İki professorun məktublaşmaları

Abidin İtil və Abbas Zamanovun məktublaşması

"Yarım əsr əvvəl tərk etdiyiniz vətəni görmək sizin üçün böyük səadət olar"

Əslən Bakıdan olan, Türkiyədə hindologiyanın qurucusu, alman professor Valter Rubenin (1899-1982) yetirməsi Abidin İtil haqqında bilinən yeganə mənbə vəfatından sonra Şerif Baştavın yazdığı məqalə idi. Biz də o məqalədən istifadə edərək azərbaycanlı alimin həyat hekayəsini daha öncəki yazılarımızın birində təqdim etmiş, "Son mənzili İstanbul olan azərbaycanlılar" adlı kitabımızda da vermişdik. Amma bu yaxınlarda Abidin İtil haqqında öz dilindən çox qiymətli bir material qarşımıza çıxdı. Bu barədə bir qədər sonra.

***

Zeynəlabidin Həsən oğlu 2 aprel 1910-cu ildə Bakıda doğulub. Anasının adı Aişə olub. Kiçik yaşlarından valideynlərini itirib. İbtidai və orta məktəbi Bakıda oxuyub. 1928-ci ildə bir çox ailə kimi o da bacıları və yaxın qohumları ilə birgə İrana köçüb. Bir müddət orada qaldıqdan sonra təhsilini davam etdirmək üçün İstanbula gedib. Başda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmaqla, bir çox mühacir türklərə kömək edən Türk Ocaqlarının sədri Həmdullah Sübhi Tanrıöver bəyin yardımı ilə Ədirnə Kişi Müəllim Məktəbinə daxil olub. Bakıdakı diplomu yanında olmadığı üçün buradakı təhsilini 1935-ci ildə bitirib, ardınca Təhsil Nazirliyi onu Urfaya müəllim olaraq göndərib. Bu ərəfələrdə Ankarada qurulan Dil və Tarix-Coğrafiya fakültəsində ali təhsil almaq istəyən Abidin bəy imtahanları qazanaraq bu qurumun ilk tələbələrindən olub.

Türkiyədə universitet islahatlarının başladığı bu dövrlərdə Avropadan müxtəlif səbəblərdən Türkiyəyə gələn professorlara böyük ehtiyac vardı. Bu fakültədə macar türkoloq Rasonyi, Hitler zülmündən qaçan Valter Ruben kimi müəllimlərlə yanaşı, türk alimlərdən Fuad Köprülü, Şövkət Aziz Kansu, Şəmsəddin Günaltay kimi şəxslər dərs deyirdilər. Daha sonra Avropada təhsillərini bitirərək yurda dönən gənc müəllimlər də heyətdə yer aldılar. Fakültədə yatılı rejimdə fəaliyyət göstərən tələbələrə latın dili də öyrədilirdi. Macar türkoloq türkcə bildiyi halda, digər xarici professorlar tərcüməçi vasitəsilə dərslərini keçirdilər. Mustafa Kamal Atatürkün böyük uzaqgörənliklə qurduğu bu fakültə Türkiyənin ən mühüm elm ocaqlarındandı. Abidin İtil fakültənin ilk məzunlarından biri olaraq doktoranturaya seçilib, 1 may 1942-ci ildə fakültədə köməkçi vəzifəsinə təyin edilib. Türkiyə vətəndaşı olduğu üçün Ərzurumda ehtiyat zabit məktəbində xidmət edən Abidin bəy 1944-cü ilin axırlarında fakültədə yenidən işə başlayıb. 23 may 1944-cü ildə "Bhavishyamahapuranam" üzərinə doktorluq işini müdafiə edib, 1945-ci ilin sonundan etibarən fakültədə müdir müavini vəzifəsinə təyin olunub. 1944-cü ildən dosentliklə bağlı elmi işə başlayan Abidin bəy hindşünaslığın qurucusu Valter Rubenin rəhbərliyində çalışmağa başlayıb. Lakin elmi rəhbəri Ruben həmin il Kırşehirdəki toplama düşərgəsinə göndərilib, 16 ay orada saxlanılıb. 1946-cı ildə fakültəyə qayıdan Ruben 1948-ci ilin martında birdəfəlik ayrılaraq Almaniyaya qayıdıb. Elmi rəhbərindən məhrum qalması ona xüsusi çətinliklər yaratsa da, Abidin bəy 10 aprel 1946-cı ildə dosentlik işini təhvil verib, 19 iyun 1946-cı ildə dosent ünvanını qazanıb.

1946-cı ildə professor Ruben, dosent Fərrux Sanırla birgə Abidin bəy də Konya və Tuz gölü çevrəsində tədqiqat aparıb. Dosent olmasına baxmayaraq, Abidin bəy hindşünaslıq kimi çətin bir sahədə yetərli bilikləri əldə etmək üçün Hindistana getməyi qərara alıb. 5 avqust 1948-ci ildə dekanlığa müraciət edərək Hindistana göndərilməsini və ya sanskrit dili mütəxəssisi yanında çalışmasını istəyib. Lakin fakültə maddi imkansızlıq səbəbindən onun bu arzusunu yerinə yetirməyib, əksinə, dərs yükünü də çoxaldıb. Belə ki, azsaylı mütəxəssislərdən olduğu üçün Abidin İtil 1953-1956-cı illərdə bu şəraitdə çalışıb: həftədə iki saat Hind ədəbiyyatı tarixi; həftədə iki saat Hind fəlsəfəsi; həftədə iki saat Hind dinləri tarixi; həftədə 4 saat sanskrit qrammatikası dərsi.

Tələbəsi Kemal Çağdaş 7 fevral 1956-cı ildə doktorluq işini müdafiə etdikdən sonra dərs yükü qismən azalıb. Nəhayət, Abidin bəyin Hindistan arzusu gerçəkləşib. 25 dekabr 1958-ci ildə o, Hindistandakı Poona Universitetinin Bhandarkar Oriental Research İnstitute-də bir il məsləyi ilə bağlı tədqiqatlar aparıb. 1971-ci ildə 4 ay Almaniyanın Vürzburq şəhərindəki Julius Maximilian Universitetində çalışıb. Abidin bəy 30 dekabr 1963-cü ildə professor ünvanını qazanıb, 1 noyabr 1975-ci ildə təqaüdə çıxıb. 1976-cı ildə fakültədə onunla vida mərasimi keçirilib.

Abidin bəy eyni fakültənin Alman dili bölümündən məzun olan Afifə xanımla 1940-cı ildə evlənib. Afifə xanım Qazi Təhsil İnstitutundan təqaüdə çıxıb. Övladları olmayıb. Şəxsi arxivimizdə Abidin bəyin həyat yoldaşı Afifə xanımın ona göndərdiyi bir məktub da vardır.

Bir çox elmi konfranslara qatılan Abidin bəy fakültənin Hindşünaslıq bölümünün və fakültənin Doğu Dilləri və Ədəbiyyatları Araşdırma İnstitutunun sədri olub və bu institutun çıxardığı jurnalı idarə edib. O, Türkiyədə indi də fəaliyyət göstərən Türk Kültürünü Araşdırma İnstitutunun da qurucusu və ilk sədri olub. Abidin bəy alman, ingilis, fars və rus dillərini bilib. Sahəsi üzrə müxtəlif əsərlər yazmaqla yanaşı, "Türk Ensiklopediyası"na da 14 maddə yazıb. Vəfatından sonra qurucusu olduğu Türk Kültürünü Araşdırma İnstitutunun "Türk Kültürü" dərgisində həmkarı Şerif Baştav geniş məqalə yazıb. Eləcə də digər həmkarı, onun kimi Türkiyəyə kənardan gələn tatar əsilli Əhməd Temir də qısa başsağlığı mətni qələmə alıb. Bizim də bu məqalədə yararlandığımız bütün bilgilər Şərif bəyin yazısından götürülüb. Baştav məqaləsində 4 illik universitet həyatında Abidin bəylə yoldaşlıq etdiyini, iki ay bir evdə yaşadıqlarını, İtilin çalışqan, zəkalı, qabiliyyətli bir şəxs olduğunu bildirib. Zarafatcıl, musiqiyə və idmana marağı olduğunu da əlavə edib. Hətta fakültənin futbol taqımında da yer alıb. Abidin İtil ustadı Valter Rubenin "Buddizm tarixi" kitabını türk dilinə çevirib, "Sanskrit klavuzu" və Hindşünaslıqla bağlı bir neçə əsər ərsəyə gətirib.

İtil Azərbaycan mühacirləri ilə də əlaqədə olub. Məsələn, "Ulus" qəzetindəki xəbərdən məlum olur ki, Azərbaycan Kültür Dərnəyinin 27 yanvar 1952-ci ildə keçirilən illik qurultayında Abidin bəy nəzarət-təftiş heyətində yer alıb.

Həyatının 45 ilini keçirdiyi Ankaradan İstanbula köçən Abidin bəy xəstəlik səbəbindən 8 noyabr 1980-ci ildə vəfat edib, Qaraca Əhməd məzarlığında dəfn olunub.

Professor Abbas Zamanova məktub

Mərhum professor Abbas Zamanov 1960-cı illərdən etibarən Türkiyədə, Avropada, eləcə də Amerikada yaşayan azərbaycanlı mühacirlərlə əlaqələr qurub, onlarla məktublaşıb, qarşılıqlı kitab mübadiləsi edib. O, Hüseyn bəy Mirzəcamalzadə, Əhməd Cəfəroğlu, Dilşad Elbrus Talıbxan, Mirzə Göygöl, Ənvər Sultanzadə, Alazan Baycan, Əli Volkan kimi mühacirlərlə rabitə yaradıb, Azərbaycan Cümhuriyyətini Paris Sülh Konfransında tanıdan heyətin üzvlərindən Məhəmməd Məhərrəmovu Bakıda müşayiət edib. Eləcə də Səlim Rəfiq Rəfioğlu, Mirzə Göygöl, Bəkir Odoğlu kimi şəxslər Bakıya gələrkən onunla görüşüblər. Bu baxımdan, AR Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivindəki Abbas Zamanov fondunda mühacirlərlə bağlı maraqlı materiallar mövcuddur. Həmin materiallara nəzər yetirərkən Abidin İtillə olan məktublaşmalarına da rast gəldim.

11 dekabr 1979-cu ildə Ankaradan göndərdiyi məktubunda Abidin İtil özü və ailəsi haqqında maraqlı bilgilər verib:

(Məktubların mətnini olduğu kimi saxlamağı münasib bildik)

"11. XII. 1979

Ankara - Türkiye

Sayın Prof. Dr. Abbas Zamanov,

Adresinizi, İran'ın bugünkü ünlü genç kompozitörlerinden Samin Bağçeban'dan öğrendim. Genç kompozitörden öğrendiğime göre, siz, Samin'in babası Cabbar Bağçeban'ın biyografisi ve maarif sahasında gördüğü büyük hizmetler mevzularında çok sayıda neşriyatta bulunmak kadirşinaslığını göstermiş bulunuyorsunuz.

Sayın Profesör,

Samin Bağçeban müzik tahsilini büyük ölçüde Türkiye'de gördü. Halen de her Türkiye'ye gelişinde beni arar ve görüşürüz. Son gelişinde (Eylül/Ekim) sizi Paris'te gördüğünü bana anlattı. Size karşı aşırı derecede saygı ve sevgisi vardır.

Muhterem Meslekdaşım Zamanov,

Ben de Bakü'da dünyaya gelmiş bulunuyorum. Çok küçükken Bakü'dan ayrıldım. Elli yılı bir hayli geçiyor Türkiye'deyim. Daha önce bir müddet de İran'da mukim oldum. Ankara Üniversitesi'nde 35 yıl kadar bir hizmet devrem vardır. Dört yıl önce kendi arzumla emekliye ayrıldım.

Samin Bey sizi bana çok methetti; size bir yazı yazarsam benim Bakü'daki büyük kardeşimden veya oğlundan bana bir haber iletebileceğinizi söyledi. İzninizi almadan size böyle bir mektup yazdığım için beni lütfen bağışlayınız.

Çok muhterem meslekdaşım,

Bugün Bakü şehrinde yaşamakta olup da altmış beş yaşının üzerinde olanlar eminim ki büyük bir ekseriyetle o günlerin Şeyh Gani'sini kolaylıkla hatırlayacaklardır. Ve yine eminim ki, kendisini tanıyanlar çoktur. Maalesef ben bugün eski adresimizi hatırlayacak durumda değilim. Şeyh Gani'nin kızı Halime Hanım benim büyük kardeşimin, yani Molla Kazım'ın hanımı olur. Molla Kazım'ın halen hayatta olup olmadığını bilmiyorum. Fakat Molla Kazım'ın oğlu Hasan Ağa veya annesi Halime Hanım, beni çok iyi tanımaları veya hatırlamaları icap eder.

Size böyle bir zahmeti yüklemeye hakkım var mıdır, bilmiyorum; emin olun bu cesareti bana Samin Bağçeban verdi. Çok yardım sever bir kişi olduğunuzu söyledi durdu. Büyük kardeşim veya ailesinden bir ferdle mektuplaşarak temas kurabilirsen çok bahtiyar ve bir o kadar da size minnettar olacağım. Bana cevap yazmak lütfunda bulunmak isterseniz, mektubunuzu Farsça (Arap harfleri ile) veya Azerbaycan şivesiyle (Kiril Elifbasıyle) veya da Rusça ile yazabilirsiniz; benim için pek o kadar büyük farkı olmaz.

Bu mektubumla sizi rahatsız ettiğim ve değerli zamanınızı harcattığım için sizden tekrar tekrar özür dilerim.

Türkiye'deki neşriyattan arzu ettikleriniz varsa lütfen bana yazınız; size hizmet edebilmiş olmaktan büyük zevk duyacağım. Dilerseniz buradaki neşriyat hakkında size kataloglar da gönderebilirim. Rica ediyorum yazınız.

Şimdiden teşekkürler eder derin saygılarımı sunarım.

Emekli Prof.

(Dr. Abidin İtil)

Adresim:

Erenköy-Sahrayi Cedid. İntaş Çamlık Sitesi B - Blok, Daire 59, İstanbul. Türkiye"

Abidin İtilin xahişini məmnuniyyətlə yerinə yetirən Abbas Zamanov onun Azərbaycandakı ailəsini tapıb və aşağıdakı məktubu göndərib:

(Abbas Zamanov özündə saxladığı məktubun nüsxəsində tarix qeyd etməyib)

"Hörmətli professor Abidin bəy!

Universitetdə qış imtahanlarının başlanması ilə əlaqədar olaraq, işlər çoxaldı, buna görə qohumlarınızı axtarmağa vaxtım olmadı, nəticədə məktubunuzun cavabı gecikdi. Bunun üçün üzr istəyirəm.

Nəhayət, bu günlərdə xəbərləşib Şeyx Qəninin evini tapdım. İndi Şeyxin evində Həlimə xanımın kiçik bacısı, 40 gün öncə vəfat etmiş Səkinə xanımın övladları yaşayır.

Molla Kazım və Həlimə xanım vəfat etmişlər. Hazırda onların iki oğlu yaşayır. Sizin tanıdığınız Məmmədhəsən ağanın bir oğlu, iki qızı vardır. Oğlu Moskvada, qızları isə Bakıda institutda təhsil alırlar. Molla Kazımın kiçik oğlunun da ailəsi və bir övladı vardır.

Məktubunuzu qohumlarınıza oxudum, çox sevindilər. Sizə məktub yazacaqlarına söz verdilər. Yəqin ki, indi onlardan məktub almış olarsınız. Qohumlarınız Sizi çox yaxşı xatırlayırlar. Sizi görməyənlər isə haqqınızda böyüklərdən eşitmişlər. Bakıda xeyli qohum-əqrəbanız vardır. Mən Sizin səbrinizə təəccüb edirəm. Necə olub ki, Siz indiyədək bir dəfə də olsun Bakıya gəlməmişsiniz. Halbuki Siz istəsəydiniz, indiyə kimi bir neçə dəfə bura gəlib gedərdiniz. Əgər səhhətiniz imkan versə gəlin, mütləq gəlin. Mənim əziz qonağım olarsınız. Yarım əsr əvvəl tərk etdiyiniz vətəni görmək Sizin üçün böyük səadət olar.

Mən Sizin adınızı ötəri eşitmişdim. Ankarada yaşayan Olcay xanım Yurdsevərlə mən məktublaşır, kitab mübadiləsi edirəm. Bir dəfə o, mənə yazmışdı ki, anlamadığım Azəri sözlərinin mənasını azərbaycanlı xocam Abidin bəydən soruşub öyrənirəm. Mən Türkiyənin bir neçə alimi ilə dostluq əlaqəsi saxlayır, kitab mübadiləsi edirəm. Əgər istəsəniz Sizinlə də yazışar, kitab mübadiləsi edərik. Bakıdan Sizə lazım olan kitabları yazın, məmnuniyyətlə tapıb göndərərəm.

Səmin bəyə məktub yazsanız, rica edirəm, məndən də salam yazasınız. Bağçabanlar ailəsindən çoxdan məktub almıram. İran qarışıqlıqdır, kim bilir, başlarına nə gəlib... Onlardan nigaranam.

Salam və ehtiramla

Abbas Zamanov"

***

7 fevral 1980-ci ildə Abidin bəy Abbas Zamanova təşəkkür məktubu göndərib:

"7 Şubat 1980

Erenköy/ İstanbul

Sayın Prof. Dr. Abbas Zamanov,

İki gün önce Bakü'deki ağabeyimin baldızının kızı Meryem Hüseyinova'dan mektup aldım, dünyalar benim oldu desem inanınız. Size ne kadar ve nasıl teşekkür edeceğimi bilemiyorum. Samim Bahçıvan'ın dediği ölçüden çok daha fazla iyi kalpli ve hayırsever bir insanmışsınız. Kim bilir Şeyh Gani ailesini bulabilmek için ne kadar zahmetlere katlanmış bulunuyorsunuz. Çektikleriniz için çok çok özürler diler ve lütfen yaptıklarınız için ise çok çok teşekkürler ederim. Ağabeyim ve eşini maalesef kaybetmiş bulunuyorum. Meryem bu hususlarda bana daha tafsilatlı yazacaktır. Şimdilik ona da uzun bir yazı yazıyorum, yollayacağım. Ancak sizden büyük ricam vardır: Türkiye'den arzu edebileceklerinizi bana yazınız. Türkiye'de neşredilen veya edilecek olan eserlerden arzuladıklarınız varsa lütfen yazınız. Sizin lütfettiğiniz iyilik ve yardımlarınız altında beni ezmeyiniz; size ne yapabilirim.

Mirza Ali Ekber Sabir'in, 1962'de sizin redaktörlüğünüz altında ve Arap harfleriyle neşredilmiş olan "Hop Hopname" nüshası her zaman elimdedir ve okuyarak sizleri yad ediyorum. Son zamanlarda Dr. A. Mecit Doğru adında bir amatör, Sabir'in Hop Hopnamesini, 1960'da Bakü'da Azerbaycan Devlet Neşriyatı arasında çıkan nüshadan faydalanarak, Türkiye'deki cari alfabe ile neşretti. Benim naçiz kanaatime göre bu zat bununla boşuna vakit öldürmüş oluyor: zira Sabir'i yalnız okuyabilmek kafi değil, onu anlamak da lazımdır. Bugün Türkiye'de bu kitabı okuyanlar nezdinde büyük şairimiz Sabir bir az da değer ve önem kaybediyor; Bir Türkiye Türkü "Sağdan sola soldan sağa sal boynuna heykel - koy cinni muattal" ifadesindeki espriyi kolay kolay anlayamaz ki. v.s. v.s.

Zannedersem bu zat sizi tanıyor ve görmüştür. Arzu buyurursanız bu nüshadan size alıp yollayabilirim.

Aziz meslektaşım,

Beni ihya buyurun ve emirlerinizi bildirin. Her zaman emirlerinize amadeyim. Gerek eşim ve gerekse kendim adına hem zati alinize ve hem de muhterem aileniz efradına selam ve saygılarımı arzederim.

Sizin Abidin"

7 aprel 1980-ci ildə Abidin İtil Abbas Zamanova növbəti məktubunu yazıb:

"7. IV.1980

Erenköy - İstanbul

Muhterem Üstad, Prof. Dr. Abbas Zamanov

Büyük yardımlarınızın ve iyiliklerinizin minnet ve şükran yükü altında kendimi çok ezik ve mahcup hissederken ve, elimden acaba ne gelebilir ve sayın hocaya hangi yoldan bir hizmette bulunabilirim diye hesaplar yaparken, bu sefer birbirinden güzel ve değerli altı eserinizi daha almak şerefine nail olmuş oluyorum. Dünyalarca teşekkürler. Uzun zamandan beri Azerbaycan Edebiyatına ait eserlerden ve bunların mütalaasından mahrum idim. Sabir'i hep okurdum ama onun devri, muasırları, muasır edebi ve içtimai fikir cereyanları vs. hakkında hemen hemen hiçbir şey bilmiyordum. Sayenizde bu pencereler bana ardına kadar açılmış oldu; edip ve yazar Celil Mehmet Kulizade'nin "Ölüler" komedisini bir çırpıda okuyarak hayal aleminde Bakü'ye gittim ve geldim; İskender'le çahır içtim, Şeyh Nasrullah'ı lanetledim.

Sabir'i muasırları arasında ve bu muasır fikir adamlarının muhakeme ve tahlillerinin menşurundan seyir ve mütalaa etmek meğerse ne kadar zevkli imiş! Binlerce, yüzbinlerce teşekkürler size, sayın ve hayırhah meslektaşım!

Üstadım, bu yılki kış mevsimi bana uğurlu gelmedi: uzun müddet hastanede yattım. Sizin son mektubunuzu ve değerli kitapları hastane dönüşü evde buldum. Bugün için Allah'a çok şükür iyiyim.

Meryem kızıma da henüz cevap yazamadım. İlk fırsatta bu vazifemi yerine getireceğim. Görünüşe göre bugün için Bakü'de benim kuşaktan kimse kalmamış. Samed Vurgun'un tabirince düşünen beyinlerin hemen hemen hepsi toprak olmuş gitmişlerdir.

Muhterem Üstad,

Mektubunuzda yazıyorsunuz ki "Men sizin sabrınıza taaccüb edirem", haklısınız; Bakü'ye bugüne dek birkaç defa gelip gidilebilirdi. Demek kısmet değilmiş. Ben kendi hesabıma bundan fazlasıyla memnunum, zira aksi halde sizin gibi alikadr bir zat-ı muhteremle aşina olmak şerefinden ben mahrum kalacaktım.

Üniversitenin içindesiniz, biliyorsunuz her zaman her istediğimizi yapmak için ne zemin ve ne de zaman müsait olabiliyor. İnşallah bundan sonrası hayırlı olur. Büyük bir nezaket ve alicenaplıkla bana Bakü'ye gelirsem "gonağınız" olabileceğimi yazıyorsunuz; ne kadar naziksiniz. Sağ olunuz. Buyurduğunuz gibi: yarım asrı çok geçmiş olan bir zamandan sonra Bakü'ye tekrar kavuşabilmek beni ölçüsüz olarak sevindirecektir; sağlıkla inşallah her şey olur.

Gerçekten Olcay Yurdseverle bir zamanlar Füzuli Gazelleri üzerinde çalışmıştık. O kızın hocası Hasibe Mazıoğlu, daha doğrusu Prof. Dr. Hasibe Mazıoğlu kızı bana yollamıştı. Hasibe Hanım benim eski talebelik devri arkadaşlarımdandır. Tabii kuşak olarak benden çok gençtir. Sizin kıymetli eserlerden olan, 1962 baskılı ve eski Arap harfleriyle "Hop Hopname-yi" de Hasibe Hanım bana hediye etmişti.

Türkiye'deki edebiyatla ilgili Türk alimlerinden hangileriyle alaka içerisinde olduğunuzu merak ediyorum. Ankara'dakilerin çoğu ve belki de hepsi ile yakınlığım vardır. Vakıa ben edebiyatla meşgul olmadım, fakat Azeri olmam öteden beri benim edebiyat erbabıyla yakından bir aşinalık içerisinde olmamı intaç ettirmiştir.

Az bir miktar Fars dili ile de meşgul olduğum için, birkaç defa İran'a ve İranologlar kongresine davet edildim. Bilmiyorum siz de Sovyetten gelen heyet arasında var mıydınız. Rüstem Aliyev ve Hanımını defalarca Tahran'da, Şiraz ve İsfahan'da görmüşlüğüm vardır. Size Türkiye'den arzu buyuracağınız kitap ve neşriyatı her zaman için yollamaya hazırım. Yeter ki siz bana yazın. Benim esas saham Hindoloji'dir: Sanskrit dili ve Edebiyatı ile uğraştım. Ama sizin Türkiye'de gerçek bir dostunuzum, belki de ağabeyinizim. Arzularınızı behemehal yazınız.

Bugünlerde İran'la ilişkim maalesef kesik durumdadır. Arzunuz üzerine en yakın bir gelecekte Samet Bey'den size hayırlı haber ileteceğim. Oradaki akrabalarımdan da yakında bir haber almış değilim. Onlara da yazmam icap ediyor.

Gerek eşim Afife İtil namına ve gerekse kendi adıma en derin saygı ve sevgilerimizi şahsınıza ve Zamanov'lar ailesinin diğer bütün sayın efradına göndeririz.

Prof. Dr. Abidin İtil

Erenköy - Sahrayı Cedid, İntaş Çamlık Sitesi, B-Blok, Daire 39, İstanbul, TURKEY (Dr. Abidin İtil)"

Abbas Zamanov fondundakı sonuncu məktub 2 iyul 1980-ci ilə aiddir. Zamanov Türkiyədəki həmkarına yazıb:

"Çox hörmətli İtil bəy.

Məktubunuzu xeyli vaxtdır ki, almışam. Universitetdə imtahan sessiyalarının keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq işlərim çoxalmışdır. Necə deyərlər, başımı qaşımağa belə vaxtım yox idi. Ona görə məktubunuza vaxtında cavab verə bilməmişəm. Güman edirəm ki, üzrlü hesab edərsiniz.

Yaxınlarda Sizə yeni kitablar göndərəcəyəm. Hər hansı bir istəyiniz olsa, çəkinmədən yazınız, məmnuniyyətlə əməl edərəm.

Gün o gün olsun ki, Bakıda və İstanbulda görüşək.

Salam və ehtiramla

Abbas Zamanov

2.VII.80."

Abidin İtilin məktublarında bəhs etdiyi Şeyx Qəniyə gəldikdə isə, o, 1881-ci ildə Bakıda dünyaya gələn Şeyx Qəni Axund Badkubeyidir. İçərişəhərdəki "Sınıqqala" adı ilə tanınan Məhəmməd məscidinin nəzdindəki Mirzə Həsib Qüdsinin mədrəsəsində oxuyub. Zöhrə adlı xanımla ailə həyatı qurub. Dörd ildən artıq Qum şəhərində təhsil alıb, daha sonra Kərbəla şəhərinə yollanıb. Tələbəlik illərində Həcc ziyarətində olub. Zöhrə xanım gənc yaşlarında dünyasını dəyişib, azyaşlı qızı Həlimə ilə çətin bir vəziyyətdə qalıb. Nərgiz xatun adlı ərəb qızı ilə izdivac edib. Şeyx Qəni Axund Bakıya qayıtmaq qərarına gəlib, lakin həyat yoldaşı Bakıya getməkdən imtina etdiyi üçün o, 1915-ci ildə Bakıya qızı ilə qayıtmalı olub.

Bakıya qayıtdıqdan sonra Maştağanın Xunxarlar məhəlləsində yaşayan Ruqəyya xanım ilə ailə həyatı qurub. Çox keçmir ki, Nərgiz xatun da Bakıya qayıdıb. Nərgiz xatundan Məmmədəli və Mərziyyə adlı övladları dünyaya gəlib. Şeyx Qəni Axundun oğlu Məmmədəli 1918-ci ildə Bakı şəhərində ermənilər tərəfindən qətlə yetirilib. Əmisi Əlimustafa Fətəli xan oğlu İçərişəhərdə ikimərtəbəli evini ona bağışlayıb. Mirməhəmməd Kərim Axund tərəfindən Bayır şəhərdəki Qubalılar məscidinə axund təyin olunub.

Bir çox din adamı kimi Şeyx Qəni də repressiyaya məruz qalıb. 1931-ci ilin yay aylarında Axund Kamiyabla bir gündə həbs olunub və 2 ay müddətində Bakı həbsxanasında saxlanılıb. Orada da dünyasını dəyişib.

Dilqəm Əhməd

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 15 noyabr, №44.- S.12-13.