Füzuli və müasir ədəbiyyat

Füzuli və müasir poeziya haqqında birbaşa nəsə demək mümkündürmü? Klassik və müasir, modern şeir fərqli anlayışlardır, ikisinin də konteksti poeziya olsa da. Klassik mətn, poeziya mətnləri bir şairin yaradıcılığı etibarı ilə müasir şeir üçün kontekst rolunu oynayır, yaxud oynaya bilir (-!) nə yazırsan-yaz, ordan sürüşüb başqa bir cığıra keçmək mümkün deyil (bu cığırda da ciddi şəkildə duruş gətirmək çətindir...), hətta formanın ən ultramüasir növündən istifadə etdikdə o kontekstə daha sıx sarılırsan. (Klassikanı: Füzuli, Xaqani, Nəsimi, Nizami, Sarı Aşıq, Nəbati, Ələsgər, Seyid Əzim, Qurbani, Xəstə Qasım... kimi şairlərin mətnlərini daim mütaliə edən gənc yazıçı həmişə ən dərin səviyyələrdə olmağı arzular...). Bu məsələnin qoyuluşu necə olmalıdır? Əlbəttə, yanaşmanın metodu düzgün işlənməlidir. Yoxsa, Bəxtiyar Vahabzadə "Şəbi-Hicran" poemasını, Əli Kərim "Füzuliyə", Rəsul Rza "Füzuli" poemasını (Gecə-gündüz yazıb, pozduğum sözlər//sanki gül-çiçəkdir, bir uşaq yolub...), Məmməd Araz "Səba yeli" və sair şeirlərini yazıb deyə, onların mətnlərində birbaşa, yaxud dolayı təsirdən necə bəhs edə bilərik? Bəzi füzulişünaslar onun məna yaratmaq (əslində mövcud mənanı dəryanın, zülmətin dibindən çıxarmaq) hünərinə o qədər heyran olurlar ki, müasir şeirdə Füzulidən köçürmələri (tərcümələri...) axtarıb "tapırlar", onların fikrincə, müasir şeirdə hər şey Füzulidən plagiatdır. Yaxud başqa bir absurd: Füzuli yaradıcılığındakı hər bir faktı bilən şünas modern ədəbiyyatın ona inkarçı münasibətini proses kimi qavraya bilmir. Proses olan nəsnəni təkrarlamaq qeyri-mümkündür. Axundzadənin hər bir komediyasına təbdillər mümkündür və nümunələri də var. Mirzə Cəlil "Ölülər" və "Dəli yığıncağı"nda, habelə "Ər", "Anamın kitabı" və sair dramlarında mətləbi proses kimi verir, "Ölülər"də dəlilik, dəliləşmə, "Dəli Yığıncağı"nda yenə dəlilik, "Anamın kitabı" və "Dəli Yığıncağı"nda dil və dilsizlik (lalbyuz), amma nəticədə yenə dəlilik... bu konteksti, bu əsərləri təkrarlamaq, təbdil etmək mümkünsüzdür.

Füzulinin müasir poeziya və ümumən ədəbiyyata təsirini kəsilməyən, qırılmayan proses kimi qəbul etmək lazımdır. Elə bir proses ki, sən onun heç bir epizodunu "tuta" bilmirsən, sadəcə, təkanları görür, müşahidə edirsən.

Ən gözəl müasir poetik mətndə klassikadan gələn vektorların yaratdığı dalğalar müasir mətləbi o vektorlardan maksimum uzaqlaşaraq ifadə etməyə çalışır. Məsələn, Səməd Vurğunun "Düşüncələr" şeirində bu məsafə maksimum uzaqlıqda, həm də düz onun bağrının başındadır. Əhməd Cəmilin adını çəkmədiyim müharibənin "sakitliyi"ndən danışan şeirində də elə. Əli Kərimin Füzuliyə həsr etdiyi şeirin bir misrasında klassik ədəbiyyatdan gələn çox mühüm təsir, hadisə və faktların arxa plana çəkilib mənanın ifadəsi var: dünya səni qocaltdı, yaşıdın olsun deyə. Rəsul Rzanın Füzuliyə həsr etdiyi poemada bütün şeirlərindən keçən söz-möhnət Füzulinin sözü kimi təkrarlanır, klassikanın yaratdığı proses modern şeirdən məna meridianı kimi keçir.

Müasir şeir klassik prosesin məna baxımından davamından çox, eyni zamanda onu tamamlayan və ona qarşı duran nəsnədir.

Füzuli mətnləri hermetikdir, onların şəkli, forması elədir ki, yalnız bu dildə danışa bilirlər. Füzuli şeirindəki məna qovşağı yerlə göyü birləşdirir, ovcunun içində sevgilisinin çöhrəsini görmək istəyən aşiq kimi; bayatılarda olduğu kimi. Onlar da bir hava içində canlıdırlar. Professor Əhməd Cəfəroğlunun tərcüməsində 75 Azərbaycan bayatısı keçən əsrin 30-cu illərində alman dilində çap edilir. Amma bunların heç biri uğurlu alınmır. Bayatı yaddaş şifrəsidur; Füzuli qəzəlləri də. Müasir şeirdə bu yaddaşın izlərini görmək bəzən mümkündür.

Məmməd Araz şeirində duruşuyla, səsiylə, təmkini, hamıdan gizlətdiyi kövrəkliyi ilə bağlı nələrsə var, bunlar olmasa, o şeirlərin divarı uçub dağılar, o, Füzulinin söz qəzəlindən gəlir: ver sözə əhya ki tutduqca səni xabi əcəl...

Onun poetik yaddaşı bu sözlərlə başlayır, davam edir, ürəkləri riqqətə gətirir, onun Füzuli haqqında şeiri var, nə açar kimsə qapım badi-səbadan qeyri, nə yanar kimsə mənə atəşi dildən özgə. Bu dediklərimiz kimisə kiməsə tutdu-tutmadı, bənzətmək deyil, Məmməd Arazın sövq-təbii hər vurğusunda Füzuliyə köklənməsinin işarəsidir. Onun ədəbi nəslində Füzuli aşkarlayıcı rol oynayır, həm də katarsis: dünya səni qocaltdı, yaşıdın olsun deyə...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 1 noyabr, №42.- S.22.