"İnsanlara onların əsl şəxsiyyətlərini göstərmək film çəkməyimizin səbəblərindən biridir"

Macar rejissor, prodüser və ssenarist Bela Tarr 21 iyul 1955-ci ildə Macarıstanın cənubundakı Peç şəhərində doğulub. Valideynləri kino sənəti ilə yaxından əlaqəli olan rejissorun atası səhnə tərtibatçısı, anası suflyor olub və 50 ildən çox teatrda işləyib. Rejissorun uşaqlığı Budapeştdə keçib. Hələ uşaqkən anası ilə birlikdə Tolstoyun "İvan İliçin ölümü" əsəri əsasında çəkilən filmin kastinqində iştirak edib və ilk rolunu bu filmdə oynayıb. Lakin rejissorun aktyorluq fəaliyyəti çox çəkməyib, Mikloş Yançonun "Canavarlar fəsli" filmi ilə aktyorluq karyerasına son qoyub.

16 yaşında film çəkməyə başlayan rejissor, bu sahəyə olan marağını hələ o vaxtlardan kəşf edib.

O, 1977-ci ildə 22 yaşında olarkən ilk bədii filmi olan "Ailə yuvası"nı çəkib. Filmin aktyor heyəti yerli əhali arasından seçilən və peşəkar aktyor olmayan insanlardan ibarət idi. Onlar filmdə yalnız "dostluq" xətrinə iştirak ediblər və bunun qarşılığında heç bir ödəniş almayıblar. Rejissor bu filmi cəmi 6 günə çəkib. Tənqidçilər filmdə Con Kassavetisin rejissorluğundan təsirlər tapdıqlarını desələr də, rejissor bu filmi çəkməzdən əvvəl Kassavetisin heç bir filminə baxmadığını söyləyib.

İlk dörd uzunmetrajlı filminin ssenarisini özü yazan rejissor, "Payız mövsümü" almanaxından sonra macar yazıçısı Laslo Krasnahorai ilə birlikdə "Lənət" filminin ssenarisini yazıb. Yazıçının "Şeytanın tanqosu" romanının filmə uyğunlaşdırılması layihəsi 7 ildən çox vaxt alıb. 450 dəqiqəlik film 1994-cü ildə ekranlara çıxıb. "Şeytanın tanqosu" filmindən sonra rejissor 1995-ci ildə 35 dəqiqəlik "Düzənlikdə səyahət" adlı filmini çəkib bitirib. 5 illik sükutdan sonra 2000-ci ildə "Qaranlıq harmoniyaları" filmini çəkib.

Keçən il dekabrın 9-u Berlində keçirilən 36-cı Avropa Film Mükafatlarının təqdimetmə mərasimində Avropa Film Akademiyası prezidentinin fəxri mükafatına 9 uzunmetrajlı, 1 televiziya, 1 sənədli film, 4 qısa film müəllifi olan rejissor layiq görülüb.

Uzunmetrajlı kadrların ustası sayılan Bela Tarrın ən son müsahibələrindən birini təqdim edirik.

- Uzun planlarınızın arxasında duran səbəblər haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Bu haqda ümumi nə deyə bilərəm ki? Bu nəslin insanları hekayənin məntiqini izləyə bilirlər, amma həyatın məntiqini yox. Bir çox başqa şeylər arasında mən hekayəni həyatın ölçüsü hesab edirəm. Şifahi ünsiyyətdə sahib olmadığımız şey zaman, təbiət və meta ünsiyyətdir. Xəbərlərə baxırsan, sadəcə, danışırlar, kəsirlər, bəlkə də hansısa kadrlar olur və ardınca çıxış, hərəkət və nitq var. Bizim üçün film bir az fərqlidir.

- Hekayəyə yanaşmanız necədir?

- Bizim fərqli ifadə tərzimiz var. Hekayə bizim üçün ikinci plandadır. Əsas olan həmişə insanlara necə toxunacağınızdır. Real həyata necə daha çox yaxınlaşmaq olar? Biz danışdıqca bir çox başqa şeylər baş verməyə davam edərkən, həyatla bağlı şeyləri necə başa düşə bilərsiniz? Məsələn, masanın altında nələr olduğunu bilmirik, amma orada maraqlı, vacib və ciddi hadisələr baş verir.

- Adətən, müəyyən qrupla işləməyə üstünlük verirsiniz. Belə deyək, sizin öz komandanız var və onlarla işləmək sizə daha rahatdır. Komanda kimi işləyirsiniz, yoxsa, rejissorun işin əsas müəllifi olduğu nəzəriyyəsini qəbul edirsiniz?

- Mən çox avtokratik adamam və hər şey bir cüt ələ aiddir. Kino çəkmək demokratik proses deyil. Hər şeyə mən qərar verməliyəm. Amma bəstəkarı, operatoru, yazıçını dinləməsəm, dəli ola bilərəm. Onları işə cəlb edirəm və dinləmək məcburiyyətində oluram...

- Filmlərinizin soyuq və ümidsiz olması ilə bağlı tənqidləri qəbul edirsiniz? Deyəsən, ümid azdır.

- Xeyr, çünki ümidlə dolu olduğumuzu düşünürəm. Əgər siz film çəkirsinizsə, onun yaxın əlli il ərzində var olacağına və bəlkə daha sonra da kimlərinsə ona baxacağına inanırsınız, bu çox böyük nikbinlikdir.

- Demək, əsl ümid yaradıcı prosesin özündədir?

- Bəli, dəqiq.

- Bəs bəşəri vəziyyətlərin absurdluğu (mənasızlığı) haqqında ekzistensial baxışı qəbul etmirsiniz?

- Xeyr, bu absurd deyil. Dünya öz oxu ətrafında fırlanır və insanlar filmlərə baxır. Bu bizim filmimizdir, bu qədər. Sizə və hər kəsə insan vəziyyətinin necə olduğunu göstərmək istəyirik. Bu qədər. Heç kimi mühakimə etmək istəmirik. Biz bundan heç bir şəkildə məna çıxarmaq istəmirik. Baş verənlərlə bağlı nələrsə göstərmək istəyirik.

- Sizcə, filmləriniz, təkcə Macarıstandakı narahatlıqlar haqqında deyil, universaldır?

- Bəli, macar filmləri çəkirik, amma vəziyyətin hər yerdə eyni olduğunu düşünürəm. Əgər, həqiqətən də, bir az dərin işlərlə məşğul olmaq imkanınız varsa, düşünürəm ki, hər kəs hər şeyi başa düşə biləcək. Sual həmişə dərinlikdədir: insanlara necə toxunmaq olar?

- Yaratmağa çalışdığınız zaman, məkan və ritmi izah edə bilərsiniz?

- Çox sadə. "Lənət" (1988) filmində tamamilə tək olan bir insan vardı və biz onun cəmiyyətdəki və kainatdakı tənhalığını göstərmək istədik. Buna görə təbiəti, təbii mühiti və zamanı da işin içinə daxil etməlisiniz. Onun hər zaman yoxa çıxdığını görürsən.

- Nəhayət, ünsiyyət tamamilə pozulur və o, it kimi hürməyə başlayır.

- Bəli, təbiətə getməsinin səbəbi də budur. Artıq danışmaq istəmir, çünki həyatı başa çatır.

- Amerikalı tənqidçi Conatan Rozenbaumun yaradıcılığınızı "mənəviyyatsız Tarkovski" kimi qiymətləndirməsi barədə nə düşünürsünüz? Özünüzü belə vəziyyətdə görürsünüzmü?

- Bu, Conatan Rosenbaumun öz fikridir. Bilmirəm, bu onun fikridir. Onunla bu məsələlər haqqında danışmamışam. Əsas fərq odur ki, Tarkovski dindardır, biz isə yox. Amma onun həmişə ümidi vardı, Allaha inanırdı. O, bizdən daha günahsızdır. Xeyr, onun üslubunda film çəkmək üçün həddindən çox şey görmüşük. Məncə, onun çox vaxt daha yumşaq və həssas olan texnikası da fərqlidir.

- Sizin stiliniz sərtdir?

- Bəli, o mənim üçün həddindən çox yaxşıdır.

- Müsahibələrinizin birində gənclik illərində filosof olmaq istədiyinizi oxumuşdum. Kino çəkməyinizi başqa mənada fəlsəfə kimi görürsünüz? Başqa cür desək, bədii vasitələrdən istifadə edən fəlsəfi araşdırma olduğunu deyə bilərik?

- Xeyr, ondan tamamilə uzaqlaşdım. Fəlsəfədən və filosof olmaqdan tamamilə imtina etdim. Gənckən filosof olmaq istəyirdim, amma xoşbəxtlikdən və ya bədbəxtlikdən başıma bir şey gəldi. İndi film çəkirəm, amma əsl rejissor deyiləm.

- Kinoyla maraqlanmadığınızı və kinonun nə olduğunu bilmədiyinizi demisiniz?

- Bilmirəm. Bu, doğrudur.

- Belə olan halda, kino ilə sizin gördüyünüz iş arasında fərq var?

- Ümid edirəm ki, biz kinodan daha çox, həyata yaxınıq.

- "Kinonun nə olduğunu bilmirəm" deyərkən ənənəvi kinonu, yoxsa, kommersiya filmlərini nəzərdə tutursunuz?

- Hər cür kinonu. Sadəcə, kinonu.

- Hər cür kinonu nəzərdə tutursunuz demək. Özünüzü bunun bir parçası kimi hiss etmirsiniz?

- Xeyr, bunun səbəbi bir az əvvəl sizə hekayə haqqında dediklərimdədir. Mənimçün kinoda baxdığım şeylər həmişə boşboğazlıqdır. Bu, mənalı sualdır. Fərq; insanlarla əlaqəmiz, onları izləməyimiz və aktyorlarla işləmək tərzimizdədir. Buna görə də bütün bunları etməyi sevirəm. Çünki bir tərəfdən film çəkmək çox darıxdırıcıdır. Bir ssenarimiz var, amma çəkiliş zamanı heç vaxt ssenaridən istifadə etmirik. Aktyorlarımız var, amma aktyor kimi davranmırlar. Biz onlarla dost kimi və ya sadəcə, şəxsiyyətlərini önə çəkərək işləyirik...

- Fərq olduğunu düşünmürsünüz? Bəzi rejissorlar həvəskar aktyorların filmə fərqlilik qatdığını düşünürlər.

- Xeyr, bizimçün heç bir fərq yoxdur. Bəzi filmlərimizə baxsanız, görərsiniz ki, biz həmişə şəxsiyyətə önəm verdiyimiz üçün, həm peşəkar, həm də həvəskar aktyorlara ehtiyac duyuruq. Əgər hansısa aktyor səhnədə oynamağa başlayırsa, dərhal ondan nə etdiyini soruşuruq. Oynama - sadəcə, özün ol. Kiminsə daxilində nələrin baş verdiyi ilə maraqlanmağımızın səbəbi budur. Onlar səhnədə yaşamalıdırlar. Əgər hissləri real deyilsə, bunu onun gözlərindən görə bilərsiniz...

- Bir ssenariniz olur, amma sonra onu atırsınız? Düz başa düşdüm?

- Xeyr, bizim ssenarimiz prodüserlər və büdcəyə töhfə verəcək qurumlar üçündür. Bu qədər. Sonra çəkilişlərin harada aparılacağını araşdırmağa başlayırıq. Bizim personajlar və bəzi digər ideyalarla uyğunlaşacaq əsas məqsədimiz olur, amma biz mütləq real həyata bənzəyən bir yer tapmağa çalışırıq. Buna görə də çəkilişin harada baş verdiyi son dərəcə vacibdir. Biz uzun müddət - bəzən bir il - sadəcə, insanlara və məkana baxaraq oturub filmi necə çəkəcəyimizi düşünürük...

- Hardasa oxumuşdum ki, Piter Breygelin (hollandiyalı intibah dövrü rəssamı - tərc.) rəsmlərinə heyransınız və sizin işlərinizlə müqayisədə onun rəsmlərində sizin əldə etməyə çalışdığınız iddiasız dürüstlük olduğu üçün rəsmlərinin maraqlı olduğunu demisiniz. Siz öz filmlərinizin sadə olduğunu deyirsiniz, lakin Breygeldən sonra onun rəsmləri haqqında söylənilən şərhlər həddindən çox mürəkkəb deyildi?

- İndi bizə daha yaxınsınız, Breygel həqiqətən, mühüm və möhtəşəmdir. Onun rəsmlərində çox sayda insanlar olduğunu və hər birinin fərqli simaya, görünüşə və şəxsiyyətə sahib olduğunu görə bilirsiniz. Onlar şəkillərdə çox kiçik görünə bilər, lakin hər birinin şəxsiyyəti var. Ona görə də biz onu çox sevirik. "Qaranlıq harmoniyalar" filmində olduğu kimi, izdiham içində çəkiliş apararkən həmişə oradakı insanların şəxsiyyətlərini göstərə bilmək istəyirik. Bizimçün onlar yalnız kütlənin bir hissəsi deyil.

- Buna görə də deyə bilərik ki, siz şəxsiyyətin dürüstlüyünə və həqiqiliyinə çatmağa çalışırsınız?

- İnsanlara onların əsl şəxsiyyətlərini göstərmək film çəkməyimizin səbəblərindən biridir.

- Filmlərinizin çox vaxt fövqəltəbii görünməsinə münasibətiniz necədir?

- Fövqəltəbii və ya hər hansı fəlsəfi nəzəriyyəni düşünmürük, çünki film maddidir. Biz kameralardan istifadə edib səhnələri çəkirik. Əgər yazıçısınızsa və kağızınız varsa, bu masa haqqında çox şey yaza bilərsiniz. Lakin əgər siz rejissorsunuzsa, sadəcə, bu masanı göstərə bilərsiniz. Bunun necə masa olduğunu və nə qədər maraqlı olduğunu görə bilərsiniz, amma o yenə də, bir masadır. Buna görə də başa düşə bilmirəm ki, niyə kimsə fəlsəfi və ya föqəltəbii şeylərdən danışsın? Xeyr, bu doğru deyil. Lütfən, filmə baxın və ürəyinizin səsini dinləyin. Lütfən, gözlərinizə inanın, hər şey çox aydın və çox sadədir. İzləyin. Bu vacibdir...

- Filmləriniz Macarıstanda necə qarşılanır?

- Müəyyən qism insanlar izləyir. Hər yerdə eynidir, adətən adi kinoteatrlarda göstərilir. Biz böyük kinoteatrların bir hissəsi deyilik.

- Sizi macar kinosunun qara qoyunu kimi tanıyırlar. Dedikləri qədər varsınız.

- Biz, sadəcə, fərqliyik, bu qədər.

Bela Tarr

Tərcümə: Nilufər Hacılı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 16 mart, №10.- S.30.