Asif Atanın Füzulisi

Sayğılı Azər Turan! Ürəyinizdə Günəş olsun! Asif Atanın Azərbaycanın klassikləri ilə bağlı yazıları oxuculara yaxşı tanışdır. Ədəbiyyatımızda Dədə Qorqudluq olayının (dastan örnəyində), Nizamiliyin, Füzuliliyin, Nəsimiliyin və b. kimi örnəklərin əbədilik imkanı yaradıcılığın ulusal (xəlqi) ölçünü (səviyyəni) təsdiq etməsi ilə şərtlənir. Ulusal olan mahiyyətcə bəşəridir, deməli, zamanı aşandır. Min illərdir ki, ədəbiyyat insanın həyata, dünyaya, təbiətə, özünə münasibətini ifadə edir. Burada təbii ki, yalnız "əks etdirir" anlayışını demək, mahiyyətcə ədəbiyyatın rolunu kiçiltmək olardı. Ona görə ki, ədəbiyyat təkcə əks etdirmir. Əslində əks etdirmək onun ilkin görəvidir. Əsil ədəbiyyat zamanüstü hadisə olub, həmişə gerçəkliyi ötür, bu səbəbdən də ifadə edir. Ədəbi əsərin yaşarılığı həm də yaradıcının ruhunun nə dərəcədə güclü olması ilə bağlıdır. Zəif özünüifadənin məhsulu zamanı ötə bilmədiyindən gerçəkliyə bağlı qalır, sabaha yol ala bilmir. Ədəbi əsərin sabahlı olması yaradıcının şəxsi məziyyətləri ilə sıx şəkildə bağlıdır. Yəni əsərin əbədi olması həm də yaradıcının ləyaqətli ömür yaradıcılığı ilə bağlıdır.

Ədəbiyyatın insani missiyası yalnız gerçəkliyi əks etdirmək olsaydı, zamanında yaradılan örnəklər elə oradaca ilişib qalardı, əbədiyyət üfüqlərinə yetə bilməzdi. O deməkdir ki, ədəbiyyatın işi İnsaniliyi təsdiq etməkdir. İnam (Asif) Ata yazır: "Ədəbiyyat hadisələri Mənaya yüksəldir. Bu səbəbdən də yaxşı ədəbiyyat mütləq şəraiti ötür, mühiti ötür, yaxşı ədəbiyyat, hətta realist ədəbiyyat belə zamandan üstün olur. Bizdə isə yalnız bir şeyi daim təkrar edirlər ki, ədəbiyyatı zaman yetişdirir, şərait yetişdirir, mühit yetişdirir; bunu elə daim təkrar edirlər və unudurlar ki, şərait, mühit, zaman - siyasət yetirir, ayrı-ayrı ictimai quruluşlar yetirir, müəyyən hadisələr yetirir, ancaq ədəbiyyatı zaman yetirmir".

Ədəbiyyatın əks etdirmədən ötə olan ifadəçiliyi - dünyanın ağılda, yaradıcı düşüncədə mahiyyətcə yenidən yaradılmasıdır. İnam (Asif) Ata bu məqamı özünəməxsus biçimdə belə ifadə edir: "Dünyada aşiqlər olub, Məcnunu isə Füzuli yaradıb. Füzulinin yaratdığı Məcnun Füzulininkidir. Dünyada balaca Hamletlər çox olub, ancaq Şekspirin yaratdığı Hamlet olmayıb dünyada. Çoxlu balaca Qobseklər olub, ancaq Balzakın yaratdığı Qobsek Balzakın yaratdığı Qobsekdir və s".

"Ədəbiyyat - dünyanın, həyatın, insanın mənasına çatmaq yoludur". Atanın bu qənaətini necə anlamalı?

Dünyanın, həyatın, insanın mənası, mahiyyəti gerçəkliküstü olaydır. Ədəbiyyat bu anlamı özünəməxsus şəkildə - bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə çatdırır. Şübhəsiz, yaradıcının mövzuya baxışı gərəkli rol oynayır. Atanın fikrincə, bu gedişdə ədəbiyyatın yaxşı mənada, vasitə olması onun dəyərini qətiyyən aşağı salmır. Dünyanın, Həyatın, İnsanın mənası birdir - Mütləqilik. Mütləqilik - Əzəlilik, Əbədilik, Sonsuzluq, Kamillik deməkdir

Hələ 31 il öncə Asif Ata deyirdi: "Füzulilərə qayıtmaq vaxtıdır, Nəsimilərə qayıtmaq vaxtıdır. Ədəbi ideyalar vaxtıdır".

Bəs ölçünü necə müəyyən etməli? İndi çoxunun klassikaya qayıdışı, hərfi hərfinə anladığı kimimi qayıtmaq? Ya bu prosesdə ədəbi yaradıcılığın yeni, bənzərsiz özünüifadə çalarını, xəttini yaratmaq? Əlbəttə, çətin məsələdir. Əslində Atanın sunduğu (təqdim etdiyi) ideya ipuclarını aydınca göstərir. Di gəl, ki, Füzuliliyə, Nəsimiliyə qayıdış şübhəsiz, onları hərfi hərfinə təkrar etmək kimi anlaşılmamalıdır. Yaradıcılıq bənzərsizlik olayıdır, başqasını təkrarlamamaqdır. Deməli, Atanın "Ədəbi ideyalar vaxtıdır" fikri burada mahiyyət ölçüsündə çözüm, çıxış yolu tapmaq üçün gözəl imkanlardan biridir.

Poeziyada yeni deyim tərzi, ifadə imkanlarının çoxçalarlılığı, əruzla hecanın birliyi (əruzdakı əzəmətlə hecadakı zərifliyi birləşdirmək), nəsrdə məna ölçüsündə yığcamlıq, mövzu ilə biçimin bənzərsiz uyumunu, ifadəsini tapmaq...

Oxuculara Atanın Füzuli ilə bağlı yazılarından birini təqdim edirəm. Gerçəkdən bu, Asif Atanın Füzulisidir...

Sayğıyla,

İşıqlı Atalı

Ədəbiyyat qəzeti. - 2024. - 4 may, № 4. - S. 34.