Ədəbiyyatda İrəvan konsepti
"İrəvan gündəliyi",
Bakı, Qanun Nəşriyyatı, 2024
İrəvan torpaqları qədim
türk yurdudur. Burada tarix boyu Azərbaycan
türkləri yaşamış, yurd salmış, mədəniyyət
qurmuşlar. Bu həqiqət geniş ictimaiyyətə
yaxşı bəllidir. Bu barədə tarixçilər,
arxeoloqlar, etnoqraflar, mədəniyyətşünaslar xeyli tədqiqatlar
aparmış, monoqrafiyalar yazmış, kitablar çap
etdirmişlər. Son yüzillərdə şovinist erməni
millətçilərinin azərbaycanlılara qarşı dəfələrlə
etnik təmizləmə, soyqırımı siyasəti yeridib,
ən nəhayət 1987-1988-ci illərdə
soydaşlarımızı total şəkildə deportasiyaya
uğratması, son nəfərəcən doğma yurdlarından
qaçqın-didərgin salması bu mövzunun
aktuallaşmasına, daha da problematikləşməsinə,
ötən otuz il ərzində beynəlxalq maraq və miqyas kəsb
etməsinə səbəb olmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev 2022-ci il dekabrın 24-də Qərbi Azərbaycan
İcmasının inzibati binasının
açılışı münasibətilə Qərbi Azərbaycandan
olan bir qrup ziyalı ilə görüşündə məxsusi
vurğulamışdır: "Qərbi Azərbaycan bizim
tarixi torpağımızdır, bunu bir çox tarixi sənədlər
təsdiqləyir, tarixi xəritələr təsdiqləyir,
bizim tariximiz təsdiqləyir. Ancaq əfsuslar olsun ki, ermənilər
Qarabağdakı kimi, Qərbi Azərbaycanda da bizim
bütün tarixi, dini abidələrimizi yerlə-yeksan ediblər,
dağıdıblar, azərbaycanlıların tarixi irsini silmək
istəyiblər, ancaq buna nail ola bilməyiblər.
Çünki tarix var, sənədlər var, xəritələr
var. Bu binada nümayiş etdirilən, XX əsrin əvvəllərinə
təsadüf edən xəritə bir daha onu göstərir
ki, Qərbi Azərbaycan tarixi Azərbaycan diyarıdır,
şəhərlərin, kəndlərin adları Azərbaycan
mənşəlidir və biz yaxşı bilirik ki, indiki Ermənistan
ərazisində tarix boyu Azərbaycan xalqı yaşayıb.
İndi əsas vəzifə ondan ibarətdir ki, dünya
ictimaiyyəti də bunu bilsin" (İlham Əliyev Qərbi
Azərbaycan İcmasının inzibati binasında yaradılan
şəraitlə tanış olub - Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi
internet səhifəsi (president.az).
Tarixin və dünya ictimaiyyətinin gözü
qarşısında baş verən həqiqətləri bir
daha təsdiqləməklə birgə, oxuculara təqdim edilən
"İrəvan gündəliyi" layihə-kitabı həm
də fərqli ideya və rakursdan çıxış etməyi
qarşısına məqsəd qoymuşdur. Qədim İrəvan
torpağında məhz son yüzillərdə baş verən,
cərəyan edən olaylara, hadisələrə milli ədəbiyyatın
aynasında, yazıçıların qələmində, bədii-tarixi
mətnlərin konkretliyi və şahidliyi ilə baxmaq,
artıq üç əsrdir bu torpaqlarda davam edən etnik zəmində
Vətən, yurd, ocaq davasının real mənzərələrini
görmək-göstərmək, həqiqətlərinə
varmaq, dünənin sözü, öyüdü, dərslərini
müasirlərə ötürmək, bu rakursdan
qarşıda açılan sabahlara körpü salmaq... Zira
tarixi gerçəkləri ədəbiyyatdan daha canlı
yaşadan, qoruyub-saxlayan, bərpasına impuls və puls verən,
eləcə də onu bugün və sabah edən ikinci bir mənbə,
ünvan tapmaq çətindir.
Kitab İrəvan konseptinin ədəbiyyatda yaranması və tarixi yolunu
izləyərək, dörd bölmədə ehtiva olunur:
"İrəvan xanlığı", "İrəvan
gündəliyi", "İtirilən cənnət" və
"Qayıdış dastanı". Hər bölmənin Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin və Ulu
Öndər Heydər Əliyevin İrəvan torpaqları
haqqında söylədiyi tarixi sitatlarla açılması hədəfi
daha aydın görməyə, düzgün yöndə dərk
etməyə vəsilə olur.
İrəvan konsepti yazılı
ədəbiyyatda ilk olaraq "İrəvan
xanlığı" adı ilə təzahür edir. Bəllidir
ki, ermənilərin hazırda sığındığı
Ermənistan adlı ölkə tarixən daima türk dövlətçiliyinin
- Atabəylər, Elxanilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvi
dövlətlərinin tərkibində mövcud olubdur. İrəvan
xanlığı Azərbaycan ərazisində mövcud olan
digər xanlıqlar kimi, məhz bu qüdrətli dövlətçiliyin
varisidir. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın
Rusiya imperiyası tərəfindən işğalınacan, hətta
1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə qədər
davam gətirmiş, o zaman müstəqil dövlətçiliyimizin
son itirilən istehkamı olmuşdur. Bu fakt ilk olaraq tarix ədəbiyyatında
- Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm"
əsərində, XIX əsrdə qələmə alınan
bütün "Qarabağnamə"lərdə
istisnasız olaraq təsbit olunmuş, tarixi romanlarda, dram əsərlərində,
bədii mətnlərdə əksini tapmışdır.
XVIII əsrdə mövcud olmuş İrəvan xanlığının
(1747-1828), bu torpaqlarda yaranmış azərbaycanlı-türk
mədəniyyətinin, İslam-Şərq
memarlığı nümunələrinin, məscidlərin,
türbələrin, təkrarsız İrəvan
sarayının və bütövlükdə İrəvan
şəhərinin varlığı şəksiz olduğu
kimi, ədəbiyyatda məhz XIX əsrdə konseptləşməsi
də çox mənalıdır. Sanki tarixən itirilən
dövlətçiliyin ağrısı-acısı, eyni zamanda
qüruru-məsuliyyəti ədibləri, XIX əsr
düşünərlərini qayğılandırmış,
"Qarabağnamə"lər belə yaranmışdır.
Kitaba "Qarabağnamə"lərdən məhz İrəvan
xanlığının adı və hadisələri keçən
seçmə yerlərin salınması tarixi həqiqətləri
bir daha yada salır; qonşuların bütün
"çığır-bağırları"na, qondarma
tarix uydurmalarına rəğmən, bu mətnlərdə erməni
faktoruna qəti yer yoxdur, varsa da cüzi və epizodikdir. İkinci bir tərəfdən, önəmlidir
ki, tarixi romanlarda və bədii mətnlərdə "İrəvan
xanlığı"na maraq
da Azərbaycan torpaqlarının
növbəti dəfə
işğala məruz
qaldığı dövrlərlə
bağlanır. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin
1930-cu illərdə qələmə
aldığı "İki
od arasında", Sabir Rüstəmxanlının
müstəqillik illərində
yazdığı "Ölüm
zirvəsi" romanlarından
motivlər, eyni zamanda Azad Qaradərəlinin
"İrəvan qalası"
pyesi bunun bariz nümunəsidir.
Kitabın ikinci bölümü
bilavasitə "İrəvan
gündəliyi" adlanır
və maarifçilik dövrü ədəbiyyatından
mətnlərə istinad
edir. XIX əsrdə Şimali Azərbaycan əraziləri Rusiya imperiyasının tərkibinə
daxil olur və Azərbaycan xalqının mədəniyyəti
yeni kontekstdə davam və inkişaf edir. Bu heç də əsrlərcə mövcud olan milli-etnik, mədəni-tarixi köklərdən uzaqlaşmaq
demək deyildi. Firidun bəy Köçərli "Azərbaycan
ədəbiyyatı" əsərində,
digər bölgələrdəki
kimi, İrəvan ədəbi mühitinin də olduğunu təsbit və təsvir edir, M.İ.Bəzminin adını çəkir.
Bu sıradan klassik
divan ədəbiyyatının nümayəndələri Məşədi
İsmayıl Bəzminin
və Əsir İrəvaninin qəzəlləri
nümunə kimi kitaba da daxil edilmişdir (İrəvan
ədəbi mühiti
haqqında bax: Nazim
Mustafa, Ədəbi mühit:
İrəvan şəhəri
- Ədəbi mühit
| İRƏVAN ŞƏHƏRİ (preslib.az). Kitabın
dizaynında həmin dövrdə yaşamış,
rəsmləri İrəvan
Xan sarayını bəzəyən
Mirzə Qədim İrəvaninin şəkil
və ornamentlərindən
bəhrələnmə, həmçinin
XIX əsr "İrəvan
gündəliyi"nin klassik
ruhunu daha yaxından duymağa imkan yaradır.
XVI-XVIII əsrlərdən xalq şeiri zəminində inkişaf edən Aşıq yaradıcılığının
zirvə dövrü də XIX yüzilə təsadüf edir. Göyçə aşıq
mühitinin başda Aşıq Ələsgər,
Aşıq Alı olmaqla yetirdiyi onlarla aşıqlar, aşıqlıq məktəbi
özlüyündə İrəvan
torpaqlarının milli-etnik
və tarixi-mədəni
mənşəyi və
mənsubiyyəti barədə
çox söz deyir.
Bugünlərdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyevin sərəncamı
ilə Bakıda Azərbaycan aşıq yaradıcılığının görkəmli nümayəndəsi,
böyük el sənətkarı Aşıq
Ələsgərin abidəsinin
açılışı, Azərbaycan Prezidentinin çıxışında bu
hadisəyə yüksək
qiymət və rəmzi məna verməsi tarixi həqiqəti bir daha təsdiq etdi: "Bildiyiniz kimi, üç il əvvəl Aşıq Ələsgərin adının
əbədiləşdirilməsi üçün mən iki Sərəncam imzalamışam. Bir Sərəncam
əsasında Aşıq
Ələsgərin 200 illik
yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd edildi. İkinci Sərəncam əsasında
onun abidəsinin ucaldılması məsələsi
nəzərdə tutulurdu.
Bu gün şəhərimizin
bu gözəl yerində, deyə bilərəm ki, şəhərimizin
mərkəzində, gözəl
parkda Aşıq Ələsgərin abidəsi
ucaldılıb. Bildiyiniz
kimi, Aşıq Ələsgər ömür
boyu Azərbaycanın
qədim torpağı
olan Göyçə
mahalında yaşamış,
yaratmışdır, uzun
ömür yaşamışdır
və ömrünün
son illərində öz
doğma torpaqlarını
tərk etməyə məcbur olmuşdur. O vaxt onun 97 yaşı
var idi, 1918-ci ildə erməni vəhşiləri
azərbaycanlıları etnik
təmizləməyə məruz
qoymuşdular. Bu, XX əsrdə
azərbaycanlıların öz
qədim torpaqlarından
- Qərbi Azərbaycandan
birinci deportasiyası idi. Əfsuslar olsun, ondan sonra
da bizim xalqımız
iki deportasiyaya məruz qalmışdır.
Aşıq Ələsgər
ailəsi ilə birlikdə qonşu Kəlbəcər rayonuna köçmüşdür. Ancaq
doğma Vətən,
doğma torpaq onu yenə də
Göyçə mahalına
çəkirdi, baxmayaraq
ki, iqlim, təbiət,
gözəllik baxımından
Kəlbəcər və
Göyçə mahalı
çox da fərqlənmir.
Amma onun Vətən sevgisi, torpaq sevgisi o qədər güclü idi ki, bütün təhlükələrə
baxmayaraq, o, təqribən
üç ildən sonra öz doğma
Ağkilsə kəndinə
qayıtmış və
bir neçə ildən sonra orada vəfat etmişdir" (Prezident
İlham Əliyev Bakıda
Aşıq Ələsgərin
abidəsinin açılışında
iştirak edib
YENİLƏNİB VİDEO - AZƏRTAC (azertag.az)
"İrəvan gündəliyi"nin
müəllifləri İrəvan
folkloru və aşıq mühitinə
dair tədqiqat və materiallara (bax: Qərbi Azərbaycan folkloru. 2 cilddə. Bakı, "Elm
və təhsil",
2023. - Layihənin rəhbəri:
akademik Muxtar Kazımoğlu (İmanov),
toplayanlar: Ləman Vaqifqızı, Məhsəti
Süleymanova, İlkin
Rüstəmzadə, tərtib
edən: Ləman Vaqifqızı, İlkin Rüstəmzadə, redaktor:
Əziz Ələkbərli)
isnadla, kitabda yalnız Aşıq Ələsgərin şeirlərindən
konseptlə bağlı
xüsusi parçalara
önəm vermişlər.
Belə görünür
ki, layihə-kitabın başlıca
məqsədi heç
də məlum faktları işıqlandırmaq
yox, yazılı ədəbiyyatda İrəvan
konseptinin tarixən gəlişməsinə vurğu
salmaq olmuşdur.
Maarifçilik dövründə, Çar
hökumətinin yerli
xalqlara, xüsusən
müsəlmanlara qarşı
yeritdiyi hər hansı antimilli siyasətə baxmayaraq,
Tiflis, Bakı, Naxçıvan,
Şuşa, Lənkəran
və digər Azərbaycan şəhərləri
ilə yanaşı İrəvan şəhəri
də milli mədəniyyətin
inkişaf etdiyi, qabaqcıl Qərb və dünya mədəniyyətinə qovuşduğu
ocaqlardan biri olmuşdur. "Əkinçi"dən,
"Ziyayi-Qafqaziyyə"dən "Molla Nəsrəddin" jurnalınacan kitabda misal gətirilən "İrəvan xəbərləri"
maarifçilərin Azərbaycanın
bütün bölgələri
kimi, İrəvanı
da daimi diqqət mərkəzində saxladıqlarını
göstərir, faktik əks etdirir. Maarifçilər millətin
gözünü açır,
xalqın maariflənməsi,
təhsil və mədəniyyət qayğısına
qalırdılar. Odur
ki, İrəvanla bağlı
olaylar da Firidun bəy Köçərlinin,
Cəlil Məmmədquluzadənin,
Ömər Faiq Nemanzadənin, Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin bədii-publisist qələmində
maarif, işıq, tərəqqi uğrunda əsl çarpışmaya
dönür; nəticədə
bu savaşın qaynar məkanlarından birinin də məhz azərbaycanlıların
yaşadığı, məktəblər
açdığı, sivilizasiyaya,
əsrin tələblərinə
uğraşdığı İrəvan şəhərinin
olduğunu görürük.
Doğrudur, çox
zaman bu mübariz ruh satirik rəngə
boyanır, kəskin tənqidi-təşrihi şəkil
alır, Molla Nəsrəddin-C.Məmmədquluzadənin amansız gülüşündə,
İrəvan müxbiri
"Anaş Qurbağa"nın
acı əhvalatlarında,
Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin - "Mozalanbəyin
səyahətnaməsi", "...İrana, Hindistana, Türküstana, Ərəbistana,
Buxaraya, Əfqanıstana,
İrəvana, Naxçıvana,
Qarabağa, Lənkərana,
Salyana, Bakıya, Batuma, Dərbəndə, Dağıstana..." xəyali
səfərlərində milləti
utandırır da; amma
bütün bu məramın ən ali niyyətlərdən doğduğu, yüksək
amala söykəndiyini
sübuta da hacət yoxdur.
"İrəvan gündəliyi"
- böyük Azərbaycan
yazıçısı, ədibi,
ictimai və mədəniyyət xadimi Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin həyat
və yaradıcılığında
məxsusi yer tutur, önəm kəsb edir. Cəlil Məmmədquluzadə
ömrünün gənclik
illərini Naxçıvanla
yanaşı İrəvanda
keçirmiş, burada
fəaliyyət göstərmiş,
yazıb-yaratmışdır. Ədib haqqında tədqiqatlardan, məxsusən
akademik İsa Həbibbəylinin
"Cəlil Məmmədquluzadə:
mühiti və müasirləri" monoqrafiyasından
(bax: İsa Həbibbəyli,
Cəlil Məmmədquluzadə:
mühiti və müasirləri. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1997) bu
barədə geniş
bilgilər alırıq.
Zatən XIX əsrin sonu- XX yüzilin əvvəllərində Naxçıvan
və İrəvan şəhərləri eyni
bir İrəvan quberniyası adı altında inzibati-mədəni
mərkəz kimi mövcud idi. Kitabda təqdim olunan Cəlil Məmmədquluzadənin məktublaşmalarından
hissələr, hekayələrində,
pyeslərində İrəvan
hadisələri-motivləri-notları bölgənin bu dövrdə milli mədəniyyətimizin
ünvanında Bakı,
Tiflis, Qarabağla bir sırada necə böyük rol oynadığını, önəm
daşıdığını göstərir. Belə ki,
milli ədəbiyyatımızda simvolik mahiyyətli "Danabaş kəndinin əhvalatları" məhz
"İrəvan quberniyasında
yazılıb", milli dramaturgiyamızın
şah əsəri
"Ölülər" pyesində
"Əhvalat İrəvan
şəhərlərinin birində
vaqe olur", milli hekayəçiliyimizin şedevri
"Poçt qutusu"nda
İrəvan motivi mərkəzi yer tutur. Mirzə Fətəli Axundzadənin
"Təmsilat"ından, Cəlil Məmmədquluzadənin
"Kişmiş oyunu",
"Usta Zeynal",
"İranda hürriyyət",
"Zırrama" hekayələrindən
İrəvan - Rusiya Azərbaycanı ilə
İran Azərbaycanını ayıran və qovuşduran ağrı-acılı
məkan kimi keçir. Bəlkə də "Hekayəti-xırsi-quldurbasan"
pyesində Bayramın
"uzaq yer" bildiyi, "Eşşəyin
itməkliyi" povestində
Məhəmmədhəsən əminin "qürbətlik
çəkdiyi" İrəvan
şəhərinin simvolik
statusu belə bir doğmalıq və eyni zamanda
"yadlaşma" halından
qaynaqlanırdı. "Yadlaşdırma"
cəhdləri isə
açıq-aşkar var idi.
"Danabaş kəndinin
məktəbi" pyesi
və daha sonra eyni adlı
povestində Mirzə Cəlil bu halı
çar hökumətinin
mövcud təhsil siyasəti və milli gerçəklər fonunda
faş edir. "Yan tütəyi" hekayəsini
yazıçı bilavasitə
bioqrafisindən keçən
- "Cavan vaxtlarında
İrəvanda naçalnik
divanxanasında qulluq edərkən" başına
gəlmiş əhvalat
əsasında qələmə
almış, acı bir yumor və
ironiya ilə millətin sinirlərində
necə "yan tütəyinin çalındığı"nı
əyani olaraq sərgiləyə bilmişdi.
Beləliklə, ədəbiyyatda "İrəvan gündəliyi"
bütövlükdə ötən
əsrin əvvəllərində
Azərbaycan torpaqlarının
bütünlüyü, bölünməzliyi
mənzərəsini gündəmə
gətirir, layihədə
nəzərdə tutulduğu
kimi, oxucunu canlı olaraq Dərbənddən, Tiflisdən
İrəvana, Təbrizəcən
bu mənzərələrə
apara, hali edə bilir.
O da qeyd olunmalıdır ki,
XIX-XX əsrlər İrəvan
ədəbi-mədəni mühiti
barədə geniş
materiallar və ayrıca tədqiqatlar mövcuddur (Bax: Ziyəddin Məhərrəmov,
İrəvanda məktəbdarlıq
və maarifçilik
(1800-1920-ci illərdə ədəbi-mədəni
mühit) Bakı, Nurlan, 2010; yenə onun, İrəvan ədəbi mühitinin
XIX əsr və XX əsrin 20-ci illərini əhatə edən dövrünün tarixi özünəməxsusluğu- Vikikitab (wikibooks.org); yenə
onun, İrəvan ədəbi mühitində
nəşr olunan
"Lək-lək" və
"Bürhani-həqiqət" ədəbi-bədii mətbuat
abidələrinin rolu
barədə- Vikikitab
(wikibooks.org); Əsgər Zeynalov,
İrəvan məktəbləri.
Bakı, "Mütərcim",
2011; yenə onun, İrəvan Ziyalıları.
Bakı, 2013; İlham Rəhimli.
İrəvan Dövlət
Azərbaycan Dram Teatrı.
Bakı, "E.L.", 2007 və
s.). Layihə-kitabda bəlli
tədqiqatlara deyil, bilavasitə ədəbiyyat
materiallarına, prinsipial
olaraq yalnız faktiki İrəvan adının, İrəvan
şəhərinin keçdiyi
ədəbi-bədii mətnlərə
isnad olunmuş, "gündəlik"
janrının tələblərinə
uyğun, ədəbiyyatın
içindən İrəvan
konseptinə nəzər
salmağa cəhd edilmişdir.
Kitabın üçüncü bölümü təsadüfən
"İtirilən cənnət"
adlandırılmamışdır. Çar hökuməti təbəəsi olan müsəlman xalqlara nəinki yad münasibət
bəsləyirdi, üstəlik
onlara qarşı dini və milli zəmində münaqişə
törədərək, "parçala, hökm sür" siyasətini yeridirdi. 1905-ci ildə başladılan erməni-müsəlman
davası yalnız həmin münaqişənin
qara müjdəçisi
olmadı, yüz ildən də çox, bugün də davam edən
qatı erməni millətçiliyinin azərbaycanlılara
qarşı səlib yürüşünün, azərbaycanlıların
soyqırımına uğradılması
və doğma torpaqlardan deportasiyasının
başlanğıcı oldu.
Millət qırğınının
səbəbkarı təkcə
Mirzə Ələkbər
Sabirin "Müsəlman
və erməni vətəndaşlarımıza" şeirində "Fitneyi-iblisi-məlun"
adlandırdığı, "Molla Nəsrəddin"in
səhifələrində dəfələrlə
hədəfə aldığı
və Cəfər Cabbarlının "1905-ci ildə"
pyesində "Atan kazaklardır!" deyə
ifşa etdiyi Çar hökuməti deyildi. Çar Rusiyasının yüz il
ərzində kütləvi
şəkildə əzəli
Azərbaycan ərazisinə
yerləşdirdiyi ermənilərin
torpaq hərisliyi, daşnaksütyun sıralarında
təşkilatlanması, qonşu
xəyanəti və qana susaması heç də az rol oynamırdı.
Bu barədə hadisələrin
isti izi ilə qələmə alınmış Mir Möhsün
Nəvvabın "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman
davası", Məmməd
Səid Ordubadinin
"Qanlı illər"
bədii-publisistik əsərləri
təfərrüatlı, faktların
dili ilə söz açır. Bütünlükdə Azərbaycanı
bürümüş bu
hadisələrin təsvir
olunduğu hər iki əsərin konkret halda İrəvan
səhifələri "İrəvan
gündəliyi" kitabına
da daxil edilmişdir. Yüz il əvvəl olduğu kimi, yüz il sonra da -
1905-1906-cı illərdə, 1918-1920-ci illərdə, 1987-1988-ci illərdə
eyni mexanizmlə, kütləvi qırğın
və deportasiya ilə müşaiyət olunan erməni planlarının gerçək
mahiyyətini Sabir Rüstəmxanlı
"Difai fədailəri"
sənədli romanında
əks etdirir; əsərdən "İrəvan
faciəsi" adlı
fəslin kitabda yer alması dünən və bugün eyni bir ssenari ilə
baş verənlərin
tarixini izləməyə
imkan verir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev çıxışlarında
dəfələrlə vurğulamışdır:
"Hamı yaxşı
bilir ki, indiki Ermənistan əzəli Azərbaycan torpaqlarında
yaradılıbdır. İrəvan
xanlığı, Zəngəzur
mahalı - bütün
bunlar Azərbaycan torpaqlarıdır. 1918-ci ildə
İrəvan Ermənistana
bağışlandı. O tarixdən
100 il keçməmiş bizə
qarşı yeni iddia qaldırılır. Azərbaycan
torpaqlarında bir erməni dövləti yaradıldı" (Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti
İlham Əıiyevin Goranboy
rayonuna səfəri çərçivəsində məcburi köçkünlər
üçün salınan
yeni qəsəbənin açılışında
çıxışı, 20.11.2009 -
https://files.preslib.az/projects/conflict/gl5.pdf)
Bu tarixi həqiqəti sovet dönəmində nə qədər unutdurmağa çalışsalar
da, izlərini yaddaşlardan,
o cümlədən ədəbiyyatdan
silə bilməmişlər.
Hətta 1930-1950-ci illərdə
sovet ideologiyası, sosialist realizmi mövqeyindən qələmə
alınmış romanlarda
belə 1918-1920-ci illər
Qərbi Azərbaycan,
Zəngəzur hadisələrinin
gerçək faciələri
əksini tapmışdır.
"İrəvan gündəliyi"nə
salınan Süleyman Rəhimovun "Şamo"
və Əyyub Abasovun "Zəngəzur"
romanlarından parçalar
bu həqiqətləri
bir daha təsdiqləyir. 1956-1958-ci illərdə
ilk nəşrindən sonra
2 cildlik "Zəngəzur"
romanının qeyri-rəsmi
qadağan olunması və yalnız müstəqillik illərində
təkrar çapı
da, görünür ki, bu
səbəbdən olmuşdur.
Bütünlükdə sovet dönəmində İrəvan
konseptinin Azərbaycan
xalqının yaddaşından
tam silinməsinə ciddi
cəhdlər edilmiş,
əvəzində beynəlmiləlçilik,
süni "xalqlar dostluğu" ideyalarına
müncər olunan
"qardaş Ermənistan",
"Yerevan" mövzularının ardıcıl təbliğinə
geniş yer verilmişdir. Zatən təbiət etibarilə
humanist olan, dostluq, qardaşlıq, qonşuluq
dəyərlərinə böyük
önəm verən azərbaycanlılar sülh,
barışıq, əmin-amanlıq
naminə bəzən
keçmişin acı
həqiqətlərinə göz
yummağı da bacarmış,
ümumbəşəri ideallara
tapınmışlar. Halbuki
Mövlud Süleymanlının
"Erməni adındakı
hərflər" romanında
göstərdiyi kimi, Azərbaycan məktəblərində
"Kür, Araz, Ararat,/ Nə gözəldi bu həyat, / Qardaş olub Hayastan / Azərbaycan..."
nəğməsi səsləndirildiyi
bir zamanda, "qardaş Ermənistan"da
türk-azərbaycanlı millətinə
qarşı nifrət
ideologiyası bəslənmiş,
beşikdən məzaracan
erməni gəncliyi bu ruhda tərbiyələnmiş,
yetişdirilmişdi. Bəlkə
1948-1950-ci illər və
1987-1988-ci illər deportasiyalarının,
azərbaycanlıların son nəfərinəcən doğma
yurdlarından qovulması,
didərgin salınmasında
həm bu "qəflət yuxusu"nun
da payı vardır - demək olardı.
Amma belə deyil, ədəbiyyat altqatda, gizlində cərəyan edən proseslərə zamanında reaksiya verə bilməsə də, "İrəvan gündəliyi"nin bu acı səhifələri
əslən Qərbi Azərbaycandan olan yazıçıların son yarım
əsrdə yaranmış
əsərlərində - Fərman
Kərimzadənin "Vedinin
yanı dağlar",
Hidayətin "Burdan
min atlı keçdi",
Azər Abdullanın
"Sarı tağ",
Vahid Əzizin "Dərələyəz",
Mövlud Süleymanlının
"Erməni adındakı
hərflər" və
s. onlarla digər nümunələrdə əksini
tapmışdır. Əlbəttə,
kitabda yer almış mətnlər
yalnız seçmə
nümunələrdir. Son otuz
ildə Qərbi Azərbaycan torpaqlarında
cərəyan edən
hadisələr, qeyd olunduğu kimi, beynəlxalq maraq kəsb etmiş, barəsində bütöv
bir kitabxana elmi, publisistik, o cümlədən bədii
ədəbiyyat yaranmışdır.
Hətta irəli gedib bu mövzuda
"İrəvan gündəyi"nin
bugünündən bəhs
açan ayrıca
kitab üzərində düşünməyə
də dəyər.
Bugün
tarix bizə işləyir, yüzillər
ərzində haqqı
tapdanan, torpaqları
zaman-zaman işğala məruz
qalan, lakin heç zaman bu tarixi ədalətsizliklə
barışmayan Azərbaycan
xalqı müstəqil
dövlətini qurmuş;
Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin
uzaqgörən siyasəti
və rəhbərliyi,
ümumxalq dəstəyi
ilə 2020-ci ilin sentyabr-noyabr aylarında 44
günlük Vətən
müharibəsində müzəffər
Azərbaycan Ordusu otuz il düşmən tapdağında qalmış
Azərbaycan torpaqlarını
erməni qəsbkarlarından
azad etmiş,
2023-cü ilin 19-20 sentyabrında
24 saatlıq antiterror əməliyyatı
sonucunda Azərbaycan Dövlətinin müstəqilliyi
və suverenliyi tam bərpa olunmuşdur. Müdrik xalq məsəlində deyilir:
haqq nazilər, amma üzülməz; üç yüz ildir davam edən
məkrli erməni planları fənaya uğrayır. Gündəmdə
Qərbi Azərbaycan məsələsi, "İrəvan
gündəliyi"nin sabah
səhifələri yazılmaqdadır.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev 2022-ci il dekabrın
24-də Qərbi Azərbaycan
İcmasının inzibati
binasının açılışı
münasibətilə Qərbi
Azərbaycandan olan bir qrup ziyalı
ilə görüşündə
demişdir: "Biz öz
keçmişimizi yaxşı
bilirik. Qərbi Azərbaycandan olan hər bir insan
öz ulu babalarının
yaşadıqları yerləri
yaxşı bilir.
İndi müxtəlif yollarla
bu informasiyanı əldə etmək olar. Azərbaycanlıların
yaşadıqları yerlərin
əksəriyyətində heç kim yaşamır. Ermənistanda
bütövlükdə indi
depopulyasiya dövrü
hökm sürür. İnsanlar oradan gedir. Həm təbii artım yoxdur, eyni zamanda,
dözülməz siyasi
vəziyyət, repressiyalar,
faktiki olaraq diktatura və iqtisadi çətinliklər
onları buna vadar edir. Bizim kəndlərimiz
dağıdılır. Biz buna dözə bilmərik. Ona
görə biz Qayıdış
Konsepsiyası üzərində
işləməliyik. Bu, çox
sanballı sənəd
olmalıdır…" (İlham Əliyev Qərbi Azərbaycan İcmasının
inzibati binasında yaradılan şəraitlə
tanış olub- Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi
(president.az)
"İrəvan gündəliyi"
kitabının son bölümünün
"Qayıdış dastanı"
adlanması təsadüfi
deyil. Bu bölüm hələ həcmli olmasa da, sanbal etibarilə dəyərli və önəmlidir. Azərbaycan Prezidentinin
"Qayıdış konsepsiyası"na
çağırışın işığında "İrəvan
gündəliyi"nin sabahlı
səhifələri ədəbiyyatda
yenicə yazılmaqdadır.
II Qarabağ savaşının,
Vətən müharibəsinin
içindən yazılan
Arzu Əsədin
"Lələtəpə dastanı" poeması, Səyyad Aranın "İrəvana gedən yollar" romanı, Musa Urudun "Zəngəzur bayatıları" ötən
əsrlərin mənəvi
iztirab və intiqamını, günün
zəfər və qələbə sevinclərini
təcəssüm etdirməklə
birgə, "Xan gəlsin,
paşa gəlsin, / Qəlbimiz cuşa gəlsin. / İrəvanla
Təbrizin / Müjdəsi
qoşa gəlsin"
deyə sabahlı duyğuları da vəsf edir, sabaha uzanan
yolları görür
və göstərir.
"İrəvan gündəliyi"
layihə-kitabı ədəbiyyatda
İrəvan konseptinin
tədqiqinə dair
ilk təcrübə, mətnlər
toplusudur. Bütövlükdə,
kitab Azərbaycan torpaqları
olan İrəvan şəhəri, mahalı,
bölgəsinin üç
əsr ərzində ədəbiyyatdan görünən
mənzərəsini, gerçəklərini,
obrazını cızmağa,
əks etdirməyə
müvəffəq olmuşdur.
Nəşri gələcəkdə
zənginləşdirmək, yeni mətnlərlə möhkəmlətmək,
həcmi və sanbalını daha da artırmaq olar.
Kitabı
hazırlayanlar: YeniSi Ədəbiyyat və Mədəniyyət Təzahürləri
Mərkəzi ictimai birliyinin sədri, yazıçı Məqsəd
Nur və Səbirə
Müzəffərli, məsləhətçi
və ekspert: AMEA-nın müxbir üzvü Tehran Əlişanoğludur.
AMEA-nın prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli
antologiyaya rəy yazmış, böyük
önəm vermişdir.
Layihə Azərbaycan
Respublikasının Qeyri-Hökumət
Təşkilatlarına Dövlət
Dəstəyi Agentliyinin
dəstəyi ilə gerçəkləşmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyevin Qərbi
Azərbaycan torpaqlarına
Qayıdış Konsepsiyası
işığında hazırlanmış
"İrəvan gündəliyi"
kitabı, inanırıq
ki, geniş oxucu kütləsinin marağına
səbəb olacaq, burdan alınan təəssürat və qənaətlər bu istiqamətdə yeni tədqiqatların
meydana çıxmasına,
yeni kitabların hazırlanmasına
və çapına rəvac verəcəkdir.
Tehran
ƏLİŞANOĞLU
Ədəbiyyat qəzeti.-
2024.- 5 oktyabr, №38.- S.22-23.