Turan havalı
zaman şairi
Akif Azalp poeziyasından söz gedəndə, istər-istəməz
yada düşən ilk nümunə şairin eyniadlı
kitabında yer almış məşhur "Turan
havası" (1982) adlı şeiri olur. Yazıldığı
tarixdən yarım əsrə yaxın bir vaxt keçməsinə
baxmayaraq, bu şeir, nəinki öz aktuallığını
itirməyib, uzun əsrlərin Turan idealının artıq
siyasi gerçəkliyə üz tutduğu indiki zamanda,
özünün yeni baharını yaşayır. Siyasi
gerçəkik deyəndə biz, hər şeydən öncə,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin
andiçmə mərasimindəki (14 fevral 2024-cü il) möhtəşəm tarixi nitqinin
aşağıdakı sözlərini nəzərdə
tuturuq: "...Bizim ailəmiz türk dünyasıdır. Biz
özümüzü çox yaxşı hiss edirik. Türk Dövlətləri Təşkilatına
üzv bütün ölkələrlə qardaşlıq
münasibətlərimiz var və bizim siyasətimiz Türk
Dövlətləri Təşkilatını gücləndirməkdir.
Bu, böyük coğrafiyadır, böyük ərazidir,
böyük hərbi gücdür, böyük
iqtisadiyyatdır, təbii sərvətlərdir, nəqliyyat
yollarıdır, gənc əhalidir, artan əhalidir və bir
soydan, kökdən olan xalqlardır. Bundan güclü
birlik ola bilərmi? Əlbəttə
ki, yox".
Bəli,
Akif Azalpın "Hüseyn Cavid təvəllüdünün
100 illiyində Əli bəy Turanın (Hüseynzadənin)
ruhuna ehtiramla" yazılmış "Turan havası"
şeiri, hər şeydən öncə, məhz bu
sözügedən birliyin, eynən bu günlərin dərin
həsrətini əks etdirirdi və məhz bu baxımdan, bu
gözəl şeiri gənc Turan sevdalısının ilk
vizit kartı kimi dəyərləndirmək daha doğru
olardı:
Ağca-ağca
buludların o üzündən
Uca-uca
zirvələri cingildədib,
Süzülərək
içindəki göy üzündən
Qoca-qoca
çinarları dingildədib,
Oynadır
özgə dünyanın
allı-yaşıllı sevdası,
içimdə Turan havası,
dışımda Turan havası!
Bəzi
çalarları, xüsusən, sətirlərinin Ön və
son qafiyələri ilə türklüyün ilk şifahi və
yazılı abidəsi olan "Kitabi-Dədə Qorqud"un
poetik deyim tərzini xatırladan bu nümunədə
vurğulanan rənglərin (ağ, göy, al, yaşıl) həqiqi
şair fəhminin öngörücü xisləti sayəsində
çağdaş və müstəqil türkdilli ölkələrin
dövlət bayraqlarındakı rəng simvolları ilə kəsişməsi
də əsla təsadüfi deyildir. Belə ki, Akif Azalp hardasa
qırx misralıq bu bənzərsiz poetik yaşantıya qədim
və çağdaş türkçülüyün əsas
rəmzi-məcazi atributlarını (at, qala, oxuyan qurd,
qızıl alma və s.), eləcə də Turan uğrunda
çarpışan qılınc sahiblərindən (Alp Ər
Tonqa, Maday xan) tutmuş, yaradıcılığında və
fəaliyyətində Turan idealını yaşadan qələm
sahiblərinə qədər, bir çox tarixi şəxsiyyətlərin
adlarını uğurla həkk etməyə nail ola
bilmişdir:
Arxasınca
Qaspıralı arslanların,
Göyalpların,
Cavidlərin, Toğanların,
Akpınarın
heyrətinə heyrət qoşan
Buğraların,
Çokayların, Çolpanların,
Yürüdükcə
könül deyir:
Bizdən
bu hava qalası,
Türkümdə
Turan havası,
marşımda Turan havası!
Şeirin
sonuncu bəndində böyük tarixi simalar sırasında
Akpınar adının çəkilməsinin öz səbəbi
var. "Turan havası" şeiri çağdaş
dövrün böyük türkçüsü, eyni zamanda
İsmayıl bəy Qaspıralı haqqında sanballı tədqiqatlar
müəllifi, ustad Yavuz Akpınarın hələ sovet
dönəmində, 1982-ci ildə Azərbaycana və Özbəkistana
ilk səfərinin və Daşkənddə öz gənc məsləkdaşı
Akif Azalpla görüşünün maraqlı tarixçəsini
əks etdirir.
Yeri gəlmişkən, ulu öndər Heydər
Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində 1974-cü
ildə hələ tələbə ikən ADU-nun filologiya
fakültəsindən dövlət xətti ilə Daşkənd
Dövlət Universitetinin Özbək dili və ədəbiyyatı
fakültəsinə göndərilən və uzun illər
qardaş Özbəkistanda yaşayıb-yaradan iki filoloqdan
biri kimi Akif Azalpın türk birliyi ideyasına
vurğunluğu təbii idi. Odur ki, Turan obrazı və Turan
idealı istedadlı şairin özbək və Azərbaycan
dillərində çap olunmuş "Sabahın
işığı" (Daşkənd, "Akademiya" 2000)
və "Turan havası" (Bakı, "Vətən",
2006) adlı ilk kitablarındakı ilk şeirlərindən
("Yurdum Turan, aulum Nursu" - 1974, yaxud "Turana vurulan
günümdən bəri, Kipriyimdə donmuş iki damla
yaş" - 1980) tutmuş, gənc bəstəkar Yaqut
Almazın musiqisində, Azərbaycan və Özbəkistan
xalq artisti Gülyanaq Məmmədovanın ifasında səslənən
son nəğmələrinə ("Türkiyə Turan diyor,
Turan Ərdoğan diyor" - 2023, yaxud "Turan şadəsinin
bir cüt mərcanı, Özbəkistan ilə Azərbaycan"
- 2023) qədər, onlarla diqqətəlayiq örnəklərin
və yüzlərlə təsirli misraların
sırasından qırmızı xətlə keçir.
Üstəlik, istedadlı şairin sözügedən
mövzudakı şeirlərinin böyük əksəriyyəti
öz poetik deyim tərzinin orijinallığı və bənzərsiz
bədii-üslubi cazibəsi ilə seçilir. Məsələn,
götürək elə vur-tut, səkkiz misralıq "Oljas
Süleymenov" (1979) şeirini:
Bəs
deyilmiş kimi dillərdə dastan,
"Kız
ku!" şiddətitək şux təranələr!
Bəs
deyilmiş, sanki Dəşti-qıpçaqdan
Aləmə
səsə salan şah türkanələr!
Nurun
saçan kimi mümtaz "Az i Ya",
Açıldı
tarixin ən sərt düyünü!
İndi
Sizə baxıb qoy, görsün dünya, -
Asiyanın
necə böyüklüyünü!!!
İstər bütün türk dünyasının fəxri
kimi, istər çağdaş dövrün böyük
şairi kimi, Oljas Süleymenova Şərq və Qərb
şeirində ithaf olunmuş nümunələrin
sayı-hesabı yoxdur. Ancaq bunu da səmimi və mərdanə etiraf etmək
lazım gəlir ki, həmin nümunələr arasında bir
şair və mütəfəkkir kimi Oljas Süleymenov
portretinin əsas cizgilərini Akif Azalp şeirində
olduğu qədər yığcam və sərrast ifadə edən
ikinci bir örnəyi tapmaq çox çətindir.
Ən
başlıcası isə, ondan ibarətdir ki, vətənpərvər
şair yaradıcılığında Azərbaycançılıq
ideologiyası və Turançılıq məfkurəsi bir
müstəviyə gətirildiyi və bir-birini
tamamladığı üçün Azərbaycan və Turan
obrazları Akif Azalpın Vətən düşüncəsinin
qoşa qanadını təşkil edir. Buna əmin
olmaq üçün şairin məşhur "Azərbaycan"
(1981) balladasının aşağıdakı misralarına dərindən
diqqət yetirmək kifayətdir.
..."Vətən!"
- dedim, nazlı-nazlı güldü Turan
Əsrlərin uğultusu arasından.
Sən
Turandan qalan şansan, Azərbaycan!
Dünya
bir yan, sən bir yansan, Azərbaycan!
Hər
bir şair yaradıcılığında olduğu kimi, Akif
Azalp lirikasında da sevgi şeirlərinin özünəməxsus
yeri və çəkisi var. Amma bu son dərəcə ənənəvi
mövzuda belə, şair hər şeydən əvvəl,
öz üslubunun bənzərsizliyini və obrazlarının
yeniliyini asanlıqla nəzərə çarpdıra bilir. Bu baxımdan, Akif Azalpın ilk qələm təcrübələrindən
olan "Gəlsən, özün gəlmə!" (1979) şeiri ciddi maraq doğurur. Budur həmin
nümunənin ilk və son sətirləri:
Gəlsən,
özün gəlmə!
Mənə
yaddaşımın yadını gətir,
Bir də
dodağımın dadını gətir!
...Onlar da
sənintək düşəndən uzaq
Yovuşmaz oldular heç kimə heç vaxt.
Gəlsələr,
səninlə gələrlər, ancaq!
Gəlsən,
özün gəlmə!..
Təqdirəlayiq tərəfi ondadır ki, şair həm
məzmun, həm forma baxımından ənənə daxilindəki
bu orijinallığı və yeni poetik ifadə tərzini
sevgi mövzusundakı son şeirlərinə qədər
qoruyub saxlamağı bacarır. Məhz bu mənada və bu cəhətdən
Akif Azalpın "Bir bayatıya son söz yerinə" (2017)
adlı şeiri, nəinki onun
yaradıcılığının, bütövlükdə
çağdaş Azərbaycan lirikasının gözəl
nümunələrindən biridir:
Bir
sütül oğlanın lal baxışından
Ay
üzündə qalan o izlər haqqı!
Göydən
müjdə alan bir bakirənin
Bətninə
əkilən o sözlər haqqı!
Dünyanı
yaradan sevgidir ancaq,
Dünyanı
yaşatsa, o yaşadacaq!
Sürünə-sürünə
bir kam yolunda
Qançır-qançır
olan o dizlər haqqı!
Ümidin
sonundan bir qaraltıya
Baxa-baxa
dolan o gözlər haqqı!
Dünyanı
yaşadan sevgidir ancaq,
Dünyaya
nə qalsa, ondan qalacaq!
Akif Azalpın Azərbaycan poeziyasına gətirdiyi
yeniliklərdən biri də çağdaş Olimpiya
ideallarının və idman dəyərlərinin bədii tərənnümü
ilə bağlıdır. Bu mövzunun qədim yunan şairi
Pindarın "Olimpiya nəğmələri"ndən
çağdaş Olimpiya hərəkatının banisi Pyer de
Kubertenin "İdman odası"na qədər dünya
şeirində müəyyən ənənələri olsa
da, milli şeirimizin üfüqlərində ilk dəfə məhz
Akif Azalpın qələmi ilə öz əksini
tapmışdır. "Olimp" poeması
başda olmaqla, müxtəlif illərdə yazılan yüzlərlə
örnəklər, əsasən, Milli Olimpiya və idman dəyərlərimizə
həsr olunmuşdur. Amma onların arasında
dünyamiqyaslı hadisələri əks etdirən və
şairin özünəməxsus poetik
tapıntılarını üzə çıxaran nümunələr
də az deyildir. Məsələn, məşhur
futbolçu Dieqo Maradonanın 1986-cı ildə Argentinaya
çempionluq gətirən qalmaqallı "qol"u əli
ilə vurması, sonradan bunu etiraf etməsi, "Allahın əli"
ibarəsi və s. hamıya yaxşı məlumdur. Ancaq,
baxın, Akif Azalp "Maradona nidası" şeirinin sonunda əfsanəvi
ulduzun öz dilindən bu faktı necə mənalandırır:
...Amma nə
olsa da, şükür, Xudaya,
Ondan bəri
dilim doymur duaya:
Ecazkar əlini
bircə anlığa
Borc
verdiyin üçün Argentinaya!
Bütün
yaradıcılığı boyu Azərbaycanın mürəkkəb
tarixi taleyi, Qarabağ müharibələrinin acıları və
qəhrəmanlıq səhifələri, Böyük Qələbəmizin
mətanət və rəşadət salnaməsi Akif
Azalpın müxtəlif illərdə yaranmış bir
sıra poemaları ("Türkmənçay",
"Nuhçıxan", "Kaman",
"Qaçqın", "44:0") və dram əsərlərinin
("Mələklərin eşqi", "Cənnət
çiçəyi"), eləcə də, çoxsaylı
şeirlərinin əsas mövzuları olmuşdur və
şair bu sahədə ciddi bədii uğurlara imza
atmışdır. Heç də təsadüfi
deyildir ki, onun məşhur "Şəhid
öygüsü" şeiri 2020-ci ildə Mədəniyyət
Nazirliyi tərəfindən keçirilən vətənpərvərlik
müsabiqəsində birinci yerə layiq
görülmüşdür.
Akif Azalp çoxşaxəli
yaradıcılığında onun bədii tərcüməçilik
fəaliyyəti xüsusi yer tutur. Qısalıq naminə
təkcə onun türk dillərindən etdiyi tərcümələri
alası olsaq, onlar dörd kitabda ("Özbək xalq
şeirindən seçmələr", "Krım-tatar xalq
şeirindən seçmələr", "Siraciddin Səyyid.
Vaxt heykəli" və "Akif Azalp. Turan havası"), eləcə də, bir sıra qəzet
və jurnallarda yayımlanıb. Belə ki, Azərbaycan
oxucuları bir çox özbək şairlərinin
yaradıcılığı ilə, həmçinin özbək,
uyğur, türkmən, tatar, krım-tatar, şor xalq
mahnılarından örnəklərlə ilk dəfə Akif
Azalpın orijinaldan edilən gözəl və təbii tərcümələrində
tanış olublar.
Akif Azalp yaradıcılığının ikinci
qanadını onun elmi fəaliyyəti təmsil edir. Əfsus ki, məqaləmizin
həcmi və vəzifəsi bu haqda ətraflı dayanmağa
imkan vermir. Bununla belə, burada ayrıca
vurğulamaq lazım gəlir ki, Akif Azalp "türkdilli
poeziyada tuyuğ janrının poetikası və tarixi"
(1983), "Bədii ideal və tarixi həqiqət" (1997)
kimi genişçaplı, nəzəri tədqiqatlarla
yanaşı, türk xalqları ədəbiyyatına dair
problematik məqalələrin və sanballı elmi məruzələrin
müəllifidir.
Akif Azalp
yaradıcılığı böyük özbək tənqidçisi,
Özbəkistan Qəhrəmanı, prof. Azad Şərəfiddinovdan
tutmuş, Azərbaycan Xalq şairi Fikrət Qocaya qədər,
hər iki ölkənin bir çox ədəbiyyat və elm
xadimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.
Onları burada sadalamağa ehtiyac yoxdur, necə deyərlər,
görünən dağa nə bələdçi!
Biz
yalnız 70 yaşı tamam olan əziz şairimizi ürəkdən
təbrik edərək və ona yaradıcılıq
uğurları diləyərək, sözümüzü
türk dünyasının böyük siması və
Özbəkistan Xalq şairi Rauf Pərfi Öztürkün
"Azalp hadisəsi" məqaləsindən bir fikri ilə
bitirmək istəyirik: "Akif Azalp Türk
dünyasını, Türküstanı, doğma Sözü
dərindən dərk edən böyük şairdir. Mən fəxr
edirəm ki, Akif Azalp Əlişir Nəvai, Zahiriddin Məhəmməd
Babur, Məhəmməd Füzuli, Hüseyn Cavid, Əbdülhəmid
Çolpan kimi nəhənglərin müqəddəs dilində
yazıb-yaradır, öz könlünü tərənnüm
edir" ("Sənət qəzeti", 15 fevral 2006-cı il,
s.22).
Nizaməddin Şəmsizadə
Dövlət
Mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi, professor
Yaşar Qasımbəyli
Filologiya
elmləri doktoru, İsmayıl Şıxlı mükafatı
laureate
Ədəbiyyat qəzeti 2024.-
25 may, №19.- S.20-21.