Mifolinqvistikanın imkanları

və postmodernist müxtəliflik

Elmi araşdırma

Kamal Abdulla bu gün elmi və bədii yaradıcılığın ən məhsuldar və məhsuldar olduğu qədər də xüsusi effekt və önəm kəsb edən bir dövrünü yaşayır. Yalnız irihəcmli əsərlərini götürsəm, xatırlada bilərəm ki, son yeddi-səkkiz ildə onun ""Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş", "Mənim Füzulim", ""Kitabi-Dədə Qorqud"da semantik sayrışmalar", "Mifolinqvistika", ""Kitabi-Dədə Qorqud" və qeyri-səlis məntiq", "Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq" adlı monoqrafiyaları, "Sirlərin sərgüzəşti", "Laokoon ... Laokoon ... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi" adlı romanları, "Gülçöhrə xanım və Əsgər ağa" adlı pyesi, "Seçmələrin seçməsi - qranulalar" adlı kəlamlar kitabı çap olunub və bu əsərlərin hər biri (ən çox da tanınmış riyaziyyatçı-alimimiz Rafiq Əliyevlə birlikdə yazılmış ""Kitabi-Dədə Qorqud" və qeyri-səlis məntiq", "Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq" monoqrafiyaları) oxucular arasında geniş əks-səda doğurub. Əks-səda təhsil ocaqlarında, kitabxanalarda, kitab mərkəzlərində qızğın müzakirələrin keçirilməsi ilə məhdudlaşmayıb və nüfuzlu qələm sahibləri mətbuatda müxtəlif məqalələrlə çıxış edib, Kamal Abdullanın son vaxtlar yazdığı əsərlərə, həmçinin onun bütövlükdə elmi-bədii yaradıcılığına yüksək qiymət veriblər.

Kamal Abdulla yaradıcılığının bizdə, eləcə də dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində əks-səda doğurmasının ən bariz göstəricisi isə, təbii ki, bu görkəmli alim və yazıçı haqqında monoqrafiyaların ortaya qoyulmasıdır. Yalnız son bir-iki ildə çap olunmuş monoqrafiyaları nəzərdə tutsam, onlardan beşini xüsusi olaraq qeyd etməliyəm: Rumıniyada çap olunmuş "Kamal Abdulla əsərlərində sirr oyunları" monoqrafiyası (Lyüdmila Bejenaru); Türkiyədə çap olunmuş "Kamal Abdulla romanları - psixoanalitik, arxetipik və postmodern göstəricilər çərçivəsində" monoqrafiyası (Fatih Kəskin); bu il Azərbaycanda çap olunmuş "Kamal Abdullanın diskursları. Bildirdiklərindən bilinənlərə" (Niyazi Mehdi), "Kamal Abdulla: yaradıcılıq stixiyası" (Mehman Qaraxanoğlu), "Kamal Abdulla və postmodernizm" (Nərgiz İsmayılova) monoqrafiyaları. Bu yazıda mən Niyazi Mehdi, Mehman Qaraxanoğlu və Nərgiz İsmayılovanın bu il oxuculara təqdim olunan monoqrafiyaları barədə söhbət açmaq fikrindəyəm.

Hər üç monoqrafiyada Kamal Abdullanın bədii əsərləri, xüsusən də, romanları ön plana çıxarılsa da, müəlliflər arada yazıçının elmi əsərlərinə də baş vurub tutuşdurmalar aparmalı olur, bədii və elmi yaradıcılığı birləşdirən xətlər əsasında Kamal Abdulla portretini bütövlükdə səciyyələndirən ən vacib, ən ümumi cəhətləri üzə çıxarmağa çalışırlar. Bir fikir adamı kimi məsələlərə geniş müstəvidə yanaşmağın ustası olan Niyazi Mehdi, Kamal Abdullanın dilçilik görüşlərindən bəhs edərkən, kəpənək effektini, yazıçının romanlarından bəhs edərkən, paralel dünyaları diqqət mərkəzinə çəkərək portreti bütöv şəkildə görməyə işıq ucu verir və oxucunu istiqamətləndirir. Aydın olur ki, kəpənək effekti, paralel dünyalar (həmçinin möhtəşəm partlayış) amillərini nəzərə almaqla yola çıxan Kamal Abdulla dilçi, ədəbiyyatşünas və yazıçı kimi qlobal miqyasda düşünür, min, milyon, hətta milyard il bundan qabaq baş verənlərlə bu gün baş verənlər arasında qırılmaz əlaqə tapa və göstərə bilir. Milyard il əvvəl kainatda baş verən möhtəşəm partlayış ən müasir cihazlarla siqnallar şəklində bizə gəlib çatırsa; kainatda bir-biri ilə səsləşən paralel dünyalar mövcuddursa; dünyanın bu başında bir kəpənəyin qanad çalması dünyanın o biri başında ab-havanın dəyişməsinə öz təsirini göstərirsə, demək, ən uzaq zamanla hal-hazırda nəfəs aldığımız saat arasında, dünyanın ən ucqar guşəsi ilə bu saat üstündə addımladığımız məkan arasında bağlılığın olması bir gerçəklikdir və bu gerçəklik Kamal Abdulla üçün başlıca çıxış nöqtələrindən biridir. Elmi və bədii materialı qlobal miqyasda və zaman-məkan genişliyində götürüb əsər yazmaq Kamal Abdulla yaradıcılığının məzmununu, üslubunu, cərəyan mənsubluğunu ortaya çıxaran mühüm şərtə çevrilir. Təsadüfi deyil ki, dilin və bədii düşüncənin bugünkü mənzərəsində min, milyon il bundan qabağın izlərini axtaran Kamal Abdulla bizdə mifolinqvistika paradiqmasının ilk müəllifi olan dilçi, mifopoetikanın araşdırılmasında xüsusi xidmətlər göstərmiş ədəbiyyatşünas, Azərbaycan postmodernizminə başçılıq edən yazıçı sayılır.

Niyazi Mehdinin bəhs etdiyi kəpənək effekti nəzəriyyəsi - Amerika riyaziyyatçısı Edvard Lorensin adı ilə bağlı bir təlim əslində xaos nəzəriyyəsinin tərkib hissəsidir. Kamal Abdullanın mifolinqvistika və mifopoetika sahəsindəki araşdırmalarında da tarixəqədərki dövrdən başlayıb, bu günlərə gəlib çıxan dil, mif və bədii düşüncə yolu məhz xaosdan kosmosa keçməyin bir yolu kimi təqdim edilir. Bəlli olur ki, başlanğıcda söz yalnız müstəqim mənada işlənir, tutalım, "yatan dağ" ifadəsi dağın həqiqətən, yatması mənasından başqa bir şey bildirmir. Tarixəqədərki dövrdə öz fəhmi ilə başqa insanlardan seçilən qəbilə başçısının mağaradaşlarla danışdığı dil məcazilikdən büsbütün uzaq bir dildir. Mağaradaşların ətraf aləm haqqında suallarına qəbilə başçısı məcazilikdən uzaq bir dillə cavab verir. Başdan-başa müstəqimlik üstündə qurulan bu dildə bu gün tərpənməz saydığımız hər hansı məkan da hərəkət edə bilir və zamanla eyni mahiyyətin daşıyıcısı olur. "Yatan dağ" deyərkən, qədim insan nəinki dağın yatmağına, eləcə də onun nə vaxtsa oyanmağına inandığını ifadə edir və məkanın zaman kimi hərəkətdə olması öz mayasını belə bir təsəvvürdən götürür. Qədim insan nəinki dağ kimi tərpənməz məkanı, hətta söz, fikir, xəyal və s. kimi mücərrəd anlayışları da cisim timsalında təsəvvür edir və həmin cismin hərəkət etməsindən söhbət açır. "Dədə-Qorqud"dakı "... ap alaca ordusuna şivən girdi" cümləsi, Kamal Abdullanın fikrincə, "qarşı yatan Ala dağ" ifadəsi ilə mifoloji baxımdan səsləşməkdədir. Səsləşmə "şivən" kimi mücərrəd anlayışın məhz canlı məxluq kimi qavranılmasında və bu məxluqun harasa getməsindən, harasa girməsindən danışılmasındadır. Ötəri şəkildə xatırladığım bütün bu ştrix və detallardan aydın görmək mümkündür ki, milyon il bundan qabaq başlayan yolun başlanğıcında, Kamal Abdullanın təbirincə desəm, bir Dəşti-müstəqimiyyə var və uzandıqca-uzanıb gedən bu çöldə "bədiilik" adına heç nə yoxdur. Müstəqimlik çölündə zaman-zaman oturuşub məskən salmış bu heçlik tədricən bədiiliyə zəmin yaradır. Mifoloji düşüncə tədricən tərsinə çevrilir və metaforik düşüncə ortaya çıxmağa başlayır. Dağın yatmasından ağlı bir şey kəsməyən insan "dağ sanki yatıb" şəklində düşünür və danışır. Nəticədə bədiilik üçün heç nə demək olan müstəqimlik bədiiliyin mayasına, cövhərinə çevrilir və yoxdan var olmaq əhvalatı baş verir. Niyazi Mehdi Kamal Abdullanın mifopoetika sahəsindəki araşdırmalarında xaos-kosmos xəttini izləyərkən heçliyə, yoxdan var olmaq məsələsinə xüsusi diqqət yetirir: ""Kitabi-Dədə Qorqud"da mətn təkcə fiziki (tematik-mifoloji) libası olan vahidlərlə mənalar bildirib sintaktik düzüm yaratmır. Təkcə olanlarla yaratmır. Həm də olmayanlarla, bulunmayanlarla yaradır". Mövcud mətn sərhədindən kənarda qaldığı halda "mənalar bildirib, sintaktik düzüm yarada bilən" gizli dil vahidləri sırasında "Çıxan can geri gələrmi?" sual cümləsi üzərində dayanmaqla Niyazi Mehdi əslində milyon il əvvəlki müstəqimlik adlı heçliyə - bədii-poetikliyin mayasına və cövhərinə də işarə etmiş olur. Məsələ burasındadır ki, tarixəqədərki dövrdə qəbilə başçısı "Çıxan can geri gəlməz" kimi sırf müstəqim mənalı cümləni (yəni "canın çıxıb harasa getməsi və getdiyi yerdən addımlayıb asta-asta geri qayıtması" mənasında işlənən cümləni) mağaradaşlar tərəfindən verilən, amma "Dədə Qorqud" mətninə düşməyən sual müqabilində söyləməli olur: "Çıxan can geri gələrmi?" Mətndə əksini tapmasa da, asanlıqla bərpa edilən bu sual cümləsi həm ortada olmaya-olmaya məna bildirməsi, həm də bədii-poetikliyə zəmin yaratması baxımından xaos göstəricisi ola bilir. O xaos ki, kosmosla mətndaxili qarşılaşmada sahmanlayıcı dil vahidləri sayəsində nizam-intizama tabe etdirilir.

Xaos-kosmos qarşılaşdırılması kontekstində bu günlə ən uzaq zamanı yan-yanaşı, iç-içə araşdırmaya cəlb etmək fikir müxtəlifliyinə, dəmir məntiqi bir kənara qoyub çoxvariantlılıq oyunu qurmağa əsaslı zəmin yaradır. Dəmir məntiqdən - heç bir şübhə və mübahisə doğurmayan mühakimələr yürütməkdən, hökmlər verməkdən imkan daxilində uzaq olmaq qeyri-səlis məntiqə meydan açır. Tamamilə təbii haldır ki, Mehman Qaraxanoğlu həm Rafiq Əliyevin fikrinə (yəni tanınmış riyaziyyatçının "mən "Gizli Dədə Qorqud"da qeyri-səlis məntiq tapdım" sözlərinə), həm də özünün şəxsi müşahidələrinə əsaslanıb Kamal Abdullanın Rafiq Əliyevlə elmi əməkdaşlığa qədərki bir çox əsərlərini qeyri-səlisliyin elementlərini əks etdirən əsərlər kimi səciyyələndirir. Rafiq Əliyevlə elmi əməkdaşlıq, onunla birlikdə kitabların yazılması isə artıq multidissiplinar yanaşmalardan, müxtəlif elm sahələrinin, o cümlədən, fəlsəfənin imkanlarının bir araya gəlməsindən xəbər verir. Kamal Abdulla və Rafiq Əliyevin fəlsəfi yöndə bildirdiklərinə Niyazi Mehdi, təbii ki, biganə qalmır. O, dialektik məntiqin irəli sürdüyü kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyətə çevrilməsi, əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunlarında qeyri-səlis məntiqin qütblərarası dərəcələrlə bağlı təliminə oxşarlıq olduğunu bildirir. Fikrini əsaslandırmaq üçün Niyazi Mehdi suda ilıqlıq dərəcəsinin azalıb sıfıra enməsi nəticəsində buzlaşmanın başlamasını; iki qütbdən (məsələn, dirilikdən və ölümdən, gözəllikdən və eybəcərlikdən, doğrudan və yanlışdan) gələn cəhətlərin eyni bir predmetdə özünü göstərməsini misal çəkir. Gətirilən misallar dünyada hər nə varsa, onun hamısının absolyut yox, nisbi olması (yəni hər şeyin dərəcəsinin olması) barədə aydın təsəvvür yaradır. Niyazi Mehdinin sözünə qüvvət olaraq xatırladım ki, əks qütblər arasında dərəcə və çoxluqların özünü göstərməsi ilə bağlı təlim Lütfi Zadəyə qədərki dövrdə fəlsəfə ilə yanaşı riyaziyyatda da meydana çıxmışdı. Məsələn, XIX əsrdə məşhur alman riyaziyyatçısı Georq Kantor xüsusi çoxluqlar nəzəriyyəsi yaratmışdı. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, istər fəlsəfədə, istərsə də riyaziyyatda Lütfi Zadəyəqədərki çoxluqlar təlimi dəqiq sərhədləri olan çoxluqlar haqda təlimdir. Lütfi Zadə nəzəriyyəsinin əvvəlki təlimlərdən başlıca fərqi isə sərhədləri müəyyən yox, qeyri-müəyyən olan çoxluqları araşdırmasındadır.

Kamal Abdullanın Rafiq Əliyevlə birlikdə "Dədə Qorqud"u Lütfi Zadə nəzəriyyəsi kontekstində araşdırması dastandakı bəzi qaranlıq məqamlara işıq salır. Niyazi Mehdi valideynlərin Dəli Domruldan can əsirgəmələrini dastanda qaranlıq qalan və aydınlaşdırılmasına ehtiyac duyulan məqamlardan biri hesab edir. Niyazi Mehdi bu qənaətdədir ki, həmin qaranlıq məqama ""Kitabi-Dədə Qorqud" və qeyri-səlis məntiq" kitabında Lütfi Zadə nəzəriyyəsi üçün çox səciyyəvi olan "hec" vasitəsilə (yəni "ittihama əsas verəcək kəskin, birmənalı düşüncələrin söylənməsini bir az yumşaldan dil vahidi"nin köməyi ilə) aydınlıq gətirilir. Dastana diqqət yetirək: Əzrayıl, Dəli Domrula ölümdən yaxa qurtarmaq üçün can əvəzinə can istəməyin yalnız iki ünvanını nişan verir: ya ata, ya ana. Dəmir məntiqə görə, ölüm mələyinin buyurduğu iki ünvandan kənar hər hansı üçüncü bir ünvan ağıla gəlməməlidir. Kamal Abdullanın Rafiq Əliyevlə birlikdə diqqətə çatdırmaq istədikləri də məhz budur ki, "Dədə Qorqud"da demokratik düşüncə tərzinin rüşeymləri var və bu düşüncə tərzində qeyri-səlisliyə yol açan ağlagəlməz məqamların olması təbiidir. Məsələn, təbii haldır ki, Dəli Domrul ölümdən yaxa qurtarmağın çarəsini, ya ata, ya da anada axtaranda, onun xatını öz canından keçməyə hazır olduğunu bildirməklə üçüncü bir ünvan nişan vermiş olur. Gözlənilməzlik yalnız bu epizodla məhdudlaşmır və "Dəli Domrul" süjetini bütövlükdə əhatə edir. Qeyri-səlisliyə yol açan gözlənilməzliyin yekəsi Dəli Domrulun can əvəzinə can istəməsinin özü deyilmi? Başqa oğuz igidləri ata-ana yolunda hər cür fədakarlığa hazır olduqları halda, Dəli Domrulun ata-anadan can istəməsi bahadırlıq normalarına nə dərəcədə uyğundur? Görürsünüzmu, Kamal Abdulla və Rafiq Əliyevin ortaya qoyduğu qeyri-səlislik konteksti "Dədə Qorqud" dastanı ilə bağlı yeni-yeni suallar doğurur və həmin suallara dəmir məntiqlə cavab vermək mümkün olmur. Qeyri-səlis məntiq kontekstində "Dəli Domrul" süjetini götür-qoy edib görürsən ki, süjet müəyyən qədər oyun estetikası üstündə qurulub. Oyunun qurulmasına imkan verən əsas amil isə baş qəhrəmanın dəlisovluğu, ipə-sapa yatmaması və bu səbəbdən də bahadırlıq normalarını pozmaq güzəşti qazanmasıdır. "Normal" igidlər üçün bağışlanmaz addım (ata-anadan can istəmək) Dəli Domrul üçün bağışlanandır və oyun mizan-tərəzisinə uyğundur. Oyun kimlər arasında oynanır? - Əzrayılla Dəli Domrul arasında. Əzrayıl kimin buyruğunu yerinə yetirir? - Tanrının. Bəli, Tanrını da, bir obraz kimi, oyunun dolayı iştirakçısı qismində görürük. Oyunun mahiyyətindəki düşüncə sərbəstliyi imkan verir ki, "Tanrıdan başqa hər şeyin dərəcəsi var" hökmü bədii obrazın timsalında pozulsun. Dərəcəsi olmaq başqası ilə müqayisə edilmək və nisbiliyi bu şəkildə müəyyənləşdirməkdirsə, "Dəli Domrul" süjetindəki Tanrı obrazını "Beyrək" süjetindəki Dədə Qorqud obrazı ilə müqayisə edə bilərik. O Dədə Qorqudla ki, onu da Qacar adlı başqa bir dəli ilə qaçdı-tutdu oyunu oynayan obraz timsalında görürük.

Fikir verirsinizmi, Kamal Abdullanın Rafiq Əliyevlə birlikdə başladığı qeyri-səlislik söhbəti bizi keçilməz sərhədlərə, toxunulmaz mətləblərə aparıb çıxarır və Niyazi Mehdinin bir fikrinə qayıtmalı oluruq: "...patriarxal toplumların qurumuş, qaxaclaşmış strukturları, sxemləri qeyri-səlis məntiqin canlı həmlələri qarşısında heç də həmişə duruş gətirmir".

Kamal Abdullanın elmi yaradıcılığı ilə yazıçılığını üzvi şəkildə birləşdirən ən başlıca cəhət də elə burda - "qaxaclaşmış" sxemləri bir qırağa qoyub yeni struktur təqdim etməkdədir. "Kamal Abdulla... özünəqədərki qəlibləşmiş diskursların yatağını alt-üst edərək... yenisini ortaya qoyur" (Mehman Qaraxanoğlu). Yeni struktur Kamal Abdulla şeirində, nəsrində və dramaturgiyasında yeni estetik cərəyanla - postmodernizm ilə mümkün oldu. "Postmodernizmin bir çox əlamətlərini özündə ehtiva edən Kamal Abdulla yaradıcılığı dünya ədəbiyyatında gedən qızğın ədəbi proseslərin ədəbiyyatımıza təsiri istiqamətində son dərəcə əhəmiyyətli rol oynadı" (Nərgiz İsmayılova). "Yarımçıq əlyazma" romanında yenilikçi addımı Kamal Abdulla postmodernizmin məşhur dekonstruksiya prinsipi əsasında atdı - ana kitab adlandırdığımız mətnin künc-bucaqda gizlənmiş ştrixlərini ironik bir intonasiya ilə oxucuya çatdırmaqdan, Dədə Qorqud və Şah İsmayıl adları ətrafındakı bütləşdirmə meylinə qarşı çıxmaqdan çəkinmədi. Romanla bağlı tənqid və etirazlar Kamal Abdullanı yolundan döndərə bilmədi və o, irreal səhnələrin çoxçeşidli mənzərəsini əks etdirən "Sehrbazlar dərəsi" romanını yazdı. Məlumdur ki, irreallığın sənət üçün vacibliyini xüsusi vurğulayan postmodernistlər "simulyakr" anlayışına geniş yer verirlər. Latın dilində "təsvir", "görüntü" mənaları daşıyan, ilk dəfə Platon tərəfindən işlədilən "simulyakr" sözünü onlar yeni mənada işlədirlər. Postmodernistlərin nəzərində simulyakr əsli olmayan təsvir, reallıqla əlaqəsi olmayan obrazdır. Simulyasiya yazıçıya imkan verir ki, bədii əsərdə təqlidə can atmasın, reallıqla irreallıq arasında fərq qoymasın, həyatda baş verməyəni olmuş və ya olacaq əhvalat kimi qələmə ala bilsin. Simulyasiya sayəsində yazıçı məxsusi bir bədii dünya modeli yaratmış olur ki, postmodernizmdə bu, hiperreallıq adlanır. "Sehrbazlar dərəsi"ndə hiperreallığın səciyyəvi əlamətlərindən biri dünyasını dəyişmiş adamın ölümdən sonra da əhvalatlarda yaxından iştirak etməsi və gedişata əsaslı şəkildə təsir göstərməsidir. Məsələn, ruhani birliyinin hökmü ilə qətlə yetirilən Ağ Dərvişin ruhu bir oğlan uşağının bədənində yenidən doğulur və həmin uşaq böyüyüb Cavan Sehrbaz adı altında Ağ Dərvişi yaşatmaqda davam edir. Görmək çətin deyil ki, bu xətt Kamal Abdulla yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan paralel dünyalar motivi ilə qaynayıb-qarışır. Çünki paralel dünya da irreal bir anlayış, Mehman Qaraxanoğlunun sözləri ilə desəm, "metafizik bir metaforadır". Bu metaforadan Kamal Abdulla "Sirlərin sərgüzəşti" romanında da məharətlə istifadə edir, bu günlərin Həsən müəllimini orta əsrlərdə yaşamış Hacı Həsən ağa Səyyahın ruh qardaşı kimi qələmə alır.

İnsan ruhu ilə yanaşı, mağara ruhunun da həmsöhbətə və tərəf-müqabilə çevrilməsi Kamal Abdulla qələmində təsvirini tapan struktur elementlərindən biridir. "Yarımçıq əlyazma"da Qorqudun Nur daşı ilə dialoqunda gördüyümüz struktur elementini "Unutmağa kimsə yox" romanında mərkəzi elementlər sırasında görürük. Niyə mağara ona toxunmağı insanlara yasaq buyurur? Bəlkə, bu sualın cavabı "Sehrbazlar dərəsi"ndəki iyirmi üç həvarinin intihar əhvalatındadır? Niyə o həvarilər hamısı bir yerdə özlərini dərin uçuruma atıb öldürürlər? - İnsanlardan intiqam almaq üçün! Kimin və nəyin intiqamını alırlar? - Qətlə yetirilmiş ustadları Ağ Dərvişin və ona məxsus təlimin - ruhun ölməzliyi təliminin! Ağ Dərvişin iyirmi üç həvarisi ruhun bu dünyada bir insandan başqa insana (eləcə də dağ-daşa, gül-çiçəyə, heyvana-quşa...) ötürülüb əbədi yaşam qazanması təlimini özləri ilə birlikdə uçuruma yuvarladırlar. "Xaosa "yox" deyən iyirmi üç gənc dünyadan və ən başlıcası isə, intiqamdan bu cür intiqam alır" (Mehman Qaraxanoğlu). Mehman Qaraxanoğlunun, mənim, sənin - bizim hamımızın bir oxucu kimi verdiyimiz bu cür cavablar Kamal Abdulla nəsrindəki məna-mətləb müxtəlifliyinə tam aydınlıq gətirə bilirmi? - Əlbəttə, yox. Çünki bir suala cavab verməmiş başqa-başqa suallar çıxır ortalığa. Məsələn, belə bir sual: "Unutmağa kimsə yox" romanında mağaranın öz sirrinə amansızcasına yasaq qoyması, bəlkə, bizlərdən intiqam almaq üçündür? Bəlkə, Vəng dağındakı mağara Allahın günahkar bəndələrindən dünyagirliyin, qarın və mənsəb davası döyməyin, dostu keçi qiymətinə satmağın, burnunun ucundan iki addım irəlini görə bilməməyin qisasını alır?! Kamal Abdulla oxucunu bu cür müxtəlif cavablı suallar qarşısında qoyur və oxucu düşüncəsini hərəkətə gətirir. Mütləq həqiqətdən qaçıb "çoxhəqiqətlilik" səhnələrini qələmə alan yazıçı imkan yaradır ki, hər oxucu bu səhnələrdə öz həqiqətini arayıb-axtarsın.

Ən əsası isə odur ki, Kamal Abdulla bir qələm sahibi və fikir adamı kimi öz əsərlərində oxucunu birtərəfli və bəsit heyranlıq üstündə qurulmuş təsəvvürlərdən uzaqlaşdırmağa çalışır. Niyazi Mehdinin sözləri ilə desəm, "Kamal Abdulla, necə ki, vaxtında bunu Batı üçün Borxes, sonralar Umberto Eko, Koelyo, Paviç, Türkiyə üçünsə Orxan Pamuk etmişdi, Azərbaycan üçün, alışılmamış dünyaya baxmaq üçün pərdəni qaldırır və biz ... başqa "oyun qaydaları"nı görürük və bizə aydın olur ki, qədirbilənliyin özülündə sıyıq, bayağı sevginin və sayğının durması vacib deyil".

Muxtar Kazımoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 29 noyabr, №46.- S.8-9.