Asiya xalqları ədəbiyyatı milli araşdırma kontekstində

Tənqid və ədəbiyyatşünaslıqda dünya ədəbiyyatının öyrənilməsi böyük ənənədir; hələ XIX yüzildən başlayaraq müxtəlif xalqların ədəbiyyatı araşdırma mövzusu olub, ayrı-ayrı əsərlər tərcümə edilib, hətta dərsliklərə salınıb. Bu ənənə milli ədəbiyyatşünaslığın inkişafına da bu və ya digər dərəcədə təsir göstərib. Bu prosesdə 90 yaşlı Ədəbiyyat İnstitutunun da böyük payı vardır; artıq yüz ilə yaxındır ki, institut əməkdaşları müxtəlif xalqların ədəbiyyatı ilə bağlı çoxlu tədqiqatlar aparılıb. Zaman-zaman burada dünya bədii fikrinin görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığı ilə bağlı elmi əsərlər yazılıb, dissertasiyalar müdafiə edilib. Lakin uzun müddət dünya ədəbiyyatı çətiri altında Avropa, Amerika ədəbiyyatı öyrənilmiş və tədqiq edilmişdir. Ancaq aydın məsələdir ki, dünya ədəbiyyatı yalnız bu iki qitənin ədəbiyyatı ilə məhdudlaşmır, daha geniş arealı təmsil edir və bədii düşüncəni zənginləşdirir. Yəni zaman keçdikcə dünya ədəbiyyatı çətiri altında araşdırılan bədii düşüncənin dar gəldiyi aydın görünürdü. Nəticədə dünya ədəbiyyatının böyük bir hissəsi öyrənilmir, ali məktəblərdə belə dərsliklərə salınmamış qalırdı. Halbuki dünya ədəbiyyatı içərisində Asiya xalqlarının ədəbiyyatı önəmli yerlərdən birini tutur. Məsələn, çin ədəbiyyatı ən qədim ədəbiyyatlardan biridir. Həm tarixi keçmişinə, həm də sənətkarlıq baxımından Asiya xalqlarının ədəbiyyatı dünya bədii xəzinəsini mövzu, problematika, obrazlar, xarakterlər, bədii kompozisiya orijinallığı və s. cəhətdən də çoxsəsli edir. Təkcə onu demək lazımdır ki, XX yüzilin əvvəllərində hind şairi, dramaturq və nasiri Robindranat Taqor Asiya xalqları içərisində ilk Nobel mükafatı almışdır. Özü də bu mükafatı "poetik zəkadan ustalıqla istifadəsinə", "dərin həssaslıqla yazılmış orijinal və gəzəl şeirlərinə" görə alır. Bundan sonra uzun müddət Asiya ədəbiyyatından Nobel mükafatçısı olmamasına rəğmən, son vaxtlar Asiya ədəbiyyatı önə çıxmışdır. 1968-ci ildə Yasunari Kavabata Yapon şüur və mədəniyyətini ustalqıla çatdlırdığına, yenə yapon yazıçısı Kenzabure Oe "Gerçəkliyin və mifin birləşərək bugünkü insan fəlakətlərinin qorxulu mənzərəsini canlandırdığı təsəvvür edilən dünyanın poetik bir güclə təsvirinə görə" (1994) həmin mükafatı qazandı. 2012-ci ildə isə Çin yazıçısı Mo Yan "Öz əsərlərində magik realzimlə xalq nağıllarını, tarixiliklə müasirliyi" əlaqələndirdiyinə görə Nobel ödülünə sahib oldu. Digər Asiya xalqları içərisində də bədii düşüncənin zirvəsini fəth edən şairlər, yazıçılar, dramaturqlar, filosoflar az olmayıb. Bütün bunlar Asiya xalqlarının ədəbiyyatının getdikcə dünya bədii düşüncəsində mühüm yer tutduğunu göstərirdi. Təsadüfi deyil ki, son zamanlarda Asiya ədəbiyyatının müxtəlif nümayəndələri dünyanın digər nüfuzlu mükafatlarını qazanmışlar. Lakin sovetlər zamanı bu ədəbiyyatla tanış olmaq imkanlarımız çox məhdud idi. Olsa-olsa bu xalqların yazarlarının mövcud rejimi tərənnüm edən şeirləri, ideologiyaya uyğun gələn bəzi yazıları tərcümə edilirdi. Sovet dövründə Asiya xalqlarının ədəbiyyatından edilən tərcümələrə baxmaq kifayətdir. Bu əsərlər heç də Asiya xalqlarının gerçək ədəbiyyatını əks etdirmirdi. Bütün bunlar Asiya ədəbiyyatının araşdırmadan kənarda qalmasına şərait yaratmış, çox nadir hallarda bu ədəbiyyatların görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığı ilə bağlı məqalələr və tədqiqat əsərləri yazılmışdır.

Bu yaxınlaradək dünya ədəbiyyatı ilə bağlı vəziyyət, demək olar belə idi. Akademik İsa Həbibbəyli İnstitutunu yenidən formalaşdırmağa başlayanda Asiya xalqlarının ədəbiyyatını öyrənməyin vacibliyini tez-tez çıxışlarında səsləndirirdi. 2016-cı ildə Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri şöbəsinin yaranması ilə bu işlərin yeni müstəvidə davam etməsinə imkan yarandı. Şöbənin yaradılması ilə uzun illər unudulmuş Çin, yapon, hind, Koreya, əfqan, Pakistan, İndoneziya, Malay ədəbiyyatlarının araşdırılması üçün qapılar açıldı. İnstitutda Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri şöbəsinin yaradılması Asiya xalqlarının ədəbiyyatını öyrənmək baxımından milli ədəbiyyatşünaslığımızda yeni bir istiqamət açdı. Şöbənin yaranmasında əsas məqsəd təkcə bu xalqların ədəbiyyatını öyrənmək yox, həm də Azərbaycan ədəbiyyatını, mədəniyyətini ədəbi əlaqələr kontekstində təbliğ etmək idi. Doğrudur, bu xalqların ədəbiyyatını öyrənmək üçün müəyyən zaman lazımdır, lakin artıq bunun əsası qoyulmuş, milli ədəbiyyatşünaslığımızda yeni bir tədqiqat istiqaməti açılmışdır. Artıq şöbədə çin, pakistan, vyetnam, yapon, monqol, indoneziya, koreya əfqan, hind ədəbiyyatı üzrə araşdırmalar aparılır. Şöbənin tədqiqatına iki problem ("Asiya xalqları ədəbiyyatı və ədəbi əlaqələri", "Asiya xalqları ədəbiyyatı: mərhələləri, problemləri, şəxsiyyətləri") və iki mövzu ("Asiya xalqları ədəbiyyatının inkişaf meyilləri, "Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri") daxildir və bu istiqamətlər üzrə aparılan elmi araşdırmalar öz bəhrəsini verməkdədir. Bu sətirlərin müəllifinin hind və benqal ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Robindranat Taqorun həyat və yaradıcılığı ilə bağlı "Rabindranat Taqor. Yeni Hindistanın manifesti" (Bakı, 2021) monoqrafiyası işıq üzü gördü. Bu əsər görkəmli şair, yazıçı haqqında son əlli ildə yazılan ilk monoqrafiyadır. Filologiya elmləri doktoru Bəsirə Əzizəliyevanın Pakistan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Məhəmməd İqbal haqqında "Məhəmməd İqbal. Eşq və düşüncə şairi" monoqrafiyası nəşr olunub. Bu araşdırmalar ədəbi əlaqələr kontekstində atılan ən mühüm faktor və faktlardır. Sevda Məmmədovanın "Azərbaycan-Vyetnam ədəbi əlaqələri" (2023) monoqrafiyası iki xalqın ədəbi əlaəqlərini araşdırmaq baxımından bir ilkdir. Pakistan şairi Məhəmməd İqbalın "Seçilmiş əsərləri" ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilində dərc edilmişdir. "Asiya ədəbiyyatı araşdırmaları" silsilə kitablarının ilk kitabı nəşr edilib (2023). Kitabda şöbə əməkdaşlarının müxtəlif vaxtlarda Asiya xalqları ədəbiyyatı ilə bağlı məqalələri toplanmışdır. Bu məqalələrdə ilk dəfə olaraq Asiya ədəbiyyatı ədəbiyyatşünaslıq kontekstindən dəyərləndirilir, bəzən isə müqayisəli araşdırmalar aparılır.

Şöbənin yaradılmasından keçən müddətdə yüzdən çox elmi məqalə yazılmış, xarici ölkələrdə simpoziumlarda elmi məruzələr oxunmuşdur. Bədirxan Əhmədovun "Robindranat Taqor Azərbaycan ədəbi, elmi mühitində" adlı məruzə Hindistanın Quvahatı ştatında Quvahatı Universitetində təşkil olunmuş beynəlxalq konfransda edilmişdir. Bəsirə Əzizəliyeva "Məhəmməd İqbalın "Cavidnamə" əsərində türk, islam və Qərb görüşləri" adlı məruzə ilə Türkiyədə beynəlxalq konfransda çıxış etmişdir. "Məhəmməd İqbal və türklər" məqaləsi isə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə (30 iyun, 2018-ci il) dərc edilib. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şəhla Qurbanova və Leya Pirimova hind, elmi işçilər Gülnar Yunusova yapon, Leyla Ramazanlı indoneziya, Leyla Həsənzadə korey, Lamiyə Nəsirova monqol, Nərgiz Kərimova çin, Sübhan Məmmədov Malay, Sevda Məmmədova Vyetnam, ədəbi əlaqələri ilə bağlı tədqiqatlar üzərində işləyirlər. Bu xalqların ədəbiyyatı haqqında ilk araşdırmalar elmi məcmuələrdə nəşr olunub, müxtəlif elmi konfranslarda məruzələr edilib. Şöbədə "Azərbaycan ədəbiyyatında Çin (şeirlər, hekayələr)" mövzusu ilə bağlı toplama işləri aparılıb.

Artıq şöbədə Asiya xalqları ədəbiyyatının müxtəlif problemləri ilə bağlı dissertasiya mövzuları da işlənilir. Belə ki, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şəhla Qurbanova "Azərbaycan-hind ədəbi əlaqələri" mövzusunda elmlər doktorluğu dissertasiyası üzərində işləyir. Nərgiz Kərimova "Azərbaycan ədəbiyyatında Çin mənşəli arxetip və obrazlar", doktorant Günay İbrahimova "Əfqan əsilli amerikan yazıçısı Xalid Hüseyninin yaradıcılığı, Leyla Pirimova "Hind əsilli Amerika yazıçısı İndu Sundaresanın "Tac Mahal" trilogiyasında türk gerçəkliyinin təsviri" mövzusunda filologiya üzrə fəlsəfə doktorluğu dissertasiyası üzərində işləyirlər. Şöbənin ilk fəlsəfə doktoru Leyla Ramazanlı indoneziya ədəbiyyatını ugurla araşdırır. Şöbənin böyük elmi işçisi Gülnar Yunusova "Haruki Murakaminin yaradıcılığında postmodernizm" mövzusunda tədqiqat işini ugurla müdafiə etmiş və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk hadisədir. Tədqiqat işinə yapon, rus, türk yaponşünaslarının yüksək fikir bildirməsi, Yaponiyanın Azərbaycandakı səfirinin müdafiədə iştirak etməsi və çıxış etməsi iki ölkə arasında ədəbi-mədəni əlaqələri zənginləşdirmək baxımından da əhəmiyyətlidir.

Şöbənin yaradılmasında məqsəd təkcə araşdırma aparmaqdan ibarət deyil, həm də xalqlararası mədəni missiyanı həyata keçirməkdir. Bu istiqamətdə də şöbədə məyyən işlər görülür. Bu ölkələrin səfirlikləri ilə əlaqə saxlanılır, onların müxtəlif bayramlarında, tədbirlərində iştirak edilir. Hindistanın, Çinin, İndoneziyanın müstəqillik günlərində səfirliyin təşkil etdiyi tədbirlərdə şöbə əməkdaşları da iştirak edir. Bütün bunlar həmin ölkələrin ədəbiyyatını araşdırmaqla yanaşı, Azərbaycan ədəbiyyatını və mədəniyyətini yaymağı da imkan verir. Bu istiqamətdə müəyyən işlər görülmüş, ayrı-ayrı ölkələrin müxtəlif təşkilatları ilə İnstitut arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanmışdır. İnstitutun direktoru akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə Çinin Konfutsi İnstitutu arasında elmi-ədəbi əlaqələrin inkişafı ilə bağlı birgə müqavilə imzalanmış və İnstitut daxilində Çin Mədəniyyət Mərkəzi yaradılmışdı. Mərkəzi yaratmaqda əsas məqsəd qədim İpək yolunda mədəniyyətin, ədəbiyyatın yenidən bərpası, qarşılıqlı tədqiqatların aparılması, birgə konfransların keçirilməsi olmuşdur. Mərkəzin daxilində Çin dili tədris olunur. Hazırda həmin mərkəzdə İnstitut əməkdaşlarından dörd nəfəri Çin dilini öyrənməklə məşğuldur. Bu yaxınlarda isə şöbənin nəzdində Çin tədqiqatları mərkəzi yaradılıb. Şöbənin doktorantı Nərgiz Kərimova üç ay yay məktəbində, bir dəfə isə altı ay Anxoy vilayəti Xefey şəhərindəki Anxoy Universitetinin Beynəlxalq Təhsil Mərkəzində "Müasir Çin dili" adlı təqaüd proqramında təcrübə keçmişdir.

2017-ci ilin iyununda Çin İctimai Elmlər Akademiyası Etnik Ədəbiyyatlar İnstitutunun professoru Huanq Zhongxianq İnstitutumuzda bir həftəlik elmi ezamiyyətdə oldu. Bu müddətdə professor Huanq Zhongxianq Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri şöbəsində "Çində etnik ədəbiyyatların tədqiqi" mövzusunda məruzə oxudu. 2017-ci ilin oktyabrında Bakıda keçirilən Azərbaycan-Çin birgə konfransında "Qədim Azərbaycan ədəbiyyatında Çin motivləri" mövzusunda məruzə ilə çıxış etdim.

Pekində keçirilən "Dəyişən dünya kontekstində Çinin inkişafı" (Pekin, 17-18 noyabr 2017) Beynəlxalq konfransında akademik İsa Həbibbəyli və B.Əhmədli məruzə etmişlər. Çin İctimai Elmlər Akademiyasının təşkil etdiyi bu tədbir dünyanın müxtəlif ölkələrində Çin tədqiqatlar mərkəzinin yaradılması üçün müəyyən hazırlıq məqsədi daşıyırdı. Pakistanın Lahor Kollec Universiteti ilə şöbə arasında qarşılıqlı müzakirələr aparılır, konfranslar keçirilir. 2022-ci ildə "Azərbaycan-Pakistan ədəbi-mədəni əlaqələri yeni mərhələdə" adlı beynəlxalq elmi konfrans olduqca verimli olmuşdur. Konfransın 10 nəfər pakistanlı iştirakçısı Gəncə şəhərinə getmiş və Nizami Gəncəvinin məqabərəsini ziyarət etmişlər. Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları isə 2022-ci ilin dekabr ayında Lahordakı konfransda iştirak emiş və məruizələr etmişlər. Şöbənin R.Taqorun anadan olmasının 160 illiyinə həsr edilmiş konfransda 30-a qədər məruzə dinlənilmişdir.

Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri şöbəsinin yaradılması ilə əsası qoyulmuş bu ilişgilər artıq öz bəhrəsini verməkdədir. Çin İctimai Elmlər Akademiyasında da azərbaycanşünaslıq mərkəzinin yaradılması ilə bağlı razılıq əldə olunub. 2017-ci ildə "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı Çin Minzu Dillər Universiteti tərəfindən çap edilib. Dastanın başqa xalqların dillərinə tərcüməsinə Çinin də qoşulması abidənin yeni bir arenada tanınması deməkdir. "Kitabi-Dədə Qorqud"un Çin nəşrini, sadəcə, tərcümə adlandırmaq çətindir; bu nəşri həm də dastanın elmi tənqidi mətni hesab etmək olar. Nədən ki, dastanın tərcüməsi zamanı həm də böyük və zəhmətli elmi tənqidi mətn işi görülmüşdür. Bu, kitabın nəşrinin əhəmiyyətini olduqca artırır. "Bir Kəmər, Bir Yol" və "Dəmir İpək Yolu" layihələri tarixi minilliklərlə ölçülən ədəbiyyatların və xalqların qədim İpək yolunun uğurla davam etdirilməsinə zəmin yaradacaqdır.

Əlbəttə, "Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri" şöbəsi yenidir, gəncdir, qüvvələr elmi potensialını hələ bütünlüklə ortaya qoymayıb. Ancaq üfüqdə görünən elmi potensialın bu istiqaməti inkişaf etdirəcəyi, xalqlar arasında ədəbi-mədəni, kulturoloji, mənəvi yaxınlaşmanı təmin edəcəyi aydındır.

Bədirxan Əhmədli

Ədəbiyyat qəzeti: xüsusi buraxılış 2024.- 2 mart, №8.- S.12-13.