- ağ parçaların,
qara paltarlı qızın, küləyin
rəqsi... Amma eyni zamanda kəndirdəki ağlar elə bil yelkəndir və bu evlər
də yelkənli qayıqlardır, uzaqdakı
mavi dənizin içində üzürlər...
Başa düşürsüz,
kameranı elə nöqtədə qoyardım
ki, evlərin damı gəmi göyərtəsinə
oxşardı və ağlar da yelkən kimi dənizin fonunda görünərdi
- həm plastik obrazdır bu, həm də rəmzi..."
Romandan belə böyük bir parçanı nümunə gətirməyim
elə-belə deyil...
Yaradıcılıq adlı
böyük bir həyati aktın yazılmamış qanunu görünür yuxarıdakı
iki nümunədə.
Yazıçının şəxsi
düşüncəsi, gözləntisi
kimi şeirə çevrilmiş ideya qəhrəmanının da təbii
arzusuna, niyyətinə
dönür və bütün bunlar su içmək, hava almaq, darıxmaq,
gözləmək, sevmək
kimi təbiidir yaradıcı adamdan ötrü... Yəqin elə buna görə də bütün janrlarda yazılmış
əsərlərin birindən
digərinə adlamaq çətin deyil... "Altıncı mərtəbə"
şeiri elə bu mənada, Nazim Hikmət demiş, "insan mənzərələri"
yaradır və bu mənzərə içərisində şairin
adamlarını görmək,
duymaq mümkün olur...
Gecə saat ikidə
bu zil zülmət şəhərdə,
qaranlıq bir binada,
altıncı mərtəbədə
yalnız
bir pəncərədən
işıq süzülüb gəlir.
O pəncərə ardında
kim var, nə var görəsən?
Heç
kəs oxumayacaq
əsərini yaradan
yuxusuz bir yazarmı?
Hər misrası düşüncə
toxumu olan bu poetik nümunəni
bütöv oxumaq, yenidən dərinliyini dərk etmək maraqlıdır... İndilikdə
suala cavab; o zil-zülmət şəhərdə,
işıqlı pəncərə
arxasındakı kimdir?!
Gecə gəlincə,
yuxusuzluğun dəhşətini
yaşayan, canını
qoymağa yer tapmayan Təhminə
("Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"), ağır
günün sonunda boyat yeməyi nuş eləyib, şirin yuxu görən Kəbirlinskinin
ögey oğlu Eldar ("Dantenin yubileyi"), payız vaxtı evi daman, damlaların səsindən
təngə gələn
mühasib Səftər,
monoton maqnitofon yazısını silə
bilməyən Nemət
("Ağ liman"),
təyyarə uğultusu
dinləyib yalqızlığını
ovutmağa çalışan
Mədinə ("Mən,
Sən, O və telefon"), bayram axşamı tək qalan Həmidə ("Keçən ilin son gecəsi")...
...Şeirin əsas ideyası odur ki, işıq gələn pəncərə ardında
zülmət də
ola bilər, sevgi də, sevinc də. Amma təsəllisiz
ana, qaranlıqdan eymənən
tənha daha çox düşündürür
müəllifi və elə buna görə də yuxarıda sadaladığım qəhrəmanlar,
onların gecəylə,
zülmətlə, təkliklə
mübarizəsi mövzuya
çevrilir onun üçün... Və
o liftsiz binanın pillələriylə tövşüyə-tövşüyə
qalxan, enən, işıqlı pəncərəni
seyr edib yeni qəhrəmanlarını, onların
işıqla süzülüb
gələn yaşantılarını
xəyal edən müəllif özüdür...
Elə o özü də - işıqlı pəncərə ardında
olanlardan da biri yazıçı özüdür.
Minbir dərdindən birincisi də anlamaq dərdidir.
Aydındır şeirin dili,
istəyirsən sevincdən,
istəyirsən qəmdən yaz.
Elə aydındır bu dil,
nadan yüz yol oxusun,
yenə
bir şey anlamaz.
Yaratdığı təptəzə poetik
düşüncəyə, yepyeni forma, üslub, vəznə görə qəzetbaşı, məqalə-məqalə,
cümlə-cümlə yamanlanan,
gözəl əsərləri
"tapmaca", təravətli
deyimləri "mücərrəd"
adlandırılan Rəsul
Rza bədxahlarına cavab kimi yazmışdı
bu misraları. İskəndəri qınamayıb
- yaman olur anlamaq dərdi - deyən də Rəsul Rzadır. Amma bu qısa, lakonik
şəkildə deyilmiş
problem, sanki elə ziyalının, işıqlının
əbədi problemidir.
Elə Anarın da...
"- Deyirlər ki, Ərk qalasını sökmək
istəyirlər, siz bu barədə niyə məsələ qaldırmırsınız? Niyə
haykırmırsınız?
- Necə məsələ qaldırmıram? Elə bu məsələni birinci mən qaldırdım da…
- Haykırmısınız?
- Haykırmışam.
- Çox gözəl. Təbrizdəki Ərk qalası haqqında haykırırsınız, amma
gözümüzün qabağında
İçərişəhəri məhv edirlər, siz buna biganə qalırsınız.
- Bağışlayın, səhviniz
var. İçərişəhərin sökülməsi haqqında
da, yöndəmsiz tikilməsi
barədə də dəfələrlə danışmışam,
yazmışam.
- Haykırmısınız?
- Bəli, haykırmışam.
- Bəs apastrof?
- Nə?
- Apastrof məsələsi necə olacaq? Apastrof lazımdır, ya yox, niyə
bu barədə fikrinizi açıqlamırsınız,
nədən çəkinirsiniz?
Ziyalı cəsarətli
olmalıdır. Niyə
bu barədə haykırmırsınız?
- Bilirsiz, dünyada bütün məsələlər
haqqında haykırsam,
heyim qalmaz".
"Kim
Dali, yaxud yaşasın
söz azadlığı"
hekayəsindən gətirdiyim
bu nümunəyə ürəkdən gülürəm...
Və başa düşürəm ki, məndən
ötrü kədərli
mövzudan, Ustadı ömrü boyu izləyən, yoran, özü demiş, "mətbuat zəhərlədikcə
qanda şəkəri
artıran" məsələlərdən
daha sakit, bəlkə əslində
pafossuz söz açmaqdan ötrü
yada salıram satirik hekayəni... Satirik hekayələri oxuduqca düşünürsən ki, nə
yaxşı, bədxahlarına
da, özü bir işin qulpundan tutmayıb, ziyalılara qənim kəsilən, bivec "şünas"lara,
klaviatura qəhrəmanlarına
yumorla yanaşa bilir müəllif... Amma şeirlər başqa həqiqəti göstərir!
İncidərlər, əzərlər,
Çərlədərlər, üzərlər,
Sonra da deyərlər ki,
"Uman yerdən küsərlər".
***
Tənhalıqdır ancaq indi vətənim,
Yalqızlıq ömrümün son diyarıdır.
***
Çox
möhnətlə üzləşdim,
Yıxılmadım, dayandım.
Çölümdə görünmədi,
İçimdə yandım, yandım.
***
Hara qaçaq bu qapqara böhtandan,
Necə
can qurtaraq hərzə-hədyandan.
Kəmfürsətdən, kəmsavaddan, nadandan
"Nə söz qaldı sənətkara dəyməmiş?"
Ayrı-ayrı şeirlərdən seçdiyim
bu misralardan bir Master yalqızlığı,
ziyalı kədəri
duyulur. Amma məgər
təkcə budurmu düşünən insanın
problemi?! Yox, əlbəttə! Bircə
ölümə çarə
yoxdur - həqiqəti
bütün yaşananların
və yazılanların
əsas təməlidir.
Anar üçün isə ölüm qaçılmaz son olmaqdan
savayı, həm də çarəsiz ayrılıqdı.
"Onu da düşünürəm
ki, Ənvər ilk hekayələrinin
müəllifi kimi otuzuncu illərdə nə səbəbdənsə,
Allah eləməmiş, dünyasını
dəyişsəydi, bu
gün onu, məsələn, tutalım
musiqidə Asəf Zeynallı, rəssamlıqda
Rüstəm Mustafayev kimi
çox erkən vəfat etmiş nadir bir istedad kimi
xatırlar və qiymətləndirərdilər."
Ənvər Məmmədxanlının xatirəsinə ithaf etdiyi "Həyatım ağrıyır" povestindən
gətirdiyim parçada
yazıçının ölümə
münasibəti "Allah eləməmiş"
ifadəsində gizlidir...
Artıq çoxdan dünyasını dəyişmiş
adamın nə zamansa gəncliyində vəfat edə biləcəyi ehtimalını
"Allah eləməmiş" ifadəsi ilə bağlaması çox şeyi deyir... Necə ki, dostlarının
- Yusif Səmədoğlunun,
Emin Sabitoğlunun, Vaqif Səmədoğlunun,
Araz Dadaşzadənin
ölümünə yazdığı
şeirlər ağı
kimi, ağrı kimi, əbədi və çıxılmaz
dərd kimi qavranır... Və həyatının ikinci yarısında yazdığı
şeirlərdə hansısa
irreal, fəlsəfi, hətta
dini təlimlərə
arxalanması, sanki təsəlli axtarışı
təsiri bağışlayır...
Bəlkə də haqlıdırlar
Hindistan
müdrikləri.
Ölən insan da bir gün
Dönüb qayıdır geri,
Quş kimi, balıq kimi,
Ağactək, gül-çiçək tək.
Quşları ovlayırlar,
Balıqları tuturlar,
Ağacları kəsirlər,
gül-çiçəyi dərirlər,
yenə
məhv olur dönən,
Mən hansıymışam görən?
Həyata, ölümə müdrik və təmkinli münasibət elə bu şeirlərdə həm də xalq yaradıcılığı
elementləri kimi görünür. Bu mənada,
Anarın müəllifi
olduğu dördlükləri
folklor nümunələrindən
seçmək çətindir.
Və bu dördlükləri ardıcıl
oxuduqca müxtəlif
anımlar, assosiasiyalar
bir-birini əvəz edir, insan hisslərinin
bütün zamanlarda dəyişilməz, oxşar,
hətta eyni olmasına inam möhkəmlənir. Min il öncə
əzizinin ölümünə
kədərlənib ağı
deyən adamla, yeni dünyanın ağı yazan sənətkarı bənzər qəmi yaşayırlar... Anarın
özünün "Qəmli
yerin əlvan rəngləri" məqaləsində
şifahi xalq ədəbiyyatı haqqında
yazır:
"Xalq yaradıcılığı
kollektiv tərəfindən
yaradılmır, o, müəlliflərin,
ardıcılların, həvəskarların
və bu sənəti hifz edənlərin birgə işinin məhsuludur. Yüz, əlli, on, hətta beş, üç və ya iki nəfər
bir yerə toplaşıb iki misra yarada bilməz:
Qapıya
kölgə düşdü,
Elə bildim yar gəldi...
Bu, bir insanın, bircə nəfərin, tək şəxsiyyətin hisslərinin
poetik ifadəsidir.
Amma bu sətirləri
qavrayanın da, yaddaşında
saxlayanın da, cilalayanın
da, günümüzə gətirənin
də öz payı var burada."
Bu dəqiq qənaəti davam etdirsək, deməliyik ki, çağdaş
zamanda folklorun yaranmamağı, yaxud da təzə dövrün deyimlərinin xalqın dilində əzbər olmamağı dövrün
sözdən uzaq düşməsinə işarədir
həm də ...
Qəlbimi yar alandı,
Gənc
ömrüm yaralandı,
Bilirəm, əvvəl-axır
İnsanı yer alandı.
Forması, üslubu, ab-havası etibarilə qədim folklor nümunələrindən
seçilməyən bayatı
dünyanın faniliyini
ifadə edir, əvvəl-axır yerin nəsibi olacaq insanın bunu gəncliyindən dərk etməsini, zamanla, onun amansız qanunları ilə barışmasını göstərir.
Əslində, çoxəsrlik,
zəngin poeziyamızın
keçdiyi bütün
mərhələləri təhlilə
çəksək, bu
ideyaların əbədi
olduğunu görərik.
Elə isə, eyni mövzulara hər yeni gələn zamanda müraciətin səbəbi nədir?! Mənə görə
yeni dövrün sənətkarının
bu əbədi və əzəli problemlərə öz dövrünün kodları
ilə, zəmanəsinin
dilindən yenidən müraciət etməsi lazımdır. Çünki
zaman keçdikcə həllini
tapmayan məsələlər
zəmanə qəhrəmanlarına
yenidən çatdırılmalı
və aktuallığını
itirmədiyinə bir də belə diqqət çəkilməlidir.
Müəllifin klassik
şeirlərlə səsləşmələrini
bu yöndən təhlil edəndə Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin, Yunus Əmrənin, Vaqifin, Sabirin müasirimiz olduğunu anlayırıq.
Məndən ötrü
bu səsləşmələrin
başqa əhəmiyyəti
də var; nə qədər qəribə səslənsə də, elə bunların özündə də təkcə müəllifin
poetik zövqü yox, həm də
nəsrini, dramaturgiyasını,
iri, ya xırda
planda göstərdiyi
qəhrəmanları hiss etmək
üçün elementlər
görünür... Misal
üçün, Şah
İsmayıl Xətainin,
həm hökmdar, həm də şair olması hər kəsə bəllidir. Amma seçdiyi
misralardan aydın olur ki, Anardan ötrü "Şah mənəm" - deyən
hökmdar yox, bunu deyən adamın, güclü bir padşahın özünə qəm-qüssəni
vəzir-vəkil seçməsi
maraqlıdır:
Diyari-eşqə sultanam, dila, mən də
zamanimdə,
Vəzirimdir qəmü-qussəm, oturmuş iki
yanımdə.
Şah İsmayıl Xətai
Anar isə deyir ki...
Nə sultanəm, nə də şahəm, vəzirim də
yoxdur mənim,
Fəqət, hər gün qəmü-qüssəm oturur
iki yanımda.
Hər
zaman bir-birinə qarşı
qoyulan şahla sənətkar bu səsləşmədə eyniləşir.
Onları yalqızlıq,
təklik, qəm-qüssə
birləşdirir. Və
bu qəm-qüssə,
sadəcə, səbəbsiz,
klassik lirik qəhrəmanın "boynuna
düşmüş" kimi
görünən kədər
deyil. Yazımın əvvəlindən bu yana, dediyim kimi,
az qala ömrün
və yaradıcılığın
əksi olan şeirlərdə də duyulan yalqızlıqdı,
qəmdi. Və bu hisslərin hamısı dərin düşünən adamdan
ötrü o qədər
təbiidir ki...
Anarın
lirikasında sevgi şeirlərinin özəl
yeri var. Proza və dramaturgiyasında yaradılmışlara aid olan
ən ali hissin ən müxtəlif çalarlarını
göstərən müəllif
poeziyasında da başqa
bir eşqi, bənzərsiz bir duyğunu təsvirə çəkir.
Ay batanda ağlayıb,
Gün çıxanda gülürsən.
Dünyanı gah bağlayıb,
Gah açmağı bilirsən.
***
Səninlə hər söhbətim
Acı həyat dərsində
Bir udumluq nəfəsdir,
Bir anlıq tənəffüsdür.
***
Bu eşq macərasında
Axır,
qaldıq üçümüz,
Qaldıq
üçümüz, gülüm,
Bir sən, bir mən,
bir ölüm...
Reallıqla irreallığın, yuxu ilə ayıqlığın
sərhədi Anar qəhrəmanlarından ötrü
son dərəcə əlçatandır.
Elə gerçək
həyatda olduğu kimi... Sevgi şeirlərində
də eşq, həm əlçatan, gerçək bir duyğudu, həm də xəyal, ilğım kimi uzaqdı...
Ta
90-cı illərdən Anar
yaradıcılığından qırmızı xətlə
keçən mövzuların
əsasını Qarabağ
problemi təşkil edib. Torpaqlarımızın
işğalını, qaçqın
və məcburi köçkünlərimizin, qazi
və şəhidlərimizin
dəhşətli taleyini
nə yazıçı,
nə də onun qəhrəmanları unudublar. Bu mövzu janr, forma, üslub demədən bütün
kitablarına, əsərlərinə,
çıxışlarına, filmlərinə səpələnib
yazıçının... Şeirlərdə də bu ağrının, nisgilin xronoloji ardıcıllığını duymaq sadədir.
Gözün tökülsün yağı,
Sinəmə çəkdin dağı,
Qanlı
göz yaşı tökür
İndi
İsa bulağı.
2000-ci ildə yazılmış şeirdən
gətirdiyim bənd müəllifin heç cür ovuda bilmədiyi, barışmadığı
həsrətini ifadə
edir. O həsrət
ki, ona yalnız o torpaqlara sahib çıxmaqla,
düşməndən azad
etməklə son qoymaq
olardı... Elə də oldu! Otuz
ildən sonra Azad Qarabağa, Şuşaya səfər edən Anar aşağıdakı
misraları yazdı:
Otuz illik həsrətimiz
Qırx
dörd gündə çatdı başa,
Azad edildi Qarabağ,
Azad oldu gözəl Şuşa...
Yurdun taleyi ilə sənətkarın bioqrafiyası
biri digərindən ayrı qavrana, qəbul edilə, yaşana bilməz. Bunu müəllifin şeirlərilə də,
bütöv yaradıcılığıyla
da təsdiq edə bilərik.
Pərvin.
Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 16 mart,
¹10.- S.10-11.