Füzuli divanının dibaçəsi

Cənab Prezidentimizin Sərəncamı ilə bu il "Füzuli ili" elan olunub. Mən də bu sərəncamdan həvəslənərək, Füzulinin türkcə (azərbaycanca) divanının dibaçəsinin dilini sadələşdirib, oxuculara təqdim etmək istədim. Füzuli sənətinin mahiyyətini, Füzulinin estetik idealını anlamaq üçün bu əsərlə tanış olmaq olduqca mühümdür. Lakin əsərin dili ərəb-fars sözləri ilə zəngin olduğundan və XVI əsr Azərbaycan ədəbi dilinin ən yüksək bədii üslubunu əks etdirdiyindən, onu anlamaq o qədər də asan deyildir.

Mənim tədqiqatlarıma görə, dibaçənin dili indiyədək üç dəfə sadələşdirilib; bir dəfə türk alimi Tahir Üzgör, iki dəfə isə Azərbaycan alimləri - mərhum professor Kamil Vəli Nərimanoğlu və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Vərağa Almasov, Elnur Kazımov tərəfindən. Mən bu müəlliflərin sadələşdirmələri ilə artıq əsər üzərində işlədikdən xeyli sonra tanış olsam da, onlarla tanış olduqdan sonra, əksinə daha həvəslə işləməyə başladım. Çünki mənə görə, mənim sadələşdirməm onlarınkından bir qədər fərqlənir. Onların zəhmətlərinə hörmətlə yanaşaraq, onu bildirmək istəyirəm ki, mən əsər üzərində işləyərkən, Füzulinin üslubunu - obrazlar sistemini - təşbehlərini, sintaksisini - söz sırasını, hətta nə qədər çətin olsa belə, bəzən xəbərlərini - feillərini də qorumağa çalışdım. Eyni zamanda onu da qeyd edim ki, ümumiyyətlə, Füzulinin üslubu qəliz olduğundan, bu mürəkkəblik özünü dini məfhumların yer aldığı cümlələrdə daha bariz şəkildə göstərir. Həmin cümlələrin sadələşdirilmələri müxtəlif müəlliflərdə müxtəlifdir. Hər halda, bu sadələşdirmə də mənim anladığımdır. Bu səbəblərə görə də, sadələşdirməmin bəzi məqamları oxucularda hərfi tərcümə təəssüratı yaratsa da, Füzuli dilinin gözəlliyini duymaq üçün mən bu üslubu seçdim.

Qeyd edim ki, üzərində ulduz qoyulmuş ərəbcə-farsca şeir nümunələrinin tərcümələri akademik Həmid Araslının Füzuli əsərlərinin 1958-ci il çapının birinci cildindən götürülmüşdür.

Sonsuz şükür o nitq yaradan natiqə ki, nəzm bəhrləri dənizinin sakinlərini - "şairlərin dalınca gedən yoldan azanları" dalğalarda boğub, burulğanlarda batıraraq, əlləri üzülmüşkən, ümid gəmisi "iman gətirənlərdən başqa" - islam şairlərini istisna silsiləsi ilə sağ-salamat nicat sahilinə çəkmişdir. Və ölçüsüz dua yerin və göyün o nizama salanına ki, nəzminin bismillahını Quranın hissələrinin baş tacı edib, irfan əhlinin qəlb tarlasında vəznli kəlamın sevgi fidanını əkmişdir.

Qitə

Eşq olsun Allaha ki, köməkçi hüsnünün qələmi,

Əzəldən can lövhəsinə ruha zövq verən nəzmi tələblə yazmış.

Şeir kamalı işi onun köməyi olmadan mümkün olmaz,

Ona təşəkkür ki, nəzm təbini lütf etmiş, kərəm qılmış.

Farsca

Bir yaradıcı ki, tövfiq qələmindən söz sahiblərinin*

İdrak səhifəsinə xəyalı o nəqş edir,

Mövzun təb onun xüsusi lütfünün əlamətlərindəndir.

Bu kəlamı öyrənməkdən qiymətli elm yoxdur.

Ərəbcə

İnsanları arzusuna çatdırana və işlərin müqəddəratını*

Qurub həll edənə hörmət bəsləyirik

Öz nemət və köməyi ilə bütün adların sirrini

Öyrədəni müqəddəs sayırıq.

Saysız salam, kəlamı xariqüladə tərtibə salam o söz söyləyənə ki, şeir elmini "biz ona şeir öyrətmədik" məzmunu ilə təbiətindən çıxartsa da, "şeir içində, əlbəttə, hikmət vardır" izah edən hikmət dili ilə əhli-halın qəlbinə qəbul etmiş. Və səmimi tərif o peyğəmbərlər nəzminin qafiyəsinə ki, şeir rütbəsi yoxluq iltifatları ilə etinasızlıq mərtəbəsində qalmışkən, xoşbəxtlik bəxş edən şərəfləndirici silsiləsi ilə nəticədə etibar dərəcəsinə yetmişdir.

Nəzm

O "Mən daha fəsahətliyəm" sandığının incisi ki, hikmət tərbiyəçisi

Ruha zövq verən dodağını şeir balı ilə islatmamışdır.

Şeir bir bəzəkdir, amma biz kimi nöqsanlılara,

O ki kamildir, onu bəzəyə möhtac etməmişdir.

Farsca

O Əhmədi-mürsəl ki, dünyada hər nə varsa*

Onun yaradılışının tüfeylisidir.

Şeirin dərəcəsi ondan yüksəldi

Və onun peyğəmbərlik cövhərinin məhək daşı oldu.

Ərəbcə

İnsanların xeyirlisi olan Məhəmmədə sənalar edirəm.*

Onun gözəllik ayının işığı ilə gecənin qaranlıq pərdəsi açıldı.

Onu tərifləməklə bizim hörmət və etibar dərəcəmiz artdı.

Ona və onun övladına bizim hörmət və salamımız olsun.

Amma sonra, günah səhifələrini qaralama yazan aciz Füzuli, bu yol ilə halını bəyan və üsul ilə gizli fikirlərini şərh edər ki, vücud qayığım təbiət yelkəni ilə uşaqlığın qəflət dəryasından idrak və hissiyyat sahilinə yetdi və şəhvət təhriki ilə uşaqlıq atəşimin şöləsi can və cananın hərarətinə təsir etdi. Mənəvi kamal məşqçim bəxt atımın yüyənini ədəb qazanma tərəfə üzünü tutub, hikmət günəşi təbimin cövhərinə maarif təhsili təsiri salıb, ədəb qazanma rəğbəti qıldıqda, bəxtimin gülü hünər qazanma havası ilə açıldıqda, kamal qazanan cəvahir mədənim bir cənnətə bənzər məktəb idi ki, gözəl həyəti cənnətdə xidmət edən cavan oğlan dəstələri ilə cənnətdən xəbər verirdi. Və bəxtimin hasil olan ulduzunun başlanğıcı bir tərbiyəli, yüksək əxlaqlı məktəb idi ki, şərafətli fəzası sərvqəd sənəmlər ilə cana cənnət müjdəsi yetirirdi.

Qitə

Lətif bir səhn, orda gözəllər səf-səf oturmuşlar.*

Onların görünüşü Quran sətirləri kimi gözəldir.

Hər birisi lövhə günəşini ay kimi qarşısına qoymuşdur,

Kitab vərəqini gül kimi əlində tutmuşdur.

Amma təbiətin nəzakətindən, hələ ki, o yeniyetmələrdə dəqiq elmləri qazanma işığı və həqiqi təlimin əziyyətinə taqət sərhədi və adəti olmadığından, behiştə bənzər dinc məclislərində həmişə aşiqanə şeirlərdən başqa şey oxunmazdı. Və oxuduqları vərəqlərdə ciyəryandıran qəzəllərdən başqa bir yazı tapılmazdı.

Beyt

Şeir bir məşuqədir ifadə gözəlliyi bəzəyi,

Ruhu və ürəyi ilə nazlı gözəllər aşiqləri.

O əziz tayfa - şeir sənətini davam etdirənlər gözəl söhbətləriylə, həm hüsnün surətini anlayır və həm eşq kamilliklərindən xəbərdar idilər.

Qitə

Xoş ol kəslərə ki, ahəngli təbləri ilə şeirdən bəhs edələr,

Gözəllər şeirin məzmununa agah olalar.

Söz söyləmədən eşqin sirlərinin keyfiyyətini başa düşələr,

Əlacsız aşiqin halından xəbərdar olalar.

Mənim ki, yaradılış səhifəmə başıma gələcəkləri yazan qələm, əzəl gündən şeir məhəbbəti hərfini yazmışdı və xilqətimin bağçasına fitrətimin əvvəlindən məhəbbət toxumu və ahəngdarlıq əkilmişdi, o qovuşuğun buludla birləşməsindən təbiətimin fidanı nəm çəkib, nəzm istedadım özünü göstərdi. Və o məclislərin havasına qaynayıb-qarışaraq, yetişən gül ağacım təzə-tər olub, təbiətimin tarlasında şeirin zövq verən gülü bitdi.

Qitə

Nəzm nümunələri pərdə arxasında gizlənmişkən,

O məclisi görüb sevinclə əməl fəzasına gəldi.

Lətafətlə qönçələr könlünü almağa,

Səba bülbülə kəlam söyləmək icazəsi verdi.

Nəhayət, bülbüli-şeyda kimi sərməst oldum və o gülləri tərənnüm etməyə fitrətimin istedadından icazə aldım. Xasiyyətimin üfüqündə ahəngdarlıq ayı doğub, o günəş kimi gözəllərin şövq nurundan istifadə etməyim gün-gündən o dərəcədə çoxaldı ki, az müddətdə nəzmimin işığının şüaları ilə çox şəhərlər və vilayətlər doldu.

Qitə

Fəsahət şöhrəti ilə sözüm tutdu aləmi,

Mən hələ etibar beşiyində taqətsiz uşaq olarkən.

Xoş ətrimlə zövqlər ətirli oldu,

Mən hələ vücudda bir qətrə qan olarkən.

Zaman-zaman şeir sevdası başqa işlərimə qalib gəlib, dəstə-dəstə Leyli kimi gözəllər şeir eşitmək üçün Məcnun kimi başıma yığışıb, şairliyim təsdiq oldu. Və şeirimin avazı ilə aləmlər doldu və tam şöhrəti oldu.

Beyt

Təbiətim şəhərin şöhrətlisi olmağa tam meyl etdi,

Nə gizlədim, sevda məni xalq içində rüsvay etdi.

Və eyni zamanda yüksək fikirlərimin gəlin bəzəkçisi rəva görmədi ki, nəzmimin hüsnünün gözəl qızı maarif bəzəyindən aralı düşüb, dövrün zifaf otağında cilvə qıla. Və yüksək, uca istedadın söz ustadı razı olmadı ki, şeir yolumun sapı elm cəvahirindən məhrum aləmin boyunbağısı ola. Çünki elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsassız divar nəticədə etibarsız olur. Şeirimin mərtəbəsinin elm bəzəyindən çılpaq olmasını xəyanət səbəbi bilib, elmsiz şeirdən ruhsuz can kimi çəkinib, bir müddət nağd həyatımı nəqli və əqli elm fənləri qazanmağa sərf edərək, ömrümün nəticəsi kimi və bol-bol həndəsə və hikmət faydaları qazanmaqla zamanla hünər sənətkarları ləlindən nəzmimin nümunələrinə bəzəklər tərtib etdim. Və yavaş-yavaş təfsir və hədisləri araşdırıb, şeir fəzilətini pisləməyin böhtanlı mənbə olduğun bildim.

Qitə

Şeir zövqündən agah olmayan,

Nəzm əhlini danlamasın.

Öz cahilliyini etiraf etsin,

Hər sözə sehr söyləməsin.

Qısası, nəzm fənləri yaratmaq səbəbi toplanıb, lazım gələn əsərlər ortaya çıxan zamanlarda ki, qüdrət əlim yaradılan sənət məhsullarından kainatın boynuna bir boyunbağı asardı və təbiətimin səyyahı hər saat misli olmayan, gözəl yazılmış əsərlər bağçası bir gülüstana qədəm basardı, bir gün saçları müşk qoxulu bir gözəl ki, dənə xalına Xütən müşkü demək xəta idi və zülfünün paxıllığından tatar müşkünün günü qara idi, sərvinaz kimi xuraman-xuraman mən yazığa mərhəmət kölgəsi saldı və şirin-şirin sözlər ilə əhvalımı sorub, könlümü aldı. Söhbət zamanı və səmimiyyət vaxtı dedi ki, "Ey fəsahət bağçasının gülü və ey ifadə hüsnünün yeni baharının çəməni, Allaha şükür, təriflənənin köməkçi istəyi və Rəbbin qüvvətli yardımı nəzm və nəsr fənləri mülkünü ələ keçirməyi sənə müyəssər etmişdir və söz ölkəsinə başçılıq növbəsi sənə yetmişdir. Əgər ərəbdə, əcəmdə, türkdə yeganə kamillər çoxsa da, amma sən kimi bütün dillərə qadir nəzm və nəsr fənlərini əhatə edən yoxdur. İndi dilinin açarı ruzigarın üzünə ləzzət qapılarını açmaqda və təbinin dalğıcı camaata fəsahət dəryasından bəlağət cəvahiri çıxarıb saçmaqdadır. Aləmin əhalisi yazılarının və müəmmalarının incilərindən ləzzət payı almışlar və bəzi məsnəvi və qəsidələrindən fayda tapmışlar və bəzi farsca qəzəllərini əzbərləmişlər və bəzi ərəbcə rəcəzlərinin zövqünə yetmişlər. Niyə türkzadə dostlar nəzminin ləzzətindən faydalanmayalar və türk tayfasının zövq əhli söz bağçanda qəzəl divanının gülünü tapmayalar. Bu səbəbdən təbiətinin binasının şəkli gələcəkdə qüsurlu ola və bu yolla kamalının istedadının təbii halı ziyan görə".

Qitə

Qəzəl düşünənlərə görə səfalar bəxş edəndir.

Qəzəl hünər bağçasının gülüdür.

Qəzəl ceyranını ovlamaq asan deyil.

Qəzəl irfan əhlinin inkar etdiyi deyil.

Qəzəl bildirir şairin qüdrətin,

Qəzəl artırır şairin şöhrətin.

Könül, indi ki, şeirə çox həvəsin var,

Qəzəl yazmağa daha çox həvəs göstər.

Çünki qəzəl hər məclisin bəzəyidir,

Ağıllı adamların sənətidir.

Qəzəl de ki, dövranda məşhur ola,

Oxumaq da, yazmaq da asan ola.

Doğrusu, bu ürəyəyatan sözləri ki, o tayı-bərabəri olmayandan eşitdim, məhz sözünün məzmununu nəsihət bilib, ehtiyac olunan xahişinə başladım. Amma lazımi zaman kifayət qədər olan kamala icazə vermədi ki, ağıl sərrafı ömrü bəyənilən əsərlərin tərtibinə sərf etməkdə ikən, bu kiçiklərlə heç edə. Və təbiətin şahbazı böyük ovlar gözləyərkən, kiçik ovlar dalınca gedə. Əlacsız, etibarımın əsasına bu fikir lazımdır deyib, uşaqlıq zamanımda yazılan, bağışlamış olduğum qəzəllərimdən bir kiçik divan tərtib etmək məsləhətin gördüm. Və o vaxt məndən xahişlə alanlardan xahişlə alıb, surətlərin toplayıb, ixtisar şəklində tamama yetirdim. Ümid edirəm ki, fəsafət sahibləri və bəlağət səhabələri müşahidə edib oxuduqda, mənşəyimin və doğum yerimin İraqi-Ərəb olub, ömrüm boyu başqa ölkələrə səyahət etmədiyimdən xəbərdar olduqda, bu qüsuru etibarımın süqutunun səbəbi bilməyələr. Və məhəlli məqamıma görə istedadımın dərəcəsinə həqarət ilə baxmayalar. Çünki vətənə sadiq olmaq şəxsin istedadına təsir etməz. Və torpaqda yatmaq ilə qızıldan parıltı getməz. Nə şəhər əhli olmaqla nadan ağıllı adam kimi qəbul olunar və nə çöllərdə durmaqla alim vəhşi kimi.

Nəzm

Pis təbiətli adam bütün ömrünü*

Behiş hurilərilə həmdəm ola;

O cəfalı yerdə gecə-gündüz

Cəbraildən ədəb elmini öyrənə,

Bu etiqaddayam ki, işin sonunda

Ondan pislikdən başqa şey aşkar olmaz.

Əgər işıqlı gövhər illərcə

Qiymətsiz olub torpaq üzərinə düşə,

İnanıram ki, onun etibar ayinəsinə

Torpaqdan az toz qonar.

Əgər torpaqdan götürülsə, yenə həmən gövhərdir,

Şahların tacının ziynətidir.

Əsasən izzətli və etibarlı əhalidən və xüsusilə Rum bəlağətçiləri və tatarın gözəl danışanlarından xahişim budur ki, əgər tərtib etdiyim gözəl misallarda o diyarın söz və ibarələrindən bəzək olmasa və nəzmimi gizli qızı o ölkələrin gözəl zərbül-məsəllərindən yaraşıq tapmasa, bu duaçını üzrlü saysınlar. Çünki hər ölkənin əhlinə borc almaq ar gəlir və hər tayfadan hər nə kim varsa özgəni istifadə etməyi qeyrətə sığışdırmaz, bu diyarın istilahlarının da başqalarına əlçatan olmadığı üçün üzrxahlıq edirik. Boş yerə xətrə dəyməkdən nə çıxar. Allaha şükür və təşəkkür olsun ki, Kərbəla torpağının başqa məmləkətlərin cəvahirindən şərəfli olduğu məlumdur. Və şeirimin dərəcəsini də hər yerdə uca edən, həqiqətən də, bu məfhumdur.

İlahi bu məhəbbətnamə adlı əziz və sevimli övladımı ki, sehirləyici təbimdən doğmuşdur və sehr edən idrakımın nəticəsidir, ləyaqətli hədiyyə kimi nöqsanlarını yandırmaq yolu ilə qürbətə yola saldı. Və məna cəvahiri verib, alqış qumaşları almağa aləm fəzasına ticarət kəcavəsi etdi. Necə ki, qayğını yoldaş edib yoxluq dərəsindən varlıq seyrangahına gətirdin və qüvvətli lütfünü köməkçi edib gizli vadidən gözlə görünən çölə yetirdin, nə diyara getsə və nə vilayətə yetsə, şərəfli qədəmin səadətli və uğurlu, gözəl başlanğıcını xoşbəxt və mübarək edəsən.

İlahi, bu gözəl sevgilini və lətif nümunələri ki, lütfünün bəzəkçisi çöhrəsinə bəzək vermiş və yaraşıq verən köməkçin hüsnünün yaraşığını kamal rütbəsinə yetirmişdir, ümumiyyətlə, bütün fəsad əhlindən, xüsusilə üç alçaq tayfadan himayət qalanda mühafizə edəsən, toxunulmaz saxlayasan. Biri o qabiliyyətsiz katib və cahil imla yazdırandır ki, səhv yazan qələmi, savadın əsasının külüngü və kədər təsirli qələmi bəzəkli binanın "memarıdır". Gah bir nöqtə ilə "məhəbbət"i "möhnət" göstərər və gah bir hərf ilə "nemət"i "nəqmət" oxudar.

Qitə

Şil olsun o katibin əlləri ki,*

O olmasaydı ədəbiyyat və elmlə

qurulmuş olan abadan ölkələr dağılmazdı.

Fasidlikdə onun nüsxəsi (varlığı) çaxırdan da müfsiddir.

Pis yazan katibin əli qələm olsun

Ki, qarışıq yazısı sözümüzü şur eylər.

Gah bir hərf atmaqla "nadiri" "nar" edər,

Gah bir nöqtədə qüsur etməklə "göz"ü "kur" edər.

O adam qələm kimi avara olsun ki,*

Onun qələmi maarif binasının külüngüdür.

Xətti ləfzin surətində bəzəkdir,

Lakin nə fayda yazısının qaralığı məna gözəlinə pərdədir.

Biri o qüsurlu savadsızdır ki, ahəngsiz təbi ilə məclis və yığıncaqlarda istedadına yalvara-yalvara şeir oxuduqda, nəzmdən nəsri seçilməyə və süst üslubu ilə məna nümunələrinin üzündən örtük açılmaya.

Bacarıqsız şeir deyənin pəltək dili lal olsun ki,*

Ondan şeir inciləri səpələnmişdir.

Onun məntiqi qəziyyələri nəticə verməkdən ari etmiş,

Onun təsrifi zəmməli sözləri kəsrəli etmiş.

O dil kəsilsin ki,*

Söz fəzasında ondan fikir sarayları uçurulur.

Onun pis ləhcəsinin inqilabından

İbarələr gözəlliyinin vücudu məhv olur.

O yaramaz cənnət nemətlərindən məhrum olsun ki,

Kobud ləhcəsi ahənglini ahəngsiz edər.

Sözünün külüngü nəzm binasını viran edib,

Süst danışmağı fəsahət əhlini pərt edər.

Biri o zalım paxıl və inadcıl xəta düşüncəlidir ki, ahəngsiz təbi ilə şeir davası edə, amma şeir həqiqətlərinə ağlı çatmaya və zəif idrakı ilə nəzm söhbətlərindən dəm vura, amma söhbətin həqiqətlərinə yol tapmaya. Xülasə, paxıllıq insaf gözünü kor edib, idrakına güvənə, cahillər qarşısında boş-boşuna öyünə, boş-boşuna müdaxilələr eyləyə ki, ta şeirdən dinləmə zövqü gedə.

Söz həsudlarının günahı böyükdür,*

Onların bəsirət gözləri varlıq aləmində cəhalətdir.

Sənətkarlıq hüququ onlar arasında itər,

Onlar yüksəkliyə gedən yolu bağlarlar.

Mənasız yerə həsəd aparandan dad,*

Onun qaranlıq ürəyində irfan nuru yoxdur.

Hörümçək kimi bir-iki toxuduqda

Özünü Beytül-Məmur banisindən usta sanar.

Onun dünyagörüşü tamamilə eybdir.

Paxıllıq tozundan onun insaf gözü kor olar.

İrfan gülşəninə paxıllıq payızdır,

İlahi, paxılı xar eylə daim.

İşi mərifət əhlinə zərər verməkdir,

İlahi, paxılı zar eylə daim.

Və Allahın rəhməti olsun o etiqadı təmiz yaxşılara ki, bu təzə nümunələri müşahidə etdikcə əlasının kamalının camalına alqış bəzəyi ilə yaraşıq verə və rəzillərin insaf darağı ilə xətalı zülfündən eyib incilərini çıxarıb, qüdrət güzgüsündən bağışlama sığalı ilə nöqsan tozunu götürə.

Tərlan Quliyev

Filologiya elmləri doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti 2024.- 18 may, №18.- S.30-31.