Kədər, həsrət və ümid nəğmələri

Bəkir Çobanzadə poeziyası. II məqalə

Özünü "yıxılan dünyanın" şairi adlandıran Bəkir Çobanzadənin Budapeşt dövrü yaradıcılığında kədər, nisgil, şikayət və narazılıq motivlərinə tez-tez təsadüf etmək mümkündür. Ötən yazıda onun bir çox şeirlərinə xas olan "Bayron kədəri"ni ötəri xatırlatmışdım. Amma qayğısız Britaniya lordunun, bəlkə də, həyatın puçluğu düşüncəsindən doğan kədəri ilə müqayisədə itirilmiş vətən, əsir millət, unudulmaqda olan ana dili, ümidlərdən xali gələcəklə bağlı bir-birindən acı gerçəklərlə üzləşən krımlı şairin qüssəsi arasında yerlə göy qədər fərq vardı.

Bəkir Çobanzadənin kədəri daha predmetli idi, subyektiv-fəlsəfi olmaqdan çox konkret ictimai-siyasi xarakter daşıyırdı. Bu kədər işğala məruz qaldığı 1783-cü ildən sonra faciələr zolağından çıxa bilməyən Krımın və Krım türkünün acı taleyi ilə bağlı idi. "İl uzun, son günü soyuq bir məzar, Yeni il yox bizə, çünki biz: Tatar!", yaxud "Tataram, xalqımın sapsarı bəti, Qanı suya dönüb, çürüyüb əti" - deyən şair mənasız, məqsədsiz mövcudluqdansa ölümü üstün tuturdu. Bu motiv müxtəlif şeirlərində fərqli aspektlərdə təkrarlanırdı. "Bir ölü olayım, məzarsız, daşsız. Duasız, zikrsiz, saxta göz yaşsız"- kimi misralar əslində çıxış yolu tapılmayan fəci vəziyyətin yekunu kimi təqdim edilirdi. Bəzən çıxış yolu mübarizədə deyil, ölümdə görülürdü.

Bədii irsindən topladığı və çox rəmzi səslənən "Qaval səsləri" adı verdiyi (yəqin ki, bu ad altında soydaşlarını qəflət yuxusundan oyatmaq, mübarizəyə səsləmək nəzərdə tutulurdu), adlandırdığı kitaba müəllif kiçik, lakin çox təsirli müqəddimə yazmışdı. Tam şəkildə aşağıda gətirdiyim ön sözdə deyilirdi:

"Mənim yazılarım heç bir şey göstərməsə də, qırılan, çökən, darma-dağınıq yaşayan, bəlkə də, bu gün-sabah öləcək, yox olub gedəcək Krım tatarını, onun xətalarını, qüsurlarını, kədərini, duyğularını çox gözəl dilə gətirir. Bir gün tarix Krıma yar olsa, Krım tatarı öz soydaşlarını arasa, o zaman yazılarım ortaya çıxar. Amma belə olmasa da, zərəri yox... Krım tatarının bunca şanı, şöhrəti, bayrağı, torpağı qeyb oldu, mənim bir neçə yuxusuz gecəm, kədərli gündüzüm itsə nə dəyişəcək? Bu sətirləri yazmağımın verdiyi zövq, bəxtəvərlik mənə yetər. Tatarca bir kimsə danışmasa da, o yenə mənim üçün böyük bir sevinc və zövq mənbəyi kimi qalacaq. Çünki bu dildə qəhrəman xalqımın min illik sevincli-kədərli tarixi yatır, məğrur səsi eşidilir".

Əslində Bəkir Sidqinin poetik avtoportreti sayıla biləcək bu kədərli monoloqu, yaxud yaradıcılıq manifesti onun fikir və söz dünyasının genişliyi, dərinliyi ilə görməyə, axtarışlarının məzmun və mahiyyətini üzə çıxarmağa imkan verir. Eyni zamanda qəlbin dərinliklərindən gələn yanıqlı, yanğılı sətirlər göstərir ki, onların müəllifi şeir yazmaya bilməzdi. Çünki anadan şair doğulmuşdu...

Bəs ümumən nikbin, pozitiv əhval-ruhiyyəli, soydaşlarının çoxu ilə müqayisədə şanslı sayılacaq gənc şairi davamlı ruh düşkünlüyünə salan, ölüm və nəhs tale haqqında biri-birindən kədərli şeirlər yazmağa, ümidsizliyə qapılmağa vadar edən səbəblərin kökü, mənbəyi nədən qaynaqlanırdı? Bəkir Çobanzadənin poetik külliyatını ilk dəfə orijinalda və Anadolu türkcəsində nəşrə hazırlayan Krım-tatar tədqiqatçısı İsmail Otar suala cavab axtararkən belə qənaətə gəlmişdi: "Çobanzadə bir çox şeirlərində "qədər", "müqəddərat", "təqdir", "bəxt", "alın yazısı" kimi anlayışlarla mücadiləyə çalışmışdı. Necə çalışmasın ki, soydaşı olan Krım türkü, həm də yalnız Krım türkü deyil, bütün türklük cahilliyin, bilgisizliyin, dövrlə ayaqlaşmamağın, zalıma boyun əyməyin, səfalətin, naqisliyin və digər hər cür mənəvi düşkünlüklərin səbəbini özündə aramamış, asan yol seçərək hər şeyi gətirib qədərə, qismətə bağlamışdı. Ağıl işlətmək zəhmətinə qatlaşmadan əqli tənbəlliyə uyaraq yalnız acı "tale" və "qədəri" suçlamaqla yetinmişdi. Heç bir mübarizəyə əl atmadan zülmə boyun əyməyi, doğma yurdunu tərk etməyi bir alın yazısı saymışdı. Birləşib haqqını tələb etmək əvəzinə xudbinlik hisslərinə qapılaraq biri-birinə qarşı çıxmış, düşmənin işini asanlaşdırmışdı. Və beləcə ortaya çıxan hər faciəni asanlıqla ötüşdürmək üçün "Qismət belə imiş" - deyə özünə təskinlik vermişdi".

Soydaşlarının bu daşlaşmış düşüncəsinin bəhrəsi kimi "qəzavü qədər" mövzusu Bəkir Çobanzadənin Budapeşt dövrü şeir yaradıcılığının aparıcı xətlərindən birinə çevrilmişdi. Cərəyan edən hadisələrin, vətəndən alınan xəbərlərin, nəhayət, fərdi duyğu və düşüncələrin təsiri altında mövzuya maraq fərqli rakurslarda meydana çıxmışdı. Məsələn, folklor motivləri əsasında yazılmış kiçik həcmli, həyati duyğular üzərində köklənmiş "Tandu" poemasında müəllif insan istəyi və iradəsinin bəxt, tale, qismət üzərindəki qələbəsini əks etdirmişdi. Mifik güclərə qarşı çarpışan Tandu ilə qardaşlarını heç bir təhlükə, sehr, cadu yoldan saxlaya bilmir. Dostlarının intiqamını almaq üçün son ana qədər vuruşur, niyyətlərinə nail olurlar. Tandu bir çox cəhətdən simvolik obraz idi. Müəllif Krım gəncliyini Tandu kimi cəsur, iradəli və mübariz görmək istəyirdi.

Amma təəssüf ki, belə qəhrəmanlar, onların mübarizəsini əks etdirən epizodlar Bəkir Çobanzadə şeirlərində istisna adlandırılacaq qədər az idi. Çoxluq mütərəddid vəziyyətdə qalan, həyatda yolunu tapa bilməyən, ümidini taleyə və qismətə bağlayanlardan ibarət idi. Krımın bu gününün və gələcəyinin belələrindən asılı olması şeir və hekayələrdəki kədər, ümidsizlik motivini formalaşdıran əsas amil idi.

Eyni sözləri əksər şeirlərə xas olan nostalgiya hissləri haqqında da demək mümkündür. Xüsusilə macar paytaxtında yaşadığı ilk aylarda mənəvi və fiziki mənada tənhalıqdan əziyyət çəkən şair çox tez-tez xatirələrə qapılırdı. Həm də bu xatirələr bir qayda olaraq kədərli ovqat üzərində köklənirdi. Vətənini, ata-anasını, uşaqlıq illərini keçirdiyi Qarasubazar qəsəbəsini, ilk təhsil aldığı "Rüşdiyyə" məktəbini yada salırdı. Ailəsinin çətin, məşəqqətli həyatı gözləri önündə canlanırdı. Zillət içində yaşasa da, yurduna, torpağına bağlı olan Krım türklərini sevgi və minnətdarlıqla yad edirdi. Ölkəsinin gələcəyi uğrunda çalışa biləcək insanları xəyalında canlandırırdı. Keçmişin munis xatirələri ilə tənhalığa, kədərə qalib gəlmək istəyirdi. Bu xatirələr həm də ona güc, qüvvə və inam verirdi, çətinliklərə sinə gərməyə ruhlandırırdı. "Mən qəribəm, məscidim yox girməyə, Mehrabına dərdli üzüm sürməyə" - deyən şair bəzən yurdun qəsəbə və kəndlərində eşidilən azan səsi üçün də həsrət çəkirdi:

Ağ saqqallı müəzzin də yaşarmı?

Yenə "Allah!" deyib sözə başlarmı?

"Allah!" - desə eşidənlər olurmu?

Namaz əhli məscidinə gəlirmi?

Yoxsa hamı bir-birini qarğayır?

Bir-birini ağlatmaqçün ağlayır?

Elin atıb qərib yurda sarılan

"Hanı yurdum?" - deyə səsi qırılan.

"Haqq! - deyəndə nə duyarlar yurd üçün?

Yurdu didən neçə məlun qurd üçün?

Zaman baxımından Bəkir Çobanzadənin əksər şeirləri keçmişlə, tarixlə bağlı idi. Əslində onun yaradıcılığının müxtəlif janrları arasında mövzu bölgüsündən danışmaq mümkündür. Məsələn, macar həyatı ilə bağlı təəssürat və müşahidələrini, yurdunda və dünyada cərəyan edən prosesləri publisist məqalələrində əks etdirirdi. Şeirlər isə daha çox dünəndə qalmış xatirələrdən qaynaqlanırdı. Bəzən gələcəyə ünvanlansa da, çox vaxt keçmişə müraciət xarakteri daşıyırdı.

Amma bir qədər qəribə səslənsə də, dünənlə bağlı şeirlər tək bu gün deyil, həm də gələcək kontekstini ehtiva edirdi. Məşhur soydaşı, ömrünü qürbətdə başa vuran Krım-tatar yazıçısı Çingiz Dağçının dediyi kimi, "geriyə baxmaq həyatdan qopub ayrılmaq deyil. Xüsusi ilə Krım tatarlarının indiki vəziyyətində geriyə baxmaq müəyyən mənada həm də gələcəyi düşünmək, qarşıdan gələnləri görməkdir". Bəkir Sidqi də keçmişlə bağlı kədərli xatirələrə məhz gələcəyə daha əmin-arxayın getmək, yanlışlıqları bir də təkrarlamamaq üçün üz tuturdu.

Tələbəlik dövründə o, İppolit Ten, Qabriel Tard, Qustav Lanson və b. kimi filosof, sosioloq və sənət tarixçilərinin əsərlərini oxusa da, marksizmlə yaxından tanış deyildi. Amma yurdun taleyi haqda şeirlərində, bəlkə də, bir sövq-təbii ilə Karl Marksın məşhur tezisindən çıxış edirdi. Yəni xalqını ağır vəziyyətdən çıxarmaq, mübarizəyə səsləmək üçün onu düşdüyü şəraitdən hiddətləndirməyə çalışırdı. Buna isə ilk növbədə, gerçəkliyi sərt, acı boyalarla, təsviri yol ilə nail olmaq mümkün idi:

Millətlər yarışı başlanıb çoxdan,

Hər xalqın var orda ayğırı, atı,

Zavallı tatarın duyulmur səsi,

Zavallı tatarın yox orda adı.

Həm də adı "millətlər yarışında" (bu yerdə Məhəmməd Hadinin təxminən eyni dövrdə yazdığı yanğı dolu "Qoymuş miləl imzasını övraqi həyata, Yox millətimin xətti bu imzalar içində" misralarını xatırlamamaq olmur!) çəkilməyən Krım türkləri fəlakət siyahısında tək deyildilər. Əlyazması halında macar şairlərinin diqqətini çəkmiş "Müsəlman balası, islam cocuğu" adlı şeirində müəllif "Bütün Şərq sərməstdir, uyğuda yatır, Çubuğun sümürür, tiryəkin atır, Keçirir günlərin miskin, fərəhsiz" - deyə müsəlman Şərqinin sağalmaz xəstəliyə mübtəla olmasından kədərlə söz açmışdı:

Keçmişi yalandır, bu günü umud,

Sabahı nəm çəkmiş taxta bir tabut.

Bütün Şərq gömülür məzara diri.

Bir uşaq ağlayır bayaqdan bəri -

Müsəlman balası, islam cocuğu...

Göz yaşlarına kimsənin əhəmiyyət vermədiyi "müsəlman balası" təkcə Krımda deyildi. Onu Baxçasaraydan Kaşğara qədər türkün məskən saldığı hər yerdə, çoxu müstəmləkə və yarımmüstəmləkə boyunduruğu altında yaşayan bütün müsəlman ölkələrində görmək mümkün idi. Bu uşağı fəlakəti ilə baş-başa qalan, ağlamaqdan başqa heç nə bacarmayan türk-islam dünyasının simvolik obrazı da saymaq mümkün idi. Milyonlarla həmvətəni kimi heç böyüyüb maarif və tərəqqiyə də qovuşa bilməmişdi. Aradan onilliklər keçəndən sonra Mirzə Cəlil də ondan artıq "saqqalı uşaq" kimi bəhs etmişdi. Bəkir Çobanzadə yaxşı bilirdi ki, acı fəryadlar "müsəlman balasına, islam çocuğuna" heç nə verməyəcək. Ağlamaq çıxış yolu deyildi. Xilas yolu yalnız keçmişin ağır irsindən birdəfəlik qurtarmaqda, gələcəyə yönəlik düşüncə və fəaliyyətdə ola bilərdi. Ona görə də müxtəlif şeirlərində dönə-dönə savaş və mübarizə rəmzinə çevrilmiş obrazlara, tarixi personajlara üz tutur, milli-mədəni İntibah üçün nicatı onların fikir və əməllərinin dirçəldilməsində görürdü.

Həyatın dəyişməsinə, yenilənməsinə can atan şair durğunluğun və ətalətin düşməni idi. O, təbiətdə də, cəmiyyətdə də arasıkəsilməz hərəkətin, təbəddülatın tərəfdarı idi. Hətta təbiət hadisələrinin timsalında da cəmiyyətdə baş verməsini istədiyi, arzuladığı prosesləri görürdü. Türklərin "Mavi Tuna" dedikləri Dunayın daşmasından, bənd-bərəsinə sığmamasından danışarkən qəflət yuxusuna dalmış xalqının da günün birində bu cür çoşqun, dəli-dolu nəhrə çevirilməsini arzulayırdı. "Dinc tatar çölündə" adlı digər şeirində isə Böyük Çölün laqeydliyə varan dincliyinə, mütiliyinə, əsrlərdən bəri dəyişməməsinə qarşı üsyan edirdi:

Dinc tatar çölünə ətalət yağır,

qan gərəkdir, qan!

Burda hamı qoyun, dovşan, ya sığır,

hanı bir aslan?*

"Qan gərəkdir, qan!" - deyə kükrəyən şair sözün müstəqim mənasında qan axıdılması, yeni savaşlar başladılması arzusu ilə yaşamırdı (Hərçənd "On dəfə hücuma atıldı gavur, On dəfə qanından yarandı çamur. Bir Tatarlar vardı bu qorxunc cəngdə - Onların nəslidir Çingiz də, Ləng də!" tipli misralarında babalarının tarixi hünərindən, axıtdığı qanlardan qürur duyduğunu da gizlətmirdi). Amma "Dinc tatar çölündə" şeirində məhz qan təzələnməsindən söhbət gedirdi. Yalnız qan dəyişimi türk-tatarları laqeydlik və ətalət bataqlığından çıxara, xalqı öz taleyinin sahibinə çevrə bilərdi. Bu motiv müxtəlif şeirlərdə fərqli variasiyalarda dönə-dönə təkrarlanmışdı.

"Mən də kasıb bir işçiyəm sizin tək, Tək amalım gələcəyə yol çəkmək"- deyən şair "dinc tatar çölünün" qoyuna, yaxud dovşana çevrilmiş sakinlərinə yenidən "aslan" olmanın yollarını da göstərmişdi. Həmin yol ilk növbədə elmdən, təhsildən, milli şüura yiyələnməkdən keçirdi. Krım-tatar qızlarına müraciətlə yazdığı "Qalx, Əsma, qardaşım!" şeirində bütün gəncliyi yenilik uğrunda mübarizənin önündə getməyə çağırırdı. Əgər dəyişməsələr, həyatı ata-babaları kimi ətalət və çürük etiqadlar içində yaşasalar, damarlarda təzə qanın qaynamayacağını bildirirdi:

Qalx, Əsma, qardaşım, gey sırma fəsi,

Çiyninə saldığın o şalın hanı?

Savadlı nəsillər yetişdir bizə,

Qoy şimal küləyi açsın havanı.

Anan tək axmasın gözünün yaşı,

Yetişdi hananı qurmaq zamanı,

Atam tək boynumu bükmürəm mən də,

Canımda qaynadı gənc tatar qanı.*

Xalqı xoşbəxt gələcəyə keçmişin təcrübəsini dərindən mənimsəmiş, bilikli və yüksək mənəviyyata malik gənclər apara bilərdilər. İnandığı həqiqət şairin "Öz-özümə", "Student", "Duman", "Xəbər aldım", "Ümid", "Qaranlıq gecə", "Kimsə bilməz", "Gələcək" və s. şeirlərində təsvir və tərənnüm olunmuşdu. Adları çəkilən parçalar nisbətən nikbin əhval-ruhiyyə üzərində köklənmişdi. "Qalx, qardaşım, Əsma" şeirində qadın və qızların da tatar xalqını gələcəyi uğrunda mübarizədə kişilərlə çiyin-çiyinə olmalarının vacibliyi fikri vurğulanırdı:

Biz gedək əl-ələ bu qorxunc toya,

Murzalar çürümüş, Gireylər ölü,

Göstərsin tatarı bizim ozanlar,

Batırlar dolansın dərəni, çölü.

Gedək köydən-köyə tütəyi çalıb,

Duyulsun hər yanda gənc tatar səsi,

Yarış meydanında qalmayım yalnız,

Görünsün Əsmanın sırmalı fəsi.*

Eyni ümid və çağırış dolu notlar türk əsilli xalqlarının dil, fikir və əməl birliyinə çağıran nümunələrdə də duyulur. Ayrı-ayrı şeirlərdən götürülmüş və vahid himnin, nəğmənin nəqəratı kimi səslənən "İzin verin, bir bağırıb kiriyim, Kaşğara, Krıma öz yurdum deyim!", "Tukay qardaşımdır, bir bağça gülü, Mənimkidir könlü, mənimdir dili", "Tünd Tokay şərabı, tatarın şeiri, Dvindən Kaşğara yürümək əmri!" kimi misralar Bəkir Sidqinin dünya türklüyünün gələcək mədəni-siyasi inteqrasiyasına ümidinin göstəricisidir. Şeirlərdən başlanan yol gələcəkdə türkoloq-alimin elmi əsərlərində türk dünyasının yaxınlaşma və birləşmə xətlərini hazırlamağa zəmin yaratmışdı.

Macarıstandan ayrıldığı günlərdə qələmə aldığı "Bir saray quracağam" adlı şeirində Bəkir Çobanzadə dost ölkədə keçdiyi həyat məktəbinin, mənimsədiyi insanlıq dərslərinin təsiri altında soydaşları üçün hansı işləri görəcəyinin anonsunu vermişdi. Əslində bu "saray" sosial ədalətə, milli zəminə, vətəndaşa hörmət və ehtirama əsaslanan gələcək Krım-tatar cəmiyyətinin modeli idi;

Bir saray quracağam, xan olmasın içində,

Qul, kasıb, aclıq, zülm, qan olmasın içində.

Daşını yad eldən gətirtmərəm heç,

Yetər öz yurdumda kəsilən kərpic.

Qoy hündür olmasın dağ zirvəsi tək,

Təməlli saf olsun, nur guşəsi tək.

Aynası gen olsun, qoy girsin işıq,

Hər dərdli adama qapısı açıq.

Qoy əssin hər evə cənubdan külək,

Kəsməsin yolları zorba bir bay tək.*

Bəkir Sidqi Çobanzadə həyatının ən yaxşı illərini keçirdiyi Budapeştdən belə nəcib arzular və işıqlı planlarla ayrılırdı. Amma təəssüflər olsun ki, vətənində onu niyyətlərini həyata keçirməyə imkan verəcək mühit və şərait gözləmirdi.

Krımda və Bakıda yaşadığı dövrdə də türkoloq-alim ara-sıra poeziyaya müraciət etmişdi. Lakin birmənalı demək mümkündür ki, şeirə marağı heç vaxt Budapeştdəki qədər güclü, davamlı səciyyə daşımamışdı. Bəlli həqiqətdir ki, subyektiv hiss və duyğuların ifadəsi kimi meydana çıxan, süniliyi, saxta notları, basqı və qadağaları sevməyən həqiqi şeirin ümdə şərtlərindən biri ruhun və qələmin azad olmasıdır. Tatar gənci Macarıstan paytaxtında maddi, yaxud mənəvi məhrumiyyətlərlə üzləşsə də, ruhu, qələmi azad idi. İstədiyi mövzuya müraciət edə bilirdi. Məhz həqiqi hiss və duyğuların tərcümanı kimi meydana çıxdığı üçün Macarıstanda yazılmış şeirləri müəllif ölkəni tərk edəndən sonra da öz həyatını yaşamışdı...

Ədəbiyyatı "partiya işinin təkərciyi və vintciyi" (Lenin) sayan sovet rejiminin yaradıcı fərdə tələbləri isə tamamilə fərqli idi. Sovet reallığında partiyanın iradəsi xaricində sənətkar azadlığından söhbət gedə bilməzdi. Acı gerçəyi Krıma döndüyü ilk gündən anladığı üçün Bəkir Çobanzadə qanadlı ilham atını - Peqası cilovlamaq, yaxud göstərilən yol və cığırlarla sürmək dilemması qarşısında qalmışdı. Odur ki, vicdanının və ilhamının əksinə gedib saxtakarlığa yol verməkdənsə, şair kimi susmağı üstün tutmuşdu. Başqa variant da mümkündür: ola bilsin ki, həm də şeirə keçilmiş mərhələ, sırf gənclik aludəçiliyi kimi yanaşaraq qüvvə və enerjisini dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, ədəbiyyat tarixçiliyi, türkologiya sahəsində elmi araşdırmalara vermişdi. Nəticədə sovet rejimi şəraitində təsadüfdən təsadüfə qələmə aldığı bədii cəhətdən diqqəti çəkməyən bir neçə şeir qəlbin, ruhun tələbindən çox hansısa hadisəni nəzmə çəkmək istəyinin, yaxud partiya və dövlət tapşırığının nəticəsi kimi meydana çıxmışdı. Aydın məsələdir ki, sözün qiymətini yaxşı başa düşən Bəkir Çobanzadə belə dəyərsiz nəzm nümunələrini çap etdirməyə də xüsusi can atmamışdı.

***

Taleyinə şairlik yazılan həqiqi söz sahiblərinin çoxu kimi, Bəkir Sidqi Çobanzadə də müəyyən mənada gələcəyi görmək, həyatın sonrakı mərhələlərində nələr baş verəcəyini sezmək kimi qeyri-adi duyuma malik idi. Əlbəttə, belə məqamları adi təsadüf də adlandırmaq mümkündür. Elə isə təsadüflərin gerçəyə çevrilməsi heyrət doğurmaya bilmir. Ayrı-ayrı şeirləri illər sonra özünü və xalqını gözləyən çətin sınaqlar, kədərli və faciəvi aqibət haqda peyğəmbərlik təsiri bağışlayır. Bu öncəgörmələr Budapeşt şeirləri üçün xüsusilə səciyyəvidir.

Qəribə səslənsə də, 1919-cu ilin fevralında yazdığı "Hərgələ" ("Təsadüfi adam") şeirində tələbə Bəkir Sidqi sanki necə ucuz bir ölümə qurban gedəcəyini, həyatının sonunda necə alçaq və qəddar rəftara məruz qalacağını göz önündə canlandıraraq elə bil ölümünü də öncədən görmüş və lakonik şəkildə təsvir etmişdi:

Endirir bir sillə və gülə-gülə,

Atdırır çüxura gavur hərgələ...

Yenə Budapeştdə yazdığı başqa bir şeirdə 25-26 yaşlı tatar şairi gəncliyin nəşələrini, həyatın gözəlliklərinin tərənnüm etmək əvəzinə heç bir müsəlman ayininin icra olunmadığı ölümü haqda aradan iyirmi il keçəndən sonra yüzdə-yüz həqiqətə çevrilən şübhə və gümanlarını bölüşmüşdü:

Müsəlman tək yuyulmazmı cənazəm,

Müsəllada qılınmazmı namazım?

Tapılmazmı öz yurdunda, köyündə

Üç arşınlıq qara torpaq Bəkirə?

Oxunmazmı tale əzən ruhum

"Allah rəhmət etsin" - deyə Fatihə?

Sirli öncəgörmə tək şəxsi həyatı deyil, 1944-cü ilin aprelində dəhşətli deportasiyaya məruz qalıb tarixi yurdlarını 72 saat ərzində itirən Krım türklərinin acı taleyi ilə də bağlı idi. 1918-ci ildə yazdığı "Azan səsi" adlı şerində o, sanki 26 il sonra oynanacaq qanlı faciənin anonsunu vermişdi:

Tez toplaşın, azan səsi uçmamış,

Günahınız Salqıtçaytək daşmamış,

Əl açaraq təmiz qəlblə göylərə,

Alnınızı dayayaraq qart yerə,

Haqq qatından yurda şəfa diləyin,

Özünüzə asan ölüm istəyin.

Həqiqətən də, deportasiya Krım türkləri üçün elə qorxunc və rəzil işgəncə xarakteri almışdı ki, "asan ölüm" çoxları üçün bir arzuya çevrilmişdi. Əslində NKVD zindanından, dəmiri muma döndərməyi bacaran qəddar çekistlərin əlindən keçən Bəkir Çobanzadə də yəqin ki, dəfələrlə "asan ölüm" arzulamışdı...

Amma yarıda qırılmış nəğmələri və elmi irsi ona həqiqi ölümsüzlük gətirmişdi.

P.S. Məqalələrdəki şeir nümunələrini Krım-tatar dilindən azərbaycancaya yazı müəllifi uyğunlaşdırıb. Ulduz (*) işarəsi ilə qeyd olunan poetik parçalar isə dilimizə türkoloq alim Ramiz Əskər tərəfindən çevrilib.

Sarayevo

Vilayət QULİYEV

Ədəbiyyat qəzeti. - 2024. - 11 may, № 17. - S. 10-11.